إزالة الخفاء عن خلافة الخلفاء/مقصد اول/فصل پنجم

by شاه ولی‌الله دهلوی

فصل پنجم در تقریری فِتَنی که آنحضرت ﷺ بیان فرموده اند که بعد انقضای ایام خلافت خاصه به ظهور رسد و آن مشتمل است بر دو مقصد:

یکی بیان فتنه ی که متصل به انقضای خلافت خاصه پیش آید.

دوم بیان فتن دیگر که تا قیام قیامت پیدا شود.

مقصد اول

باید دانست که آنحضرت ﷺ در أحادیث متواترة بالمعنی افاده فرمودند که حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} مقتول خواهد شد

و نزدیک به قتل او فتنه ی عظیم خواهد برخاست که تغییر اوضاع و رسوم مردم کند و بلائی آن مستطیر باشد، زمانی که پیش از آن فتنه است آن را با اوصاف مدح ستودند و ما بعد آن را با اصناف ذم نکوهیدند و استقصا نمودند در بیان آن فتنه تا آنکه مطابقت موصوف بر آنچه واقع شد بر هیچ فردی مخفی نماند و با ابلغ بیان واضح ساختند که انتظام خلافت خاصه با آن فتنه منقطع خواهد شد و بقیه برکات ایام نبوت روی به اختفا خواهد آورد و این معنی را تا به حدی ایضاح کردند که پرده از روی کار برخاست و حجة الله به ثبوت آن قائم شد و آن خبر در خارج متحقق گشت به آن وجه که حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} با وجود رسوخ قدم در سوابق اسلامیه و وفور اوصاف خلافت خاصه و انعقاد بیعت برای او وجوب انقیاد رعیت فی حکم الله به نسبت او متمکن نشد در خلافت و در اقطار ارض حکم او نافذ نگشت و تمامه مسلمین تحت حکم او سر فرو نیاوردند و جهاد در زمان وی ^{رضي الله عنه} بالکلیه منقطع شد و افتراق کلمهء مسلمین به ظهور پیوست و ایتلاف ایشان رخت به عدم کشید و مردم به حروب عظیمه با او پیش آمدند و دست او را از تصرف ملک کوتاه ساختند و هر روز دائره سلطنت او لاسیّما بعد تحکیم تنگ تر شدن گرفت تا آنکه در آخر به جز کوفه و ما حول آن برای ایشان صافی نماند و هر چند این خللها در صفات کاملهء نفسانیه ایشان خللی نینداخت لیکن مقاصد خلافت علی وجهها متحقق نگشت و بعد حضرت مرتضی چون معاویة بن أبی سفیان متمکن شد و اتفاق ناس بر وی به حصول پیوست و فرقت جماعهء مسلمین از میان برخاست وی سوابق اسلامیه نداشت و لوازم خلافت خاصه در وی متحقق نبود بعد از آن بادشاهان دیگر از مرکز حق دورتر افتادند کما لا یخفی پس خبر آنحضرت ﷺ به انقطاع خلافت خاصه منتظمه نافذه از این جهت متحقق گشت.

أما آنکه آنحضرت ﷺ اخبار فرمودند بمقتول شدن حضرت عثمان و آنکه او بر حق خواهد بود پس ثابت است به طرق بسیار عن ابن عمر ذکر رسول الله ﷺ فتنة فقال یقتل هذا فیها مظلوماً أخرجه الترمذی.

وعن عائشة أن النبی ﷺ قال: یا عثمان لعل الله یقمّصک قمیصاً فإن أرادوک علی خلعه فلا تخلع لهم أخرجه الترمذی.

وعن مرة بن کعب وعبدالله بن حوالة وکعب بن عجرة وألفاظهم متقاربةٌ ذکر رسول الله ﷺ فتنةً فقرّبها فمرّ رجل مقنّع رأسه فقال رسول الله ﷺ: هذا یومئذ علی الهدی فوثبتُ فأخذت بضبعی عثمان فاستقبلت إلی رسول الله ﷺ فقلت: هذا؟ قال هذا وهذا لفظ ابن ماجه من حدیث کعب بن عجرة وأخرجه الترمذی والحاکم عن آخرین قریباً منه. وفی حدیث أبی هریرة ستکون فتنة واختلافٌ أو اختلافٌ وفتنة قالوا فما تأمرنا قال علیکم بالأمیر وأصحابه وأشار إلی عثمان.

ومن حدیث عثمان یوم الدار: إن رسول الله ﷺ قد عهد إلیّ عهداً وأنا صابرٌ علیه.

وفی حدیث أبی موسی لعثمان: وبشره بالجنة علی بلوی تصیبه.

أما تعیین زمان این فتنه پس در حدیث ابن مسعود آمده قال رسول الله ﷺ: إن رحی الإسلام ستزول بعد خمس وثلاثین أو ستّ وثلاثین أو سبع وثلاثین سنةٌ فإن یهلکوا فسبیل من قد هلک وإن یقم لهم دینهم یقم سبعین سنةً، قال عمر ^{رضي الله عنه}: یا نبی الله بما مضی أو بما بقی؟ قال: لا بل بما بقی.

و مضمون این حدیث در خارج ظهور یافت؛ زیرا که در سنه خمس و ثلاثین حضرت عثمان مقتول شد و امرجهاد بر هم خورد، و باز در زمان معاویة بن أبی سفیان امر جهاد قائم گشت و از آن تاریخ بعد هفتاد سال دولت بنی أمیة متلاشی شد.

أما تعیین جهتی که این فتنه آنجا خواهد بود پس در حدیث ابن عمر وجماعة من الصحابة وهذا حدیث مستفیض: ألا إن الفتنة ههنا حیث یطلع قرن الشیطان.

و در خارج همچنان واقع شد فتنه های که بعد مقتل حضرت عثمان پیدا شد همه در عراق بوده است و آن شرقی مدینه است.

وأما تعیین صورت و صفت فتنه: أخرج الترمذی عن حذیفة بن الیمان أن رسول الله ﷺ قال والذی نفسی بیده لا تقوم الساعة حتی تقتلوا إمامکم وتجتلدوا بأسیافکم ویرث دنیاکم شرارکم. هذا حدیث حسن.

وأخرج أحمد عن ابن عون الأنصاری أن عثمان قال لابن مسعود: ویحک إنی قد سمعتُ وحفظتُ ولیس کما سمعتَ أن رسول الله ﷺ قال: سیقتل أمیر وینتزی منتز، وإنی أنا المقتول ولیس عمر إنما قتل عمر واحدٌ وإنه یجتمع علیَّ.

وذکر أبوعمر أن زرارةَ بن عمروٍ قصّ علی النبی ﷺ رؤیاه فقال رأیت ناراً خرجَت من الأرض فحالت بینی وبین ابن لی یقال له عمرو هی تقول لظی لظی بصیرٌ وأعمی فقال النبی ﷺ فی تعبیره أما النار فهی فتنة تکون بعدی قال وما الفتنة یا رسول الله قال یقتل الناس إمامهم ویشتجرون اشتجار أطباق الرأس -وخالف بین أصابعه- دم المؤمن علی المؤمن أحلی من الماء یحسب المسیء أنه محسنٌ إن متَّ أدرکت ابنک وإن مات ابنک أدرکتک قال فادع الله أن لا تدرکنی فدعا له.

أما تعیین جمعی که تهیج این فتنه خواهند کرد: فقد أخرج الحاکم من حدیث ابن مسعود رفعه أحذّرکم سبع فتن تکون من بعدی وعدّ أولها فتنة تقبل من المدینة قال الراوی فکانت فتنة المدینة من قبل طلحة والزبیر.

باز آنحضرت بیان فرمودند که جمعی که خلافت ایشان منتظم شود بعد از ایشان منقطع گردد چند شخص خواهند بود و اسامی ایشان چیست فی حدیث أبی هریرة و ابن عباس ورؤیا رجل رأی فیها ظلة تنطف سمناً وعسلاً وسبباً واصلاً من السماء إلی الأرض فأخذ به النبی ﷺ وعلا ثم رجلٌ آخر ثم رجل آخر ثم انقطع بالثالث ثم وصل له فعبّره الصدیق بما یدل علی ابتلاء الثالث.

وأخرج أبوداود عن الحسن عن أبی بکرة أن النبی ﷺ قال ذات یوم: من رأی منکم رؤیا؟ فقال رجل: أنا رأیت کأنّ میزاناً نزل من السماء فوزنتَ أنت وأبوبکر فرجحت أنت بأبی بکر ووزن أبوبکر وعمر فرجح أبوبکر ووزن عمر وعثمان فرجح عمر ثم رفع المیزان، فرأینا الکراهیة فی وجه رسول الله ﷺ.

وأخرج أبوداود عن سمرة بن جندب أن رجلاً قال: یا رسول الله کأنّ دلواً دلی من السماء فجاء أبوبکر فأخذ بعراقیها فشرب شرباً ضعیفاً ثم جاء عمر فأخذ بعراقیها فشرب حتی تضلع ثم جاء عثمان فأخذ بعراقیها فشرب حتی تضلع ثم جاء علی فأخذ بعراقیها فانتشطت وانتضح علیه منها شئٌ.

وعن سهل بن أبی حثمة قال بایع أعرابیٌ النبی ﷺ فقال علیٌ للأعرابی ائتِ النبی ﷺ فاسألْه إن أتی علیه أجله من یقضیه؟ فأتی الأعرابی النبی ﷺ فسأله فقال یقضیک أبوبکر فخرج إلی علی وأخبره فقال ارجع فاسأله إن أتی علی أبی بکر أجله من یقضیه فأتی الأعرابی النبی ﷺ فسأله فقال یقضیک عمر فقال علی للأعرابی سله من بعد عمر فقال یقضیک عثمان فقال علیٌ للأعرابی ائت النبی ﷺ فسله إن أتی علی عثمان أجله من یقضیه فقال ﷺ: إذا أتی علی أبی بکر أجله وعمر أجله وعثمان أجله فإن استطعت أن تموت فمُت.

وأخرج الحاکم عن أنس قال بعثنی بنو المصطلق إلی رسول الله ﷺ فقالوا سل لنا رسول الله ﷺ إلی من ندفع صدقاتنا بعدک قال فأتیته فسألته فقال إلی أبی بکر فاتیتهم فاخبرتهم قالوا ارجع إلیه فسله فإن حدث بأبی بکر حدثٌ فالی مَن؟ فأتیته فأخبرته فقال إلی عمر فقالوا ارجع إلیه فسله فإن حدث بعمر حدثٌ فإلی من فأتیته فسألته فقال إلی عثمان فاتیتهم فأخبرتهم فقالوا ارجع فسله فإن حدث بعثمان حدث فإلی من فأتیته فسألته فقال إن حدث بعثمان حدث فتبّاً لکم الدهر فتبا.

باز آنحضرت ﷺ خبر دادند که امت بر حضرت مرتضی جمع نه شود و تألم خاطر مبارک خود تقریر فرمودند أخرج الحاکم عن علی ^{رضي الله عنه} قال إن مما عهد الیّ النبی ﷺ أن الأمة ستقذرنی بعده.

وأخرج الحاکم عن ابن عباس قال قال النبی ﷺ لعلیٍّ أما إنک ستلقی بعدی جهدا قال فی سلامة من دینی؟ قال: فی سلامة من دینک.

وأخرج أبو یعلی عن علی بن أبی طالب قال بینما رسول الله ﷺ آخذٌ بیدِی ونحن نمشی فی بعض سکک المدینة إذ أتینا علی حدیقة فقلت یا رسول الله ما أحسنها من حدیقة قال لک فی الجنة أحسن منها ثم مررنا بأخری فقلت یا رسول الله ما أحسنها من حدیقة قال لک فی الجنة أحسن منها حتی مررنا بسبع حدائق کل ذلک أقول ما أحسنها ویقول لک فی الجنة أحسن منها فلما خلا له الطریق اعتنقنی ثم أجهش باکیاً قال قلت یا رسول الله ما یبکیک قال ضغائن فی صدور أقوامٍ لا یبدونها لک إلا من بعدی قلت یا رسول الله فی سلامةٍ من دینی قال فی سلامةٍ من دینک.

وأخرج أحمد عن علی حدیثا فی آخره وان تؤمروا علیاً ولا أراکم فاعلین تجدوه هادیا مهدیاً یأخذ بکم الطریق المستقیم وأخرج الطبرانی عن جابر بن سمرة قال قال رسول الله ﷺ لعلی إنک مؤمرٌ مستخلفٌ وإنک مقتولٌ وإن هذا مخضوبة من هذه یعنی لحیته من رأسه.

باز آنحضرت ﷺ برای قعود از آن فتنه فرمودند ودر این باب تأکید تمام نمودند و فرمودند که شمشیرها را در آن فتنه بشکنید وزهِ کمانها قطع کنید من حدیث سعد بن أبی وقاص قال عند فتنة عثمان بن عفان أشهد أن رسول الله ﷺ قال إنها ستکون فتنةٌ القاعد فیها خیرٌ من القائم والقائم خیر من الماشی والماشی خیر من الساعی قال قلت أفرأیت إن دخل علی بیتی وبسط یده علیَّ لیقتلنی قال کن کابن آدم.

ومن حدیث أبی موسی أنه قال فی الفتنة کسّروا فیها قسیّکم وقطعوا فیها أوتارکم والزموا فیها أجواف بیوتکم وکونوا کابن آدم.

ومن حدیث ام مالک البهزیة ذکر رسول الله ﷺ فتنة فقربها قالت قلت یا رسول الله مَن خیر الناس فیها؟ قال رجلٌ فی ماشیته یؤدی حقها ویعبد ربه ورجلٌ آخذ برأس فرسه یخوّف العدوّ ویخوفونه.

ومن حدیث أهبان بن صیفی حین دعاه علی إلی الخروج معه أن خلیلی وابن عمک عهد إلیّ إذا اختلف الناس أن أتخذ سیفاً من خشب.

ومن حدیث خباب بن الأرت عن رسول الله ﷺ أنه ذکر فتنةً القاعد فیها خیر من القائم والقائم فیها خیر من الماشی والماشی فیها خیر من الساعی فإن أدرکک ذلک فکن عبدالله المقتول ولا تکن عبدالله القاتل.

ومن حدیث عبدالله بن مسعود عن رسول الله ﷺ تکون فتنةٌ المضطجع فیها خیر من القاعد والقاعد فیها خیر من القائم والقائم خیر من الماشی والماشی خیر من الراکب والراکب خیر من المجری قلت یا رسول الله ومتی ذلک قال ذلک أیام الهرج حین لا یأمن الرجل جلیسه قلت فبمَ تأمرنی إن أدرکت ذلک الزمان قال اکفف نفسک ویدک وادخل دارک الحدیث.

ومن حدیث أبی هریرة قال أیها الناس اظلّکم فتن کأنّها قطع اللیل المظلم خیر الناس فیها صاحب شاءٍ یأکل من رأس غنمه ورجل من وراء الدرب آخذ بعنان فرسه یأکل من سیفه.

ومن حدیث أبی بکرة قال رسول الله ﷺ ألا إنها ستکون فتن ألا ثم تکون فتنة القاعد فیها خیر من القائم والقائم فیها خیر من الماشی والماشی فیها خیر من الساعی فإذا نزلت ألا مَن کان له إبل فیلحق بإبله ومن کان له غنم فلیلحق بغنمه ومن کانت له أرض فلیلحق بأرضه فقال له رجل یا رسول الله أرأیت إن لم یکن له إبل ولا غنم ولا ارضٌ قال فلیأخذ حجراً فلیدق به علی سیفه ثم لینجُ إن استطاع النجا ثم قال هل بلّغتُ ثلاثا.

ومن حدیث محمد بن مسلمة قلت یا رسول الله کیف أصنع إذا اختلف المصلّون قال تخرج بسیفک إلی الحرّة فتضربها به ثم تدخل بیتک حتی تأتیک منیةٌ قاضیةٌ أو یدٌ خاطئةٌ.

ومن حدیث وائل بن حجر حضرتُ رسولَ الله ﷺ وقد رفع رأسه نحو المشرق وقد حضره جمع کثیر ثم رد إلیه بصره فقال أتتکم الفتن کقطع اللیل المظلم فشدّد أمرها وعجّله وقبحه فقلت له من بین القوم یا رسول الله وما الفتن فقال یا وائل إذا اختلف سیفان فی الإسلام فاعتزلهما.

باز آنحضرت ﷺ خیریت حال مسلمین پیش از فتنه و شریت حال ایشان بعد فتنه به افصح بیان افاده فرمودند و در این باب استقصا نمودند به وجوه بسیار:

یکی آنکه فرمودند: تزول رحی الإسلام لخمس وثلاثین سنةً فإن یهلکوا فسبیل من قد هلک.

پس دوران رحی اسلام عبارت است از وجود جهاد و غلبه دین حق بر ادیان کلها به ائتلاف نفوس و اجتماع جموع بر خیر، و هلاک لفظی است جامع جمیع انواع شرور که عمدهء آن انقطاع جهاد و وقوع فرقت است در میان مسلمین.

دوم در حدیث أبی هریرة آمده الخلافة بالمدینة والملک بالشام.

وفی المشکاة عن عمر قال قال رسول الله ﷺ رأیت عموداً من نور خرج من تحت رأسی ساطعا حتی استقر بالشام.

پس ریاست را به دو قسم تقسیم نمودن و یکی را به خلافت مسمی کردن و دیگری را به ملک مع ما تقدم من حدیث: إن هذا الأمر بدأ نبوةً ورحمةً ثم یکون خلافةٌ ورحمةٌ ثم یکون مُلکٌ عضوض و مع قوله تعالی {وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ} ادلّ دلیل است بر تباین حالتین و تغایر منزلتین. و در خارج چنان واقع شد که خلفای ثلاثه به مدینه اقامت نمودند و من بعد هیچ بادشاهی به مدینه متوطن نگشت و اگر حال ملک شام را واضح تر می خواهی حدیثی دیگر بشنو عن عبدالله بن حوالة قال قال رسول الله ﷺ یا ابن حوالة إذا رأیت الخلافة قد نزلت الأرض المقدسة فقد دنت الزلازل والبلابل والأمور العظام والساعة یومئذٍ أقرب من الناس من یدی هذه إلی رأسک.

سوم نزع امانت از صدور رجال أخرج البغوی من حدیث حذیفة قال حدثنا رسول الله ﷺ حدیثین قد رأیت أحدهما وأنا أنتظر الآخر حدثنا أن الأمانة نزلت فی جذر قلوب الرجال ونزل القرآن فقرءوا من القرآن وعلموا من السنة ثم حدثنا عن رفعها قال ترفع الأمانة فینام الرجل ثم یستیقظ وقد رفعت الأمانة من قلبه ویبقی أثرها کالوکت او کالمجل کجمر دحرجتَه علی رِجلک فهو یری أن فیه شیئا ولیس فیه شئ وترفع حتی یقال إن فی بنی فلان رجلا أمینا ولقد رأیتنی وما أبالی أیکم أبایع لئن کان مسلماً لیردنه علَیَّ إسلامه ولئن کان معاهداً لیردنه علی ساعیه فأما الیوم لم أکن أبایع منکم إلا فلاناً وفلاناً.

شک نیست که مشاهده کردن حذیفة اختلال امانت را بعد همین فتنه مستطیره بوده است.

چهارم ظهور کذب خصوصاً در حدیث آنحضرت ﷺ و آثار سلف صالح فی خطبة عمر ^{رضي الله عنه} بالجابیة عن النبی ﷺ أوصیکم بأصحابی ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم ثم یفشو الکذب حتی یحلف الرجل ولا یستخلف ویشهد الرجل ولا یستشهد.

أخرج مسلم عن أبی هریرة عن رسول الله ﷺ أنه قال: سیکون فی آخر أمتی أناس یحدثوکم بما لم تسمعوا أنتم ولا آباؤکم فإِیّاکم وإیاهم.

وأخرج مسلم عن مجاهد قال: جاء بشیر بن کعب العدوی إلی ابن عباس فجعل یحدّث ویقول قال رسول الله ﷺ قال فجعل ابن عباس لا یأذن بحدیثه ولا ینظر إلیه فقال: یا ابن عباس ما لی لا أراک تسمع لحدیثی أحدثک عن رسول الله ﷺ ولا تسمع، فقال ابن عباس: إنا کنا مرة إذا سمعنا رجلا یقول قال رسول الله ﷺ ابتدرته أبصارنا وأصغینا إلیه بآذاننا فلما رکب الناس الصعبة والذلول لم نأخذ من الناس إلا ما نعرف.

و شک نیست که اول عصر ابن عباس که به امانت و صدق وصف نموده است پیش از این فتنه بوده است و آخر آن که به وصف رکبوا الصعب والذلول بیان کرده است بعد وقوع این فتنه است و أکثر این کذب در عراق شیوع یافت در أحادیث حضرت مرتضی مرفوعها وموقوفها.

أخرج مسلم عن أبی إسحاق قال لما أحدثوا تلک الأشیاء بعد علیٍ قال رجل من أصحاب علی: قاتلهم الله أیَّ علمٍ أفسدوا.

وأخرج مسلم عن أبی بکر بن عباس قال سمعت المغیرة یقول: لم یکن یصدَّق علی علیٍّ فی الحدیث عنه إلا من أصحاب عبدالله بن مسعود.

وأخرج مسلم عن ابن أبی ملیکة قال کتبت إلی ابن عباس أسأله أن یکتب لی کتاباً ویُخفی عنی فقال ولدٌ ناصحٌ أنا أختار له الأمور اختیاراً أو أخفی عنه قال فدعا بقضاءِ علیٍّ ^{رضي الله عنه} فجعل یکتب منه أشیاء ویمر به الشیء فیقول والله ما قضی بهذا علیٌّ إلا أن یکون ضلّ.

أخرج مسلم عن طاؤس قال أوتی ابن عباس بکتابٍ فیه قضاءُ علِیّ فمحاه إلّا قدر وأشار سفیان بن عیینة بذراعه.

وأخرج مسلم عن سالم بن عبدالله بن عمر قال یا أهل العراق ما أسألکم عن الصغیرة وأرکبکم الکبیرة سمعت أبی عبدالله بن عمر یقول سمعت رسول الله ﷺ یقول: إن الفتنة تجیئُ من ههنا -وأومئ بیده نحو المشرق- من حیث یطلع قرنا الشیطان، وأنتم یضرب بعضکم رقاب بعض وإنما قتل موسی الذی قتل من آل فرعون خطأً فقال عز وجل: {وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْنَاکَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا}.

و لهذا ابواسحق سبیعی و امثال او از علمای کوفه که در حفظ أحادیث حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} جد بلیغ دارند اخذ حدیث نمی کردند از لشکریان حضرت مرتضی بلکه از أصحاب عبدالله بن مسعود و لهذا السبب بعینه اهل مدینه از اهل عراق اخذ نمی نمودند قال مالک لم یأخذ عنهم أوّلنا فلا یأخذ عنهم آخرنا و این همه به جهت آنست که قبل جمع أحادیثِ بلاد میسّر نه شد تمییز رجال و ضبط احوال روات علی ما ینبغی پس راه احتیاط گرفتند و ترک آن أحادیث نمودند بالمره و به حدیث اهل مدینه و فتواهای ایشان اکتفا کردند چون امام شافعی و امام أحمد پیدا شدند أحادیث بلاد مجموع گشت و در بحث احوال رواة متمکن شدند پس حدیث ثقاة ضابطین اخذ نمودند به شرط اتصال و تسمیه رواة و أحادیث مرسله و اخبار متهمین و مبهمین ترک کردند و جمیع اهل حدیث همان راه اختیار نمودند و به همین سبب اهل حدیث و اهل رای از هم ممتاز شدند.

پنجم تعمق مردم در تجوید قرآن زیاده از آنچه بر زبان عرب جاری بود و اکتفاء بر قراءت و عدم تفقه در آن أخرج أبوداود عن جابر بن عبدالله قال خرج علینا رسول الله ﷺ ونحن نقرأ القرآن وفینا الأعرابی والعجمی فقال اقرأوا فکلٌ حسن وسیجئ أقوامٌ یقیمونه کما یقام القِدح یتعجلونه ولا یتأجلونه.

وأخرج أبوداود عن سهل بن سعد الساعدی قال خرج علینا رسول الله ﷺ ونحن نقترئُ فقال: الحمد لله کتابُ الله واحدٌ وفیکم الأحمر وفیکم الأبیض وفیکم الأسود اقرءوه قبل أن یقرأه أقوامٌ یقیمونه کما یقوم السهم یتعجلوه ولا یتأجلوه.

وأخرج البغوی عن عبدالله بن مسعود أنه قال لإنسان: إنک فی زمان قلیلٌ قرّاءه کثیر فقهاءه یحفظ فیه حدود القرآن ویضیع حروفه قلیلٌ من یسأل کثیر من یعطی یطیلون فیه الصلوة ویقصرون فیه الخطبة یبدون فیه بأعمالهم قبل أهوائهم وسیأتی علی الناس زمان کثیر قراءه قیل فقهاءه ویحفظ فیه حروف القرآن ویضیع حدوده کثیر من یسأل قلیل من یعطی یطیلون فیه الخطبة ویقصرون الصلوة یبدون بأهوائهم قبل أعمالهم.

ششم تعمق مردم در تاویلات متشابه قرآن: أخرج الدارمی عن عائشة رضی الله عنها قالت: تلا رسول الله ﷺ {هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ} قال رسول الله: إذا رأیتم الذین یتبعون ما تشابه منه فاحذروهم.

وأخرج الدارمی عن سلیمان بن یسارٍ أن رجلا یقال له صبیغ قدم المدینة فجعل یسأل عن متشابه القرآن فأرسل إلیه عمر وقد أعدّ له عراجین النخل فقال من أنت قال أنا عبدالله صبیغ فأخذ عمر عرجونا من تلک العراجین فضربه فقال أنا عبدالله عمر فجعل له ضرباً حتی دمی رأسه فقال یا أمیر المؤمنین حسبک قد ذهب الذی کنت أجد فی رأسی.

وأخرج الدارمی عن عمرو بن الأشج أن عمر بن الخطاب ^{رضي الله عنه} قال إنه سیأتی ناسٌ یجادلونکم بشبهات القرآن فخذوهم بالسنن فإن أصحاب السنن أعلم بکتاب الله.

هفتم تعمق مردم در مسائل فقهیه و تکلم بر صوَر مفروضه که هنوز واقع نشده است و سابق این معنی را جائز نمی داشتند و اسراع فقهاء در فتوی به غیر مبالات و سابق از فتوی هیبت بسیار میخوردند أخرج الدارمی عن وهب بن عمرو الجمحی أن النبی ﷺ قال لا تعجلوا بالبلیة قبل نزولها فإنکم إن لا تعجلوها قبل نزولها لا ینفک المسلمون وفیهم إذا هی نزلت مَن إذا قال وُفق وسدد وإنکم إن تعجلوها تختلف بکم الأهواء فتأخذوا هکذا وهکذا وأشار بین یدیه وعن یمینه وعن شماله.

أخرج الدارمی عن طاؤس قال قال عمر علی المنبر أُحرِّج بالله علی رجل سأل عما لم یکن فإن الله قد بین ما هو کائن.

وأخرج الدارمی عن ابن عمر سأله رجلٌ عن شئ فقال لا تسأل عما لم یکن فإنی سمعتُ عمر بن الخطاب یلعن من سأل عما لم یکن.

وأخرج الدارمی عن الزهری قال بلغنا أن زید بن ثابت الأنصاری کان یقول إذا سُئل عن الأمر أکان هذا؟ فإن قالوا نعم قد کان حدّث فیه بالذی یعلم والذی یری وإن قالوا لم یکن قال ذروه حتی یکون.

وأخرج الدارمی عن عامر الشعبی قال سُئل عمار بن یاسر عن مسألةٍ فقال هل کان هذا بعد؟ قالوا لا قال دعونا حتی یکون فإذا کانت تجشمناها لکم.

وأخرج الدارمی عن مسروق قال کنت أمشی مع أُبی بن کعب فقال فتی یا عماه ما تقول فی کذا وکذا قال: یا ابن أخی کان هذا؟ قال لا قال فاعفنا حتی یکون.

وأخرج الدارمی عن سعید بن جبیر قال ما رأیت قوماً کانوا خیراً من أصحاب رسول الله ﷺ ما سألوه إلا عن ثلاث عشرة مسئلةً حتی قبض کلهن فی القرآن منهن {یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ} {وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ} قال: ما کانوا یسألون إلا عما ینفعهم.

وأخرج الدارمی عن عبادة بن نسی وسُئل عن امرأة ماتت مع قومٍ لیس لها ولیٌ فقال: أدرکت أقواماً ما کانوا یشدّدون تشدیدکم ولا یسألون مسائلکم.

وأخرج الدارمی عن عطاء بن السائب قال: سمعت عبدالرحمن بن أبی لیلی یقول: أدرکت فی هذا المسجد عشرین ومائة من الأنصار ما منهم مَن أحد یحدث بحدیثٍ إلا ودّ أنّ أخاه کفاه الحدیث ولا یسأل عن فتیا إلا ود أن أخاه کفاه الفتیا.

وأخرج الدارمی عن داود قال سألت الشعبی کیف کنتم تصنعون إذا سُئلتم؟ قال علی الخبیر وقعتَ کان إذا سئل الرجل قال لصاحبه أفتهم فلا یزال حتی یرجع إلی الأول.

وأخرج الدارمی عن ابن المنکدر قال إن العالم یدخل فیما بین الله وبین عباده فلیطلب لنفسه المخرج.

وأخرج الدارمی عن مسعر قال أخرج إلیَّ معنُ بن عبدالرحمن کتاباً فحلف لی بالله أنه خطُّ ابیه فإذا فیه قال عبدالله: والذی لا إله إلا هو ما رأیت أحداً کان أشدّ علی المتنطّعین من رسول الله ﷺ ولا رأیت أحداً کان أشد علیهم من أبی بکر ^{رضي الله عنه} وإنی لأری عمر ^{رضي الله عنه} کان أشد خوفاً علیهم أو لهم.

هشتم فاش شدن سوالات مردم در الهیات تا آنکه گویند مَن خلق الله وآن معنی در زمان أبوهریرة متحقق شد أخرج مسلم من حدیث محمد بن سیرین عن أبی هریرة عن النبی ﷺ قال لا یزال الناس یسئلونکم عن العلم حتی یقولوا هذا الله فمن خلق الله قال وهو آخذٌ بید رجل فقال صدق الله ورسوله قد سألنی اثنان وهذا الثالث أو قد سالنی واحدٌ وهذا الثانی.

وأخرج مسلم من حدیث أبی سلمة عن أبی هریرة قال قال رسول ﷺ لا یزالون یسئلونک یا أباهریرة حتی یقولوا هذا الله فمن خلق الله؟ قال فبینا أنا فی المسجد إذ جاء ناس من الأعراب فقالوا یا أباهریرة هذا الله فمن خلق الله قال فأخذ حصی بکفه فرماهم ثم قال قوموا صدق خلیلی.

نهم فاش شدن اخبار بنی إسرائیل و روایت آن از اهل کتاب وآن اول علم بیگانه است که با علوم دینیه مختلط شد أخرج الدارمی عن جابر أن عمر بن الخطاب ^{رضي الله عنه} أتی رسول الله ﷺ بنسخةٍ من التوراة فقال یا رسول الله هذه نسخة من التوراة فسکت فجعل یقرأُ ووجه رسول الله ﷺ یتغیر فقال أبوبکر ^{رضي الله عنه} ثکلتک الثواکل ما تری بوجه رسول الله ﷺ؟ فنظر عمر إلی وجه رسول الله ﷺ فقال أعوذ بالله من غضب الله ومن غضب رسوله رضینا بالله رباً وبالإسلام دیناً وبمحمد ﷺ نبیاً فقال رسول الله ﷺ والذی نفس محمد بیده لو بدا لکم موسی فاتبعتموه وترکتمونی لضللتم عن سواء السبیل ولو کان حیّا وأدرک نبوتی لاتّبعنی.

وأخرج البخاری عن عبدالله بن عباس أنه قال: یا معشر المسلمین کیف تسألون أهل الکتاب عن شیئ وکتابکم الذی أنزل الله علی نبیکم ﷺ أحدث الأخبار بالله محضاً لم یشُب وقد حدثکم الله أن أهل الکتاب قد بدلوا من کتب الله وغیروا وکتبوا بأیدیهم الکتب قالوا هو من عندالله لیشتروا بذلک ثمناً قلیلاً ولا ینهاکم ما جاءکم من العلم من مسألتهم؟ فلا والله ما رأینا رجلا منهم یسألکم عن الذی أنزل علیکم.

دهم اوراد و احزاب به نیت تقرب إلی الله عز وجل زیاده بر سنت مأثوره و التزام مستحبات مانند التزام واجبات و ظهور دواعی نفس در دعوت مردمان به آن أخرج الدارمی عن الحکم بن المبارک قال أخبرنا عمرو بن یحیی قال سمعت أبی یحدث عن أبیه قال کنا نجلس علی باب عبدالله بن مسعود قبل صلوة الغداة فإذا خرج مشینا معه إلی المسجد فجاءنا أبوموسی الأشعری فقال أخرج إلیکم أبوعبدالرحمن بعدُ؟ قلنا لا فجلس معنا حتی خرج فلما خرج قمنا إلیه جمیعاً فقال له أبوموسی یا أبا عبدالرحمن إنی رأیت فی المسجد آنفاً امراً أنکرته ولم أر -والحمدلله- إلا خیراً قال فما هو؟ قال إن عشت فستراه قال رأیت فی المسجد قوماً حلقاً جلوساً ینتظرون الصلاة فی کل حلقة رجل وفی أیدیهم حصی فیقول کبروا مائةً فیکبرون مائةً ویقول هللوا مائة فیهللون مائةً ویقول فسبحوا مائةً فیسبحون مائة قال فماذا قلت لهم قال ما قلت لهم شیئا انتظار رأیک وانتظار أمرک قال أفلا أمرتهم أن یعدوا سیئاتهم وضمنتَ لهم أن لا یضیع من حسناتهم ثم مضی ومضینا معه حتی أتیحلقة من تلک الحلق فوقف علیهم فقال ما هذا الذی أراکم تصنعون قالوا یا أبا عبدالرحمن حصی نعد به التکبیر والتهلیل والتسبیح قال فعدوا سیئاتکم فأنا ضامنٌ أن لا یضیع من حسناتکم شیئٌ ویحکم یا أمة محمد ﷺ ما أسرع هلکتکم؟ هؤلاء صحابة نبیکم ﷺ متوافرون وهذا ثیابه لم تُبل وآنیته لم تکسر والذی نفسی فی یده إنکم لعلی ملة هی أهدی من ملة محمد ﷺ أو مفتتحو باب ضلالةٍ قالوا والله یا أبا عبدالرحمن ما أردنا إلا الخیر قال وکم من مرید للخیر لن یصیبه إن رسول الله ﷺ حدّثنا أن قوماً یقرءون القرآن لا یجاوز تراقیهم وایمُ الله ما أدری لعلأکثرهم منکم ثم تولی عنهم فقال عمرو بن سلمة رأینا عامة أولئک الخلق یطاعنونا یوم النهروان مع الخوارج.

وفی مصنف أبی بکر بن أبی شیبة قیل لابن عمر تصلی الضحی قال لا قیل صلاها عمر قال لا قیل صلاها أبوبکر قال لا قیل صلاها رسول الله ﷺ قال لا إخالُ.

وفی شرح السنة کان ابن عمر إذا سئل عن سبحة الضحی فقال لا آمر بها ولا أنهی عنها ولقد أصیب عثمان وما أدری أحداً یصلیها وإنها لَمِن أحبّ ما أحدث الناس إلیَّ.

وأخرج الدارمی عن ربیعة بن یزید قال قال معاذ بن جبل ^{رضي الله عنه} یفتح القرآن علی الناس حتی یقرأه المرأة والصبی والرجل فیقول الرجل قد قرأت القرآن فلم أُتّبَع والله لأقومن به فیهم لعلّی أُتبع فیقوم به فیهم فلا یتبع فیقول قد قرأت القرآن فلم أتبع وقد قمت به فلم أتبع وقد احتظرت فی بیتی مسجدا فلم أتبع والله لآتینهم بحدیث لا یجدوه فی کتاب الله ولم یسمعوه عن رسول الله ﷺ لعلی أتبع قال معاذ فإیاکم فإن ما جاء به ضلالةٌ.

یازدهم سابق وعظ و فتوی موقوف بود بر رای خلیفه، بدون امر خلیفه وعظ نمی گفتند و فتوی نمی دادند وآخراً بغیر توقف بر رأی خلیفه وعظ می گفتند و فتوی می دادند و در این وقت مشاورهء جماعه صالحین در فتوی موقوف ماند أخرج أبوداود عن عوف بن مالک الأشجعی قال قال رسول الله ﷺ لا یقض إلا أمیرٌ أو مامورٌ أو مختالٌ.

وأخرج الدارمی عن عون بن عون عن محمد قال قال عمر لابن مسعود ألم أُنبأ أو أُنبئتُ أنک تفتی ولست بأمیر، ولّ حارّها من تولّی قارّها.

وأخرج الدارمی عن المسیب بن رافع قال کانوا إذا نزلت فیهم قضیة لیس فیها عن رسول الله ﷺ أثرٌ اجتمعوا لها وأجمعوا فالحق فیما رأوا فالحق فیما رأوا.

و تحقیق آن است که تا زمان حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} اختلاف مسائل فقهیه واقع نمی شد و در محل اختلاف به خلیفه رجوع می کردند و خلیفه بعد مشاوره امری اختیار می کرد و همان امر مجمع علیه می شد و بعد وجود فتنه هر عالمی به رأس خود فتوا می داد و در این زمانه اختلاف واقع شد و آنچه شهرستانی در کتاب ملل و نحل گفته که به مجرد وفات آنحضرت ﷺ اختلاف پدید آمد خطاست، اختلاف آن نیست که در اثنای مشاورت اقوال متغایره گویند و به آخر امری منقح شود و بر همان امر اجماع کنند اختلاف آنست که هر دو قول مستقر پیدا شود هر یکی به جانب خود کشد و به دم وضع مخالف خواهد بالجمله همین هفت نوع تغیر در بهترین امت که علماء و عباد و قراء اند پیدا شد و مفسدهء عظیمه که بر آن مترتب گشت آنست که طبقات متأخر این تغیر را بهیئتها وصفتها سنت خیال کردند از این جهت که اصل او مأخوذ از سنت بود و لائمه قائم نمودند بر تارک آن یا مقصر در آن أخرج الدارمی عن إبراهیم عن علقمة عن عبدالله قال کیف أنتم إذا لبستم فتنة یهرم فیها الکبیر ویربو فیها الصغیر إذا تُرک منها شیئٌ قیل ترکت السنة قالوا ومتی ذلک؟ قال إذا ذهبت علماؤکم وکثرت جهلاءکم وکثرت قراؤکم وقلّت فقهاؤکم وکثرت أمراؤکم وقلّت أمناءکم والتُمست الدنیا بعمل الآخرة وتُفقه لغیر الدین.

دوازدهم وقوع قتال در میان مسلمین: أخرج ابن ماجه من حدیث أسید بن المتشمس قال حدثنا أبوموسی (قال) حدثنا رسول الله ﷺ إن بین یدی الساعة لهرجا قال قلت یا رسول الله ما الهرج قال القتل فقال بعض المسلمین یا رسول الله إنا نقتل الآن فی العام الواحد من المشرکین کذا وکذا فقال رسول الله ﷺ لیس بقتل المشرکین ولکن یقتل بعضکم بعضاً حتی یقتل الرجل جاره وابن عمه وذا قرابته فقال بعض القوم: یا رسول الله ومعنا عقولنا ذلک الیوم؟ فقال رسول الله ﷺ: لا تُنزع عقول أکثر ذلک الزمان ویخلف له هباءٌ من الناس لا عقول لهم، ثم قال أبوموسی الأشعری: وایم الله لأظنها مدرکتی وإیاکم وایم الله ما لی ولکم منها مخرجٌ إن ادرکتنا فیما عهد إلینا نبینا ﷺ إلا أن نخرج منها کما دخلنا فیها.

وأخرج ابن ماجه من حدیث عبدالله بن شداد بن الهاد عن معاذ بن جبل قال صلی رسول الله ﷺ یوماً صلوةً فأطال فیها فلمّا انصرف قلنا أو قالوا یا رسول الله أطلت الیوم الصلوة قال إنی صلیت الصلوة رغبة ورهبة سألت الله عز وجل لأمتی ثلاثاً فأعطانی اثنتین وردّ علیَّ واحدةً سألته أن لا یسلط علیهم عدواً من غیرهم فأعطانیها وسألته أن لا یهلکم غرقا فأعطانیها وسألته أن لا یجعل بأساً بینهم فردها علیَّ.

وأخرج ابن ماجه من حدیث أبی قلابة الجرمی عن أبی أسماء الرحبی عن ثوبان مولی رسول الله ﷺ عن رسول الله ﷺ قال زُویت لی الأرض حتی رأیت مشارقها ومغاربها وأُعطیت الکنزین الأصفر والأحمر والأبیض یعنی الذهب والفضة وقیل إن مُلکک إلی حیث زوی لک وإنی سألت الله عز وجل ثلاثا أن لا یسلط علی أمتی جوعا فیهلکهم به عامةً وأن لا یلبسهم شیعاً ویذیق بعضهم بأس بعض وإنه قیل لی إذا قضیتُ قضاء فلا مردّ له وإنی لن أسلط علی أمتک جوعاً فیهلکهم ولن أجمع علیهم من بین أقطارها حتی یفنی بعضهم بعضا ویقتل بعضهم بعضاً وإذا وضع السیف فلن یرفع عنهم إلی یوم القیمة وإن مما أتخوف علی أمتی أئمةً مضلین وستعبد قبائل من أمتی الأوثان وستلحق قبائل من أمتی بالمشرکین وإن بین یدی الساعة دجالین کذابین قریباً من ثلاثین کلهم یزعم أنه نبی ولا تزال طائفة من أمتی علی الحق منصورین لا یضرهم من خالفهم حتی یأتی أمر الله عز وجل.

و وقوع قتال و شدت آن بعد مقتل حضرت ذی النورین ^{رضي الله عنه} اظهر است از آنکه به بیان محتاج باشد.

سیزدهم شیوع سب سلف صالح: فی الترمذی فی تعداد علامات القیامة وأن یسبّ آخر هذه الأمة أولها.

وأخرج ابن ماجه من حدیث محمد بن المنکدر عن جابر قال قال رسول الله ﷺ إذا لعن آخر هذه الأمة أولها فمن کتم حدیثاً فقد کتم ما أنزل الله عز وجل.

و ظاهر است که بعد مقتل حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} اهل شام مبتلا شدند به سب حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه}، و در مستدرک مذکور است که در لشکر حضرت مرتضی سب شیخین ظاهر شد و حضرت مرتضی چندین کس را به همین گناه از لشکر اخراج کردند و همچین سب حضرت عثمان شیوع تمام پیدا کرد.

چهاردهم افتراق مسلمین: أخرج ابن ماجه من حدیث أبی سلمة عن أبی هریرة قال قال رسول الله تفرقت الیهود علی إحدی وسبعین فرقةً وتفرق أمتی علی ثلاث وسبعین فرقةً.

وأخرج ابن ماجه من حدیث راشد بن سعد عن عوف بن مالک قال قال رسول الله ﷺ: افترقت الیهود علی إحدی وسبعین فرقة فواحدة فی الجنة وسبعون فی النار وافترقت النصاری علی ثنتین وسبعین فرقة فإحدی وسبعون فی النار وواحدة فی الجنة والذی نفس محمد بیده لتفترقَنَّ أمتی علی ثلاث وسبعین فرقة فواحدةٌ فی الجنة وثنتان وسبعون فی النار قیل یا رسول الله مَن هم؟ قال: الجماعة.

وأخرج ابن ماجه من حدیث قتادة عن أنس بن مالک قال قال رسول الله ﷺ إن بنی إسرائیل افترقت علی إحدی وسبعین فرقة وإن أمتی ستفترق علی ثنتین وسبعین فرقة کلها فی النار إلا واحدة وهی الجماعة.

پانزدهم ظهور خوارج: أخرج الحفاظ ذکر الخوارج من حدیث جماعة عظیمة من الصحابة وهذا حدیث متواتر بالمعنی أخرج ابن ماجه من حدیث زِرّ عن عبدالله بن مسعود قال قال رسول الله ﷺ یخرج فی آخر الزمان قومٌ أحداث الأسنان سفهاء الأحلام یقولون من قول خیر الناس یقرءون القرآن لا یجاوز تراقیهم یمرقون من الإسلام کما یمرق السهم من الرمیة فمن لقیهم فلیقتلهم فإن قتلهم أجرٌ عند الله لمن قتلهم.

وأخرج ابن ماجه من حدیث أبی سلمة قال قلت لأبی سعید الخدری هل سمعت رسول الله ﷺ یذکر فی الحروریة شیئا فقال سمعته یذکر قوماً یتعبدون یحقر أحدکم صلوته مع صلوتهم وصومه مع صومهم یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة أخذ سهمه فنظر فی نصله فلم یر شیئاً فنظر فی رصافه فلم یر شیئا فنظر فی قدحه فلم یر شیئا فنظر فی القذذ فتماری هل یری شیئا أم لا.

وأخرج ابن ماجه عن عبدالله بن الصامت عن أبی ذر قال قال رسول الله ﷺ إن بعدی من أمتی أو سیکون بعدی من أمتی قوماً یقرءون القرآن لا یجاوز حلوقهم یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة ثم لا یعودون فیه هم شرار الخلق والخلیقة قال عبدالله بن الصامت فذکرت ذلک لرافع بن عمرو أخی الحکم الغفاری فقال أنا أیضاً قد سمعته من رسول الله ﷺ.

وأخرج ابن ماجه عن أبی الزبیر عن جابر بن عبدالله قال کان رسول الله ﷺ بالجعرانة وهو یقسّم التبر والغنائم وهو فی حجر بلالٍ فقال رجل اعدل یا محمد فإنک لم تعدل فقال ویلک ومَن یعدل بعدی إذا لم أعدل؟ فقال عمر: دعنی یا رسول الله حتی أضرب عنق هذا المنافق فقال رسول الله ﷺ إن هذا فی أصحاب أو أصیحاب له یقرءون القرآن لا یجاوز تراقیهم یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة.

وأخرج ابن ماجه من حدیث نافع عن ابن عمر أن رسول الله ﷺ قال ینشأ نشؤٌ یقرءون القرآن لا یجاوز تراقیهم کلما خرج قرنٌ قطع قال ابن عمر سمعت رسول الله ﷺ یقول کلما خرج قرن قُطع أکثر من عشرین مرة حتی یخرج فی عراضهم الدجال.

وأخرج ابن ماجه من حدیث قتادة عن أنس بن مالک قال قال رسول الله ﷺ یخرج قوم فی آخر الزمان أو فی هذه الأمة یقرءون القرآن لا یجاوز تراقیهم أو حلوقهم سیماهم التحلیق إذا رأیتموهم أو إذا لقیتموهم فاقتلوهم.

شانزدهم وهفدهم قدریه و مرجیه پیدا شدند: أخرج ابن ماجه من حدیث جابر بن عبدالله قال قال رسول الله ﷺ إن مجوس هذه الأمة المکذبون بأقدار الله إن مرضوا فلا تعودوهم وإن ماتوا فلا تشهدوهم وإن لقیتموهم فلا تسلّموا علیهم.

وأخرج ابن ماجه من حدیث عکرمة عن ابن عباس قال رسول الله ﷺ صنفان من هذه الأمة لیس لهما فی الإسلام نصیبٌ المرجئة والقدریة.

هیجدهم روافض پیدا شدند: أخرج الحاکم عن علی ^{رضي الله عنه} قال دعانی رسول الله فقال یا علی إن فیک من عیسی علیه السلام مثلا أبغضَتْه الیهود حتی بهَتوا أمه وأحبته النصاری حتی أنزلوه بالمنزلة التی لیس له، قال وقال علیٌ ألا وإنه یهلک فیَّ محب مطر بما لیس فی ومبغضٌ مفترٍ یحمله شنآنی علی أن یبهتنی ألا وإنی لست بنبی ولا یوحی إلیَّ ولکنی أعمل بکتاب الله وسنة نبیه ﷺ بمااستطعت فما أمرتکم به من طاعة الله فحق علیکم طاعتی مما أحببتم أو کرهتم وما أمرتکم بمعصیةٍ أنا وغیری فلا طاعة لأحدٍ فی معصیة الله عز وجل إنما الطاعة فی المعروف.

و این چهار مذهب باطل منشأ تولد سائر مذاهب باطله شد بمنزلهء چهار خلط نسبت تولد امراض شتی.

نوزدهم استحلال فروج به تأویل آن که متعه است و استحلال خمور به تاویل آنکه نبیذ است و استحلال معازف در این زمانه پیدا شد أخرج البخاری عن أبی عامر وابی مالک الأشعری قال سمعت رسول الله ﷺ یقول لیکونن فی أمتی أقوام یستحلون الحِرّ والحریر والخمر والمعازف ولینزلن أقوامٌ إلی جنب علمٍ تروح علیهم سارحة لهم فیأتیهم رجل لحاجته فیقول ارجع إلینا غداً فیبیتهم الله ویضع العلم ویمسخ آخرین قردةً وخنازیر إلی یوم القیامة.

أخرج ابن ماجه من حدیث خالد بن معدان عن أبی امامة الباهلی قال قال رسول الله ﷺ لا تذهب اللیالی والأیام حتی تشرب طائفة من أمتی الخمر یسمّونها بغیر اسمها.

وأخرج ابن ماجه من حدیث ثابت بن السمط عن عبادة بن الصامت قال رسول الله ﷺ یشرب ناس من أمتی الخمر باسم یسمونها إیاه.

ووجدت فی کتاب تخریج أحادیث الرافعی للحافظ ابن حجر العسقلانی قال روی عبد الرزاق عن معمر: لو أن رجلاً أخذ بقول أهل المدینة فی استماع الغناء وإتیان النساء فی أدبارهن وبقول أهل مکة فی المتعة والصرف وبقول أهل الکوفة فی المسکر کان شر عباد الله.

بیستم ارتفاع امن از مسلمانان در میان خودها به سبب آنکه یکی پدر یکی کشته بود و یکی برادر یکی تا آنکه مختفی شدند از یک دیگر و نماز در مسجد نتوانستند خواند.

أخرج مسلم من حدیث شقیق عن حذیفة قال کنا مع رسول الله ﷺ فقال أحصو لی کم یلفظ الإسلام؟ قال فقلنا یا رسول الله أتخاف علینا ونحن ما بین الست مائة إلی السبع مائة قال إنکم لا تدرون لعلکم أن تبتلوا قال فابتُلینا حتی جعل الرجل منا لا یصلی إلا سرّاً.

بیست و یکم ریاست جمعی که استحقاق ریاست نداشتند یا مفضول بودند به نسبت مستحقین خلافت مرّ مِن حدیث حذیفة: یرث دنیاکم أشرارکم.

أخرج البخاری وغیره من حدیث أبی هریرة قال بینما النبی ﷺ فی مجلس یحدث القوم جاءه أعرابی قال متی الساعة قال إذا ضُیّعت الأمانة فانتظر الساعة قال کیف إضاعتها قال إذا وُسّد الأمر إلی غیر أهله فانتظر الساعة.

وأخرج البغوی من حدیث عبدالله بن دینار عن ابن عمر قال قال رسول الله ﷺ إذا مشت أمتی المُطیطاء وخدمتهم أبناء الملوک أبناءُ فارس والروم سلط الله شرارها علی خیارها.

واین معنی در زمان حضرت عثمان متحقق شد.

بیست و دوم فتور عظیم افتاد در اقامت ارکان اسلام: أخرج ابن ماجه من حدیث عثمان بن خثیم عن القاسم بن عبدالرحمن بن عبدالله بن مسعود عن أبیه عن جده عبدالله بن مسعود أن النبی ﷺ قال سَیَلی أمورَکم بعدی رجال یطفئون من السنة ویعملون بالبدعة ویؤخرون الصلوة عن مواقیتها قلت یا رسول الله إن أدرکتهم کیف أفعل قال تسألنی یا ابن أم عبد کیف تفعل لا طاعة لمن عصی الله.

وأخرج البخاری وغیره وهذا لفظ البغوی عن ثابت عن أنس قال ما أعرف منکم شیئاً کنت أعهده علی عهد رسول الله ﷺ لیس قولکم لا إله إلا الله، قلنا یا أبا حمزة الصلوة فقال قد صلیتم حین تغرب الشمس أفکانت تلک صلوة رسول الله ﷺ ثم قال علی أنی لم أرَ زماناٌ خیرا للعامل من زمانکم هذا إلا أن یکون زمان مع نبی.

وقد مرّ حدیث أنس وغیره إذا مات أبوبکر وعمر وعثمان فتباً لکم وفی لفظ فإن استطعت أن تموت فمت.

و معلوم است از تاریخ که اقامت حج بعد حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} هیچ خلیفه به ذات خود نه کرده است بلکه نائبی را مقرر کردند و حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} برای آن اقامت حج به ذات خود نتوانست نمود بلکه در بعض سنین نائب هم نتوانست فرستاد کما هو مذکور فی المستدرک و معاویة بن أبی سفیان ^{رضي الله عنه} أبان بن عثمان را امیر الحج ساخته بود در ایام خلافت خود حال آنکه خلفای سابق اقامت حج به نفس خود می کردند الا بعذر و اقامت حج ضمیمه خلافت بود بلکه از خواص خلیفه چنانکه بر تخت نشستن و تاج بر سر نهادن یا در کوشک بادشاهان پیشین اقامت نمودن در اکاسره و قیاصره علامت بادشاهی بود.

بیست وسوم اختیار تشدد در عبادات و راضی به رخص شرعیه نشدن: فی المصابیح قال رسول الله ﷺ إن الدین یسر ولن یشاد الدین أحدٌ إلا غلبه فسددوا وقاربوا وأبشروا واستعینوا بالغدوة والروحة وشئ من الدلجة.

ذکر البغوی عن عمیر قال من أدرکت من أصحاب النبی ﷺ أکثر من سبعین فما رأیت قوماً أهون سیرةً ولا أقل تشدیداً منهم قال إبراهیم إذا بلغک فی الإسلام أمران فخذ أیسرهما وقال الشعبی إذا اختلف علیک فی أمرین فخذ أیسرهما وقال الشعبی إذا اختلف علیک فی أمرین فخذ أیسرهما فإن أیسرهما أقربهما من الحق لأن الله سبحانه وتعالی یقول {یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ}.

و از این آثار مفهوم می شود که تلقُّط رخص از مذاهب اربعه بعد از آنکه نص قرآن و حدیث مشهور و اجماع سلف و قیاس جلی و حدیث صحیح از آن باز نداشته باشد حسن است خلافا للفقهاء المتأخرین بل نسبه بعضهم إلی الفسق.

بیست وچهارم آنحضرت ﷺ دو فتنه را ذکر فرمودند: أخرج البغوی من حدیث حذیفة قال: قلت یا رسول الله أیکون بعد هذا الخیر شرٌ کما کان قبله شرٌ؟ قال: نعم، قلت: فما العصمة یا رسول الله؟ قال: السیف، قلت: وهل بعد السیف بقیة؟ قال: نعم یکون إمارةٌ علی أقذاءٍ وهدنةٌ علی دَخنٍ، قال: قلت ثم ماذا؟ قال: ثم ینشأ دعاةُ الضلالة فإن کان لله فی الأرض خلیفةٌ جلَد ظهرک وأخذ مالک فالزِمه وإلا فمت وأنت عاضٌّ علی جِذل شجرة.

وفی لفظ قلت: یا رسول الله إنا کنا فی جاهلیة وشر فجاءنا الله بهذا الخیر فهل بعد هذا الخیر من شرٍ؟ قال: نعم، قلت: وهل بعد ذلک الشر من خیر؟ قال: نعم وفیه دخنٌ، قال: قلت: وما دخنه؟ قال: قوم یهدون بغیر هدیی تعرف منهم وتنکر، قلت: فهل بعد ذلک الخیر من شر؟ قال: نعم دعاةٌ علی أبواب جهنم من أجابهم إلیها قذفوه فیها، قلت: یا رسول الله صفهم لنا، قال: هم من جلدتنا ویتکلمون بألسنتا، قلت: فما تأمرنی إن أدرکت ذلک قال تلزم جماعة المسلمین وإمامهم، قلت: فإن لم یکن جماعةٌ ولا إمامٌ؟ قال: فاعتزل تلک الفرق کلها ولو أن تعضّ بأصل شجرة حتی یدرکک الموت وأنت علی ذلک.

وأخرج مسلم عن عتبة بن غزوان حدیثا طویلا فی آخره: وإنها لم تکن نبوةٌ قط إلا تناسخت حتی یکون عاقبتها ملکاً فستجزون وتجرّبون الأمراء بعدنا.

و تفسیر این دو فتنه در کلام سعید بن المسیب رحمه الله است قال سعید بن المسیب: ثارث الفتنة الأولی فلم یبق ممن شهد بدراً أحدٌ ثم کانت الثانیة فلم یبق ممن شهد الحدیبیة أحدٌ قال: وأظن لو کانت الثالثة لم ترتفع وفی الناس طباخٌ. قال البغوی: أراد بالفتنة الأولی مقتل عثمان وبالثانیة الحرة وقوله طباخٌ أی خیر ونفع یقال فلان لا طبخ له أی لا عقل له.

پس فتنهء اولی مقتل حضرت عثمان وما بعد او است الا آنکه خلافت معاویة بن أبی سفیان مستقر شد و فتنهء ثانیه بعد فوت معاویة بن أبی سفیان تا استقرار خلافت عبدالملک. در روایت اولی واقعهء ردت که در زمان حضرت أبوبکر صدیق ^{رضي الله عنه} واقع شده بود فتنه شمرده اند به اعتبار شدت بر مسلمین و در روایت ثانیه ردت را فتنه نشمرده اند؛ زیرا که این واقعه بین المسلمین نبود بلکه در میان مسلمین و کفار بود.

بیست وپنجم آنحضرت ﷺ برای نشو و نمای ملت اسلامیه صورتی معین فرمودند که تا آخر عهد حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} متحقق شد و بعد از آن انذار بفتن نمودند أخرج البغوی عن عروة بن الزبیر عن کرز بن علقمة الخزاعی قال قال أعرابیٌ یا رسول الله هل للإسلام منتهی قال نعم أیّما أهل بیت من العرب والعجم أراد الله بهم خیراً أدخل الله علیهم الإسلام قال ثم ماذا یا رسول الله قال ثم یقع الفتن کأنها الظلل قال فقال الأعرابی کلا یا رسول الله فقال النبی ﷺ والذی نفسی بیده ثم لتعودن فیها أساود صُبّاء یضرب بعضکم رقاب بعضٍ قوله أساود أی حیاتٍ وقوله صباء جمع صابئ، وصبا إذا مال من دین إلی دین.

بیست وششم آنحضرت ﷺ در تعداد فتن بیان فرمودند: أخرج البغوی عن عوف بن مالک الأشجعی قال أتیت النبی ﷺ فی غزوة تبوک وهو فی قبة آدم فقال: اعدد سِتّا بین یدی الساعة: موتی، ثم فتح بیت المقدس، ثم موتان یأخذ فیکم کقعاص الغنم، ثم استفاضة المال حتی یعطی الرجل مائة دینار فیظل ساخطاً، ثم فتنة لا یبقی بیت من العرب إلا دخلته، ثم هدنة تکون بینکم وبین بنی الأصفر فیغدرون فیأتونکم تحت ثمانین غایةً تحت کل غایةٍ اثنا عشر الفاً.

بعد انتقال آنحضرت ﷺ به رفیق اعلی فتح بیت المقدس واقع شد، بعد از آن طاعون عمواس، بعد از آن کثرت مال در زمان حضرت عثمانر، بعد از آن فتنه مستطیره عامه که به سبب شهادت حضرت عثمان پدیدار گشت.

بیست و هفتم: أخرج البغوی من حدیث جبیر بن نفیر عن مالک بن نحام عن معاذ بن جبل أن رسول الله ﷺ قال: عمرانُ بیت المقدس خراب یثرب وخراب یثرب خروج الملحمة وخروج الملحمة فتح القسطنطینیة وفتح القسطنطینیة خروج الدجال ثم ضرب علی فخذی الذی حدّثه یعنی معاذاً أو علی منکبه ثم قال: إن هذا لحقٌ کما أنت ههنا أو کما أنت قاعد.

بیت المقدس اینجا کنایه از اقلیم شام است؛ زیرا که بیت المقدس افضل و اقدم بقاع اوست و نشست انبیای بنی إسرائیل علیهم السلام و ملوک ایشان آنجا بود و عمران شام در زمان خلافت حضرت عثمان و امارت معاویة بن أبی سفیان از جانب حضرت عثمان واقع شد و خراب یثرب قتل حضرت عثمان و بر آمدن حضرت مرتضی به جانب عراق و خروج ملحمه حرب جمل و صفین است و فتح قسطنطنیه در زمان امارت معاویة بن أبی سفیان به ظهور آمد. اینجا حیرتی بخاطر می رسد که خروج دجال را متعاقب قسطنطنیه آورده شد حال آنکه زیاده از هزار سال از فتح قسطنطنیه گذشت و هنوز بوئی از خروج دجال به مشام نه رسید همچنین در حدیث حذیفة که مذکور شد که لا تقوم الساعة حتی تقاتلوا إمامکم وتجتلدوا بأسیافکم این لفظ مُنبی است از آنکه واقعهء قتل امام و اجتلاد به أسیاف علامت قیامت است حالانکه زیاده از هزار سال منقضی شد و اثری از ساعت ظهور نه کرد و همچنین بُعثت أنا والساعة کهاتین و همچنین آیت اقتربت الساعة وانشق القمر إلی غیر ذلک من أحادیث وآیات فی هذا المعنی مما لا یحصی.

و جوابش آنست که خروج دجال و قیام ساعت یا هر فتنه ی که مذکور شد ربطی دارد مانند ربط نشاندن نهال به بار آوردن آن نهال گویا ابتدای حرکت این فتنه است، و غایت آن خروج دجال و قیام ساعت و لهذا حضرت نوح علیه السلام انذار قوم خود فرمودند به دجال با وجود بُعد حضرت نوح به زمان ظهور دجال. وقتی که شخصی نهالی می نشاند میگوید که عقب نشاندن آن نهال بار آوردن است و هر سعی که می کند از سقی و ساختن شربت نخله و غیر آن غایتش بار آوردن است سخن هر جا منتهی میشود آخر آن خروج دجال است. و اینجا سری است دقیق که بدون تمهید مقدمات نتوان به آن زبان کشاد ولیس هذا مقامه.

بیست و هشتم حدیث أبوعبیدة بن الجراح ومعاذ بن جبل: قال رسول الله ﷺ: إنه بدأ هذا الأمر نبوةً ورحمةً ثم کائنٌ خلافةً ورحمةً ثم کائن ملکاً عضوضاً ثم کائن عتواً وجبریةً وفساداً فی الأمة یستحلون الحریر والخمور والفروج والفساد فی الأمة ینصرون علی ذلک ویرزقون أبداً حتی یلقوا الله.

بیست و نهم أخرج ابن ماجه من حدیث زید بن وهب عن عبدالرحمن بن عبد رب الکعبة قال انتهیت إلی عبدالله بن عمرو بن العاص وهو جالس فی ظل الکعبة والناس مجتمعون علیه فسمعته یقول: بینا نحن مع رسول الله ﷺ فی سفر إذ نزل منزلاً فمنا من یضرب خباءه ومنا من ینتضل ومنا من هو فی جشره إذ نادی منادیه الصلاة جامعةٌ فاجتمعنا فقام رسول الله ﷺ فخطبَنا فقال: إنه لم یکن نبی قبلی إلا کان حقاً علیه أن یدل أمته علی ما یعلمه خیراً لهم وینذرهم ما یعلمه شراً لهم وإن أمتکم جعلت عافیتها فی أولها وإن آخرهم یصیبهم بلاءٌ وأمور تنکرونها ثم تجئ فتن یُرقّق بعضها بعضاً فیقول المؤمن هذه مهلکتی ثم تنکشف ثم تجئ فتنة فیقول المؤمن هذه مهلکتی ثم تنکشف فمن سرّه أن یزحزح عن النار ویدخل الجنة فلتدرکه موتته وهو یؤمن بالله والیوم الآخر ولیأت إلی الناس الذی یحب أن یأتو إلیه ومن بایع إماماً فأعطاه صفقة یمینه وثمرة قلبه فلیُطعه ما استطاع فإن جاء آخر ینازعه فاضربوا عنق الآخر، قال: فأدخلت رأسی من بین الناس فقلت: أنشدک الله أنت سمعت هذا من رسول الله ﷺ؟ قال فأشار بیده إلی أذنیه فقال: سمعَتْه أذنای ووعاه قلبی.

سی ام: أخرج البغوی من حدیث قیس بن أبی حازم عن مرداس الأسلمی قال النبی ﷺ: یذهب الصالحون الأول فالأول ویبقی حفالة کحفالة الشعیر والتمر لا یبالیهم الله بالةً.

و بهمین قیاس چیزهای بسیاری را آنحضرت ﷺ بیان فرموده اند که در باب فِتن و باب تغیر الناس و در أبواب متفرقه میتوان یافت لیکن در این جا هم بر این قدر اکتفا کنیم الغرفة تنبئ عن الغدیر والجفة تحکی عن البَیدر الکبیر.

باز آنحضرت ﷺ برای زمان ظهور شرور احکام و مصالح ملحده تشریع نمودند و در أحادیث بسیار فرمودند که چون زمان کذا وکذا ظاهر شود باید که شما چنین کار کنید و چنان عمل نمائید.

اول: غیر مستحق خلافت چون مسلط شود واجب است اطاعت او فیما وافق الشرع لا فیما خالفه.

دوم: خروج کرده نشود بر وی و قتال نموده نشود با وی مگر آنکه کفر صریح از وی ظاهر گردد و این مضمون متواتر بالمعنی است فمِن حدیث أنس أن النبی ﷺ قال لأبی ذر: اسمع وأطع ولو لعبدٍ حبشی کأنّ رأسه زبیبة.

ومن حدیث أم الحصین أنها سمعت النبی ﷺ یخطب فی حجة الوداع وهو یقول: ولو استعمل علیکم عبدٌ یقودکم بکتاب الله اسمعوا له وأطیعوا.

ومن حدیث عبدالله بن عمر عن النبی ﷺ قال: السمع والطاعة علی المرء المسلم فیما أحب وکره ما لم یؤمر بمعصیةٍ، إذا أمر بمعصیة فلا سمع ولا طاعة.

ومن حدیث علی أن رسول الله ﷺ قال: لا طاعة فی معصیةٍ إنما الطاعة فی المعروف.

ومن حدیث النواس بن سمعان قال قال رسول الله ﷺ لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق.

ومن حدیث عبادة بن الصامت قال دعانا النبی ﷺ فبایعنا فقال فیما أخذ علینا أن بایعنا علی السمع والطاعة فی منشطنا ومکرهنا وعسرنا ویسرنا وأثرة علینا وأن لا ننازع الأمر أهله إلا أن تروا کفراً بواحاً عندکم من الله فیه برهانٌ.

ومن حدیث أم سلمة قالت: قال رسول الله ﷺ: یکون علیکم أمراء تعرفون وتنکرون فمن أنکر فقد برئ ومن کره فقد سلم ولکن من رضی وتابع قالوا أفلا نقتلهم قال لا ما صلوا لا ما صلوا.

ومن حدیث الحارث الأشعری أن نبی الله ﷺ قال إن الله تعالی أمر یحیی بن زکریا بخمس کلماتٍ أن یعمل بهن وأن یأمر بنی إسرائیل أن یعملوا بهن فکاد یبطئُ فقال له عیسی إنک قد أمرت بخمس کلمات أن تعمل بهن وأن تأمر بنی إسرائیل أن یعملوا بهن فإما أن تبلّغهم وإما أن أبلغهم فقال یا أخی إنی أخشی إن سبقتَنی أن أُعذّب أو یُخسف بی فجمع بنی إسرائیل فی بیت المقدس حتی امتلأ المسجد وقعدوا علی الشرف فحمد الله وأثنی علیه ثم قال إن الله أمرنی بخمس کلماتٍ أن تعملوا بهن أوّلهن أن تعبدوا الله ولا تشرکوا به شیئا فإن مثل ذلک کمثل رجلٍ اشتری عبداً من خاصّ ماله بورقٍ أو ذهبٍ فقال هذه داری وهذا عملی فاعملْ وأدّ إلیّ عملی فجعل یعمل ویؤدی عمله إلی غیر سیده فأیکم یسره أن یکون عبده کذلک وإن الله عز وجل خلقکم ورزقکم فاعبدوه ولا تشرکوا به شیئا، وآمرکم بالصلوة فإن الله ینصب وجهه لعبده ما لم یلتفت فإذا صلیتم فلا تلتفتوا، وآمرکم بالصیام فإنّ مثل الصیام کمثل رجل معه صرّة من مسک فی عصابة کلهم یحب أن یجد ریح المسک، وآمرکم بالصدقة فإن مثل ذلک مثل رجل أسره العِدا فشدوا یدیه إلی عنقه فقدموه لیضربوا عنقه فقال هل لکم إلی أن أفتدی نفسی فجعل یفتدی نفسه، وآمرکم بذکر الله کثیراً فإن مثل ذلک کمثل رجل طلبه العدو سراعاً فی أثره فأتی حصناً حصیناً فتحصّن فیه فإن العبد أحصن ما یکون من الشیطان إذا کان فی ذکر الله عز وجل قال قال رسول الله ﷺ وأنا آمرکم بخمس أمرنی بهن: بالجماعة والسمع والطاعة والهجرة والجهاد فی سبیل الله وأنه من خرج من الجماعة قید شبر فقد خلع ربقة الإسلام من عنقه إلا أن یراجع.

ومن حدیث أبی هریرة قال سمعت رسول الله ﷺ یقول من فارق الجماعة وخرج من الجماعة فمات فمیتةٌ جاهلیةٌ ومن خرج علی أمتی بسیفه یضرب برها وفاجرها لا یحاشی مؤمناً لإیمانه ولا یفی لذی عهد بعهده فلیس من أمتی.

ومن حدیث عبدالله من مسعود قال قال لنا رسول الله ﷺ إنکم سترون بعدی أثرةً وأموراً تنکرونها قالوا فما تأمرنا یا رسول الله ﷺ قال أدوا إلیهم حقهم وسلوا الله حقکم.

ومن حدیث وائل بن حجر قال سأل سلمة بن یزید الجعفی رسول الله ﷺ فقال یا نبی الله أرأیت إن قامت علینا أمراء یسئلونا حقهم ویمنعونا حقنا قال اسمعوا واطیعوا فإنما علیهم ما حُمّلوا وعلیکم ما حملتم.

أخرج هذه الأحادیث کلها البغوی.

سوم: چون بیعت برای شخصی منعقد شد و تسلط او مستقر گشت اگر دیگری بر وی خروج نماید و قتال کند او را می باید کشت افضل باشد از وی یا مساوی یا مفضول أخرج البغوی عن عرفجة عن النبی ﷺ قال: من خرج علی أمتی وهم مجتمعون یرید أن یفرق بینهم فاقتلوه کائناً من کان.

وأخرج البغوی من حدیث أبی نضرة عن أبی سعید الخدری قال قال رسول الله ﷺ إذا بویع لخلیفتین فاقتلوا الآخر منهما.

وأخرج البغوی من حدیث أبی حازم عن أبی هریرة عن النبی ﷺ قال کان بنو إسرائیل تسوسهم الأنبیاء کلما هلک نبی خلفه نبی وإنه لا نبی بعدی وسیکون خلفاء فیکثرون قالوا فما تأمرنا قال فوا ببیعة الأول فالأول أعطوهم حقهم فإن الله سائلهم عما استرعاهم.

وأخرج ابن ماجه من حدیث عبدالله بن عمروبن العاص فی قصة طویلةٍ عن النبی قال من بایع إماماً فأعطاه صفقة یمینه وثمرة قلبه فلیطعه ما استطاع فإن جاء آخر ینازعه فاضربوا عنق الآخر.

چهارم: چون در زمان فتنه، خلفاء صلوات را تأخیر کنند چه باید کرد؟ أخرج مسلم عن أبی ذر قال قال لی رسول الله ﷺ کیف أنت إذا کانت علیک امراء یمیتون الصلوة ویؤخرون عن وقتها قلت فما تأمرنی قال صلّ الصلوة لوقتها فإن أدرکتَها معهم فصل فإنها لک نافلة.

پنجم: چون از امرای زمان فتن تعدی در اخذ زکاة واقع شود تدبیر چیست؟ أخرج أبوداود عن جابر بن عتیک قال قال رسول الله ﷺ سیأتیکم رکیب مبغصون فإذا جاؤکم فرحبوا وخلوا بینهم وبین ما یبتغون فإن عدلوا فلأنفسهم وإن ظلموا فعلیهم وأرضوهم فإن تمام زکاتکم رضاهم ولیدعوا لکم.

وأخرج أبوداود عن جریر بن عبدالله قال جاء ناس یعنی من الأعراب إلی رسول الله ﷺ فقالوا إن ناساً من المصدقین یأتونا فیظلمونا فقال أرضوا مصدقیکم قالوا یا رسول الله وإن ظلمونا قال أرضوا مصدقیکم وإن ظلمتم.

ششم: تخلی برای عبادت در زمان اول ممنوع بود در زمان فتنه محبوب و مطلوب شد أخرج الترمذی عن أبی هریرة قال مرّ رجل من أصحاب رسول الله ﷺ بشعب فیه عیینة من ماءٍ عذبة فأعجبته فقال لو اعتزلت الناس فأقمت فی هذا الشعب فذکر ذلک لرسول الله ﷺ فقال لا تفعل فإن مقام أحدکم فی سبیل الله أفضل من صلوته فی بیته سبعین عاماً ألا تحبون أن یغفر الله لکم ویدخلکم الجنة اغزوا فی سبیل الله من قاتل فی سبیل فواق ناقة وجبت له الجنة.

وأخرج أحمد عن أبی امامة قال خرجنا مع رسول الله ﷺ فی سریةٍ فمر رجل بغار فیه شیئٌ من ماءٍ وبقل فحدث نفسه بأن یقیم فیه ویتخلی من الدنیا فاستأذن رسول الله ﷺ فی ذلک فقال رسول الله ﷺ إنی لم أبعث بالیهودیة ولا بالنصرانیة و لکنی بعثت بالحنیفیة السمحة والذی نفس محمد بیده لغدوة أو روحة فی سبیل الله خیرٌ من الدنیا وما فیها ولمقام أحدکم فی الصف خیرٌ من صلاة ستین سنة.

أخرج البغوی عن أبی سعید الخدری قال قال رسول الله ﷺ یوشک أن یکون خیر مال المسلم الغنم یتبع بها شعف الجبال ومواقع القطر یفر بدینه من الفتن.

وأخرج البغوی عن أبی هریرة قال قال رسول الله ﷺ ستکون فتنةٌ القاعد فیها خیر من القائم والقائم فیها خیر من الماشی والماشی فیها خیر من الساعی من تشرف لها تستشرفه فمن وجد ملجأ أو معاذا فلیعذبه.

هفتم: کسی که بیعت بر هجرت کرده باشد تعرّب در این زمان جائز باشد أخرج النسائی عن سلمة بن الأکوع أنه دخل علی الحجاج فقال یا ابن الأکوع ارتددت علی عقبیک وذکر کلمة معناها وبدوتَ قال لا ولکن رسول الله ﷺ أذن لنا فی البدو.

هشتم: امر به معروف و نهی از منکر از واجبات اسلام بود در زمان فتنه ساقط شد أخرج الترمذی وابن ماجه عن أبی بکر الصدیق ^{رضي الله عنه} قال یا أیها الناس إنکم تقرؤن هذه الآیة {یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ} فإنی سمعت رسول الله ﷺ یقول إن الناس إذا رأوا منکرا فلم یغیروه یوشک أن یعمهم الله بعقابه.

وأخرج الترمذی وابن ماجه عن أبی ثعلبة الخشنی فی قوله تعالی {عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ} قال: أما والله لقد سألت عنها رسول الله ﷺ فقال: بل ائتمروا بالمعروف وتناهوا عن المنکر حتی إذا رأیتَ شحاً مطاعاً وهوی متبعاً ودنیا موثرةً وإعجاب کل ذی رأی برأیه ورأیت أمرا لا بد لک فعلیک نفسک ودع أمر العوام فإن ورائکم أیام الصبر من صبر فیهن کان کمن قبض علی الجمر، للعامل فیهن أجر خمسین رجلا یعملون مثل عمله، قالوا: یا رسول الله أجر خمسین منهم؟ قال: أجر خمسین منکم.

وأخرج الترمذی عن عبدالله بن عمرو بن العاص أن النبی ﷺ قال: کیف بک إذا بقیت فی حُثالةٍ من الناس مرجت عهودهم وأماناتهم واختلفوا فکانوا هکذا -وشبک بین أصابعه- قال: فبم تأمرنی؟ قال: علیک بما تعرف ودع ما تنکر وعلیک بخاصة نفسک وإیاک وعوامّهم. وفی روایة: الزم بیتک واملک علیک لسانک وخذ ما تعرف ودع ما تنکر وعلیک بأمر خاصة نفسک ودع أمر العامة.

نهم: چون قریش بر ملک تجاحف کنند حصه از فئ نباید گرفت أخرج أبوداود من حدیث ذی الزوائد صاحب رسول الله ﷺ یقول سمعت رسول الله فی حجة الوداع أمر الناس ونهاهم ثم قال: هل بلغت؟ قالوا: اللهم نعم، ثم قال: إذا تجاحفت قریش الملک فیما بینها وعاد العطاء أو کان رشاً فدعوه.

دهم: صحبت خلفاء در زمان اول سعادتی عظیم بود و در عهد فتنه احتراز از صحبت ملوک لازم است فی المشکاة عن عمر بن الخطاب ^{رضي الله عنه} قال قال رسول الله ﷺ إنه تصیب أمتی فی آخر الزمان من سلطانهم شدائد لا ینجو منه إلا رجلٌ عرف دین الله فجاهد علیه بلسانه ویده وقلبه فذلک الذی سبقت له السوابق ورجل عرف دین الله فصدق به ورجل عرف دین الله فسکت علیه فإن رأی من یعمل الخیر أحبه علیه وإن رأی من یعمل بباطل أبغضه علیه فذلک ینجو علی إبطانه کله.

یازدهم: امضای قول خلیفه در زمان سابق حجتی بود ودر ایام فتنه این معنی منقطع شد، أخرج مسلم عن ابن مسعود قال قال رسول الله ﷺ ما من نبی بعثه الله فی أمته قبلی إلا کان له من أمته حواریون وأصحابٌ یأخذون بسنته ویقتدون بأمره ثم إنها تخلُف من بعدهم خلوفٌ یقولون ما لا یفعلون ویفعلون ما لا یؤمرون فمن جاهدهم بیده فهو مؤمنٌ ومن جاهد بلسانه فهو مؤمن ومن جاهدهم بقلبه فهو مؤمن ولیس وراء ذلک من الإیمان حبة خردل.

فی المشکاة عن ابن مسعود قال من کان مستنّا فلیستن بمن قدمات فإن الحی لا یؤمن علیه الفتنة أولئک أصحاب محمد ﷺ کانوا أفضل هذه الأمة أبرها قلوباً وأعمقها علماً وأقلها تکلفاً اختارهم الله لصحبة نبیه ولإقامة دینه فاعرفوا لهم فضلهم واتبعوهم وتمسکوا بما استطعتم من أخلاقهم وسیرهم فإنهم کانوا علی الهدی المستقیم رواه رزینٌ.

أخرج ابن ماجه عن العرباض بن ساریة یقول قام فینا رسول الله ﷺ ذات یوم فوعظنا موعظةً بلیغةً وجلت منها القلوب وذرفت منها العیون فقیل یا رسول الله وعظتنا موعظةً مودّع فاعهد إلینا بعهد فقال علیکم بتقوی الله والسمع والطاعة وإن عبداً حبشیاً وسترون من بعدی اختلافا شدیداً فعلیکم بسنتی وسنة الخلفاء الراشدین المهدیین عضوا علیها بالنواجذ وإیاکم والأمور المحدثات فإن کل بدعةٍ ضلالةٌ.

أخرج الدارمی عن الأعمش قال عبدالله: أیها الناس إنکم ستحدثون ویحدث لکم فإذا رأیتم محدثة فعلیکم بالأمر الأول.

وأخرج الدارمی عن سفیان عن واصل عن امرأة یقال لها عائذة قالت رأیت ابن مسعود یوصی الرجال والنساء یقول: ومن أدرک منکم من امرأة أو رجل فالسمت الأول والسمت الأول فإنّا علی الفطرة.

ومعلوم است که وفات عبدالله بن مسعود ^{رضي الله عنه} در آخر ایام خلافت حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} واقع شد.

دوازدهم: در حالت اولی خدای تعالی فرموده است: {سَتُدْعَوْنَ إِلَی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ} و در حالت ثانیه آنحضرت ﷺ منع نمودند از قتال و امر مؤکد فرمودند به قعود، باید دید چه قدر فرق است در آنکه دعوت خلیفه سبب وجوب امتثال امر گردد و تحریم تخلف وآنکه واجب باشد قعود و حرام باشد خوض در نصرت.

سیزدهم: تضاعف اجور آنکه در این زمان متمسک به سنت باشند أخرج الترمذی عن بلال بن الحارث قال قال رسول الله من أحیی سنةً من سنتی قد أمیتت بعدی فإن له من الأجر مثل أجور من عمل بها من غیر أن ینقص من أجورهم شیئاً ومن ابتدع بدعةَ ضلالةٍ لا یرضاها الله ورسوله کان علیه من الإثم مثل آثام من عمل بها لا ینقص ذلک من أوزارهم شیئاً.

وأخرج الترمذی وابن ماجه عن أبی ثعلبة الخشنی عن النبی قال: فإن وراءکم أیام الصبر فمن صبر فیهن کان کمن قبض علی الجمر للعامل فیهن أجر خمسین رجلاً یعملون مثل عمله، قالوا: یا رسول الله أجر خمسین منهم؟ قال: أجر خمسین منکم.

وأخرج البغوی عن معقل بن یسار أن رسول الله ﷺ قال: العبادةُ فی الهرَج کهجرة إلیّ.

چهاردهم: مرگ در آن ایام بهتر باشد از زندگانی، عن أبی هریرة قال قال رسول الله ﷺ: إذا کان أمراءکم خیارکم وأغنیاءکم أسخیاءکم وأمورکم شوری بینکم فظهر الأرض خیرٌ لکم من بطنها وإذا کان أمراءکم شرارکم وأغنیاءکم بخلاءکم وأمورکم إلی نساءکم فبطن الأرض خیر لکم من ظهرها.

پانزدهم: اظهار کلمه حق نزدیک سلطان جابر افضل از جهاد باشد، أخرج البغوی عن أبی امامة أن رجلا قال یا رسول الله أیّ الجهاد أفضل -ورسول الله ﷺ یرمی الجمرة الأولی- فأعرض عنه ثم قاله عند الجمرة الوسطی فأعرض عنه فلما رمی جمرة العقبة ووضع رجله فی الغرز قال أین السائل قال أنا ذا یا رسول الله ﷺ قال أفضل الجهاد من قال کلمة حق عند سلطانٍ جائرٍ.

باز وقائع عجبیه واقع شد که به لسان حال دلالت کردند بر آنکه بعد از این تاریخ برکات ایام نبوت مختفی شد، فی المشکاة عن أبی هریرة قال أتیتُ النبی ﷺ بتمراتٍ فقلت یا رسول الله ادع الله فیهن بالبرکة فضمهن ثم دعا لی فیهم بالبرکة قال خذهن فاجعلهن فی مِزوَدک کلما أردت أن تأخذ منه شیئا فأدخل فیه یدک فخذه ولا تنثره نثراً فقد حملتُ من ذلک التمر کذا وکذا من وسق فی سبیل الله فکنا نأکل منه ونطعم وکان لا یفارق حقوی حتی کان یوم قتل عثمان فإنه انقطع وقد قال أبوهریرة فی ذلک یوم قتل عثمان:

للناس همٌ ولی الیوم همان * هم الجراب وهم الشیخ عثمان

أخرج البخاری عن نافع عن ابن عمر قال: اتخذ رسول الله ﷺ خاتماً من ورق وکان فی یده ثم کان بعدُ فی ید أبی بکر ثم کان بعد فی ید عمر ثم کان بعد فی ید عثمان حتی وقع بعد فی بیر أریس نقشُه محمد رسول الله.

وأخرج البخاری عن أنس ^{رضي الله عنه} قال کان خاتم النبی ﷺ فی یده وفی ید أبی بکر بعده وفی ید عمر بعد أبی بکرٍ قال فلما کان عثمان جلس علی بیر اریس فأخرج الخاتم فجعل یعبث به فسقط قال فاختلفنا ثلاثة أیامٍ مع عثمان فنزح البئر فلم یجده.

وأخرج أبوعمر قال قام عامر بن ربیعة یصلی من اللیل حین نشب الناس فی الطعن علی عثمان فصلی من اللیل ثم نام فأتی فی المنام فقیل له قم فاسأل الله أن یعیذک من الفتنة التی أعاذ منها صالح عباده فقام فصلی ودعا ثم اشتکی فما خرج بعد إلا بجنازته.

أخرج أبویعلی من أقوال السید المجتبی الحسن بن علی رضی الله عنهما أنه قام خطیبا فقال أیها للناس رأیت البارحة فی منامی عجباً رأیت الرب تعالی فوق عرشه فجاء رسول الله ﷺ حتی قام عند قائمةٍ من قوائم العرش فجاء أبوبکر فوضع یده علی منکب رسول الله ﷺ ثم جاء عمر فوضع یده علی منکب أبی بکر ثم جاء عثمان فکان بیده رأسه فقال سل عبادک فیم قتلونی فانبعث من السماء میزابان من دمٍ فی الأرض قال فقیل لعلیٍ ألا تری ما یحدث به الحسن؟ قال: یحدّث بما رأی.

أخرج أبوعمر عن سعید بن المسیب أن زید بن خارجة توفی زمن عثمان عفان فسجی بثوب ثم إنهم سمعوا جلجلةً فی صدره ثم تکلم فقال: أحمد أحمد فی الکتاب الأول، صدق أبوبکر الصدیق الضعیف فی نفسه القوی فی أمر الله فی الکتاب الأول، صدق صدق عمر بن الخطاب القوی الأمین فی الکتاب الأول، صدق صدق عثمان بن عفان علی منهاجهم، مضت أربعٌ وبقیت سنتان أتت الفتن وأکل الشدید الضعیف وقامت الساعة وسیأتیکم خبر بئر أریس وما بئر أریس ثم هلک رجل من بنی خطم فسجی بثوب فسمعوا جلجلة فی صدره ثم تکلم فقال إن أخا بنی الحارث بن الخزرج صدق صدق. ومر قول سعید بن المسیب قریباً فی ذهاب الصالحین بسبب الفتن.

باز احبار اهل کتاب به این مضمون خبر دادند: أخرج الطبرانی أن عمر بن الخطاب قال لکعب الاحبار کیف تجدُ نعتی فی التوراة قال خلیفةٌ قرن من حدیدٍ أمیرٌ شدیدٌ لا یخافُ فی الله لومة لائم ثم یکون من بعدک خلیفة تقتله أمة ظالمون ثم یقع البلاء بعده.

وفی الریاض عن کعب قال والذی نفسی بیده إن فی کتاب الله المنزل محمد ﷺ أبوبکر الصدیق عمر الفاروق عثمان الامین فالله الله یا معاویة فی أمر هذه الأمة ثم نادی الثانیة إن فی کتاب الله المنزل ثم أعاد الثالثة.

أخرج أبوعمر فی الاستیعاب عن عبدالله بن سلام قال لقد فتح الناس علی أنفسهم بقتل عثمان باب فتنةٍ لا یتغلّق علیهم إلی قیام الساعة.

وأخرج أبوبکر عن یوسف بن عبدالله بن سلام عن أبیه قال: لا تسلوا سیوفکم فلئن سللتموها لا تغمد إلی یوم القیامة.

أخرج أحمد عن جریر فی قصة بعث رسول الله ﷺ إیاه إلی الیمن حتی قال ثم لقیت ذاعمرو فقال لی یا جریر إنکم لن تزالوا بخیر ما إذا هلک أمیرٌ تأمرتم فی آخر وإذا کانت بالسیف غضبتم غضب الملوک ورضیتم رضی الملوک.

باز أصحاب آنحضرت رسول الله ﷺ خبر دادند به عِظَم این قصیه و رقت نمودند، أخرج أبوبکر عن أبی سعید مولی ابن مسعود قال قال عبدالله: والله لئن قتلوا عثمان لا یصیبوا منه خلفاً.

أخرج البغوی قال ابوالدرداء: إن الناس کانوا ورقاً لا شوک فیه فأصبحوا شوکاً لا ورق فیه.

أخرج أبوعمر أن ثمامة بن عدیٍ أمیر عثمان علی الصنعاء خطب یوم بلغه موت عثمان فأطال البکاء ثم قال هذا حین انتزعت خلافة النبوة من أمة محمد ﷺ وصارت ملکاً وجبریةً من غلب علی شئ أکله.

سخن در بیان اختلاف زمان سابق و لاحق به طول انجامید و نزدیک آمد که رشته ترتیب از هم گسته شود

سخن از حد خود بگذشت بس کن * نفس شد آتشین ضبط نفس کن

اکنون به اصل مقصد عود کنیم به نقل متواتر که در شرعیات نقلی معتمد تر از آن یافته نمی شود به ثبوت پیوسته که آنحضرت ﷺ فتنهء را که نزدیک مقتل حضرت عثمان پیدا شد مطمح اشاره ساخته اند و آن را به تفصیلی که زیاده از آن در شرائع یافته نشود بیان فرموده اند و آن را حد فاصل نهاده اند در میان زمان خیر و زمان شر و گواهی داده اند که در آن وقت خلافت علی منهاج النبوة منقطع شود ملک عضوض پدید آید و معنی لفظ عضوض دلالت می کند بر حروب و مقاتلات و جهیدن یکی بر دیگری و منازعت یکی با دیگری در ملک؛ و لهذا در أحادیث بسیار خلفای ثلاثه را در یک حکم جمع کردند تا آنکه ظن قوی به هم رسید که هر سه بزرگ فی مرتبة من المراتب متفق اند و غیر ایشان در آن مرتبه شریک ایشان نیست و در بعض أحادیث لفظی که مشعر به انقطاع خلافت باشد ارشاد فرمودند و در حدیث تحرک جبل به روایت حضرت عثمان و انس ذکر هر سه بزرگ رفت. و در قصهء حائط به روایت ابوموسی مذکور هر سه فقط. و در حدیث وزن با امت به روایت جمعی ذکر هر سه و در بعض الفاظ ثم رفع المیزان. و در رویای ظله همچنان. و در حدیث ابن عمر "کنا نخیّر" بیان همین سه بزرگ بعد از آن ابن عمر گفته است نَسکُت. و در رویای نوط بعضهم ببعض ذکر همین هر سه. و در رؤیای دلوٍ دلی من السماء مذکور هر سه و در مرتبه چهارم انتشاط عرقُوَه ظاهر گردید. و در قصه سوال مصطلق بعد ذکر هر سه فتباً لکم.

و در قصهء تأسیس مسجد و وضع احجار به لفظ حصر که هم الخلفاء وارد شد. و در قصهء اشترای قلائص بعد ذکر هر سه عزیز گفته شد فتباً لک. و در قصهء تسبیح حصی بر همین سه کس اکتفا رفت. و در قصه تزول رحی الإسلام زمانی معین گشت که به ابلغ وجه برین فتنه دلالت نمودند بعد از آن فرمودند فإن یهلکوا فسبیل من هلک وإن یقم لهم دینهم یقم لهم سبعین عاماً قال البغوی أراد بالدین الملک قال أبوسلیمان ویشبه أن یکون أرید بهذا ملک بنی أمیة وانتقاله عنهم إلی بنی العباس وکان ما بین أن استقر الملک لبنی أمیة إلی أن ظهرت الدعاة بخراسان وضعف أمر بنی أمیة ودخل الوهن فیه نحوا من سبعین سنةً و در حدیث الخلافة بالمدینة والملک بالشام تعیین مکان واقع شد إلی غیر ذلک مما لا یحصی.

باقی ماند آن که در حدیث أبی بکره ثقفی وارد شد الخلافة بعدی ثلاثون سنةً حقیقت معنی آن نیز بباید دانست که خلافت خاصه منتظمه مرکب است از دو وصف. وصف اول وجود خلیفه خاص و وصف ثانی نفاذ تصرف و اجتماع کلمه مسلمین، و انتفاء مجموع حاصل می شود به نفی یکی از این دو وصف و به نفی هر دو معاً و حکمت الهی مقتضی تدریج است بین کل ضدین پس در حالت اولی این مجموع مفقود شد به فقد وصف اجتماع کلمه مسلمین و عدم انتظام ملک پس حضرت مرتضی به صفات کاملهء خلافت خاصه اتصاف داشتند و خلافت ایشان شرعاً منعقد شد لیکن فرقت مسلمین پدیدار گشت و تصرف ایشان در انتظار ارض نفاذ نیافت چنانکه بادشاهی عادل مدرسی را در مدرسه نصب می فرماید و طلبه علم را امر کند که از جناب او استفاده کنند لیکن طلبه علم را به اتفاقات بسیار که بعض آن به اختیار ایشان باشد و بعض بغیر اختیار وجود استفاده بالفعل صورت نه گرفت در این وقت هر دو استعمال صحیح باشد می توان گفت در این مدرسه مدرس هست اما مردم بر وی نمی خوانند و جمع نمی شوند و نیز می توان گفت که در این مدرسه مدرسی نیست یعنی متصف به درس بالفعل فیما نحن فیه، هم چنان خلیفه خاص متصف به اوصاف کامله موجود است و خلافت او بالفعل نیست

ثانیاً مردم مجتمع شدند و فرقت از میان برخاست لیکن خلیفه به اوصاف معتبره در خلیفه خاص متصف نبود هُدنةٌ علی دخن همین معنی دارد و در فتنه ثانیه نه اتصاف به اوصاف خلافت خاصه بود و نه اجتماع مسلمین مردم شذر و ندر رفتند و هر یکی دعوی خلافت نمود و جنود مجنّده پیدا شدند دعاة علی أبواب جهنم حکایت این فرقه است بعد از آن چون عبدالملک (اموی) تسلط یافت فرقت از میان رفت و احکام خلافت جابره که آنحضرت ﷺ در چندین أحادیث تشریع آن فرموده بودند بر منصه ظهور آمد. این مسئله کسی را که جمله ی صالحه از أحادیث یاد دارد و سلیقه ی تطبیق بعض با بعض و فرود آوردن هر چیزی در محل آن داشته باشد مقطوع به است و اگر شخصی سلیقه استنباط احکام از أحادیث متفرقه نداشته باشد می باید که خود را از دخول در معارک استنباط معذور دارد و کسی که دانسته را ندانسته می نماید و دیده را نادیده و شنیده را ناشنیده بسبب داء خفی که یُعرف الاقوال بالرجال ولا یعرف الرجال بالاقوال بحث ما با او نیست و خطاب ما متوجه به او نه.

چون این مبحث تمام شد تنبیهاتی چند بنویسیم و مقصد را بر آن ختم نمائیم.

تنبیه اول سبب حقیقی در تغییر احوال عالم و اختلاف زمان سابق و لاحق:

اراده حضرت مبدأ است که هر طبقه را به وصفی مخصوص ساخته است و در هر زمانی حکمی جاری فرموده که کل یوم هو فی شأن در ازل الآزال سلسهء کائنات در عنایت أولی مبسوط ساخته اند و در هر موضعی وصفی خاص و وصفی معین نهاده اند و آن را اصلاً تغییر و تبدیل نتواند بود مایبدل القول لدیّ وما أنا بظلامٍ للعبید.

و تشریع عبارت از آن است که تظالم در افراد بشر شائع شود به وجهی که انتظام عالم بر هم خورد و اعمال سیئه و اخلاق رذیله در میان ایشان فاش گردد به نحوی که اگر بهمین کیفیت از عالم انتقال کنند همه معذب شوند إلا ما شاء الله، و غیرالله را عبادت نمایند تا آنکه غیرت الهی بجوشد و مدبر السموات والأرض رحمتی در حق ایشان اراده میفرماید و در قلب ازکی خلق الله واعدل ایشان داعیه ارشاد اندازد و قوانینی مبسوط سازد که موجب صلاح ایشان گردد.

بالجمله حکم این عنایت موزع بر آجال غالب تر است بر حکم تشریع پس اگر اصلاح عالم خواهند به بعث پیغامبری یا نصب خلیفه راشدی آن را موقوف میگذارند تا آن اجزای زمان که مناسب بعث و نصب باشد لکل اجل کتابٌ و اگر عقوبت کفار خواهند این نیست که به غیر تراخی عقوبت کنند بلکه انتظار اجل موعود نمایند.

مصرع: مهلتی بایست تا خون شیر شد.

باز عقوبت گوناگون می باشد بر قواعد عنایت موزعه به آجال و چون تشریع ضوابطی خواهند که سبب عدل باشد در میان افراد بنی آدم نظر کنند به جبلت این قوم و به مقتضای مقدرات آن زمان پس اصلاح هیأت فاسده به وجهی فرمایند که از مقتضای عنایت بیرون نرود تغییرات عالم و بعث انبیاء و نصب خلفاء راشدین و تسلیط ملوک جابره همه نیرنگِ همان عنایت است که منبسط است بر اجزاء زمان و موزع است بر قرون و طبقات.

تشریع ابطال آن حکمت نخواهد کرد و نه خَرْمِ آن نظام آری چون زمان بعثت آمد تدبیر الهی پیغامبر را جارحه فیوض خواهد ساخت و چون نصب خلیفه راشد رسید تدبیر الهی آن خلیفه را جارحهء خود در اتمام مواعید پیغامبر خواهد گردانید و در هر زمانی شریعتی که مصلحت آن زمان است معین خواهد فرمود؛ لهذا آنحضرت ﷺ بیان شریعت زمان خود فرمودند بعد از آن حکم ایام فتن نیز ارشاد نمودند و این مسأله ایست بس دقیق اگر آنرا در دل بندهء انداختند حل بسیاری از مشکلات خواهد شد و الا عقدها افتاد که حل آن بس مشکل گشت و وضعی که به حسب ظاهر تدبیر این تغییر بران دائر است فقد خلیفه راشد است؛ زیرا که خلیفه را گردشهائی زمانه و معنی تغییر و سبب آن و معالجه که به سبب آن تغیر رسوم و اوضاع تواند شد و حمیه که ترک آن موجب چندین مرض زمانه خواهد بود تعلیم می فرمایند و دست او را کشاده میسازند در تصرف تا ریاست عالم بر وی راست شود چنانکه طبیب حاذق تدبیر صحت مریض و ازاله مواد مرض او می نماید و حمیه می فرماید همچنان این خلیفه راشد جلب صحت طبیعت عالم میکند و ازاله ماده مرض می سازد و ارشاد حمیه می نماید و این همه از کلام خلیفه راشد اشارات او می تراود کل اناءٍ یترشح بما فیه غیر خلیفه هر چند ولی باشد از اولیاء الله باین تدبیر نطق نمی کند واگر بکند تصرف در خلق بر وفق آن نمی تواند.

هر کسی را بهر کاری ساختند * میل آن را در دلش انداختند

داننده این رمزی از سخنِ مرد و حرکات و سکنات او می شناسد که این همه از کجاست، و شخص نادان علمی را به عملی مخلوط می گرداند و رمز را به رمزی و منصبی را به منصبی و بعد از آن وجود اخلاق شهویه و سبعیه که در نفوس غیر معتدله مخلوق شده و کثرت مال آن رذائل را از قوت به فعل آورده که "ان الانسان لیطغی أن رآه استغنی" یا اعجاب کل ذی رأی برأیه اگر چه حق طلب در خاطر او مسئول شده باشد جنس اول را فتنه مال گویند و جنس ثانی را به هوا تسمیه نمایند. آنحضرت در بسیاری از أحادیث از آن دو جنس خبر دادند.

أخرج ابن ماجه عن أنس بن مالک قال قیل یا رسول الله متی نترک الأمر بالمعرف والنهی عن المنکر قال إذا ظهر فیکم ما ظهر فی الأمم قبلکم قلنا یا رسول الله وما ظهر فی الأمم قبلنا قال الملک فی صغارکم والفاحشة فی کبارکم والعلم فی رذالتکم قال زید تفسیر معنی قول النبی ﷺ والعلم فی الفساق.

وأخرج الدارمی عن حیة بنت أبی حیة عن أبی بکر الصدیق فی قصة طویلةٍ قالت فذکرتُ غزونا خثعماً وغزوة بعضنا بعضاً فی الجاهلیة وما جاء الله به من الألفة وإطناب الفساطیط فقلت یا عبدالله حتی متی تری أمر الناس هذا قال ما استقامت الأئمة قلت ما الأئمة قال ما رأیت السید یکون فی الحواء فیتبعونه ویطیعونه فما استقام أولئک.

وأخرج ابن ماجه عن عیاض بن عبدالله أنه سمع أبا سعید الخدری یقول قام رسول الله ﷺ فخطب الناس فقال لا والله ما أخشی علیکم أیها الناس إلا ما یُخرج الله لکم من زهرة الدنیا فقال له رجلٌ یا رسول الله أیأتی الخیر بالشر فصَمَت رسول الله ساعةً ثم قال کیف قلت قال قلت وهل یأتی الخیر بالشر فقال رسول الله ﷺ إن الخیر لا یأتی إلا بخیر أو خیر هو أنّ کل ما ینبت الربیع یقتل حبطاً أو یُلمّ إلا آکلة الخضر أکلَت حتی إذا امتلأت خاصرتاها استقبلت الشمس فثلطت وبالت ثم اجترّت فعادت فأکلت فمن یأخذ مالاً بحقه یبارک له ومن یأخذ مالاً بغیر حقه فمثَله کمثل الذی یأکل ولا یشبع.

وأخرج ابن ماجه عن عبدالله بن عمرو بن العاص عن رسول الله ﷺ أنه قال إذا فتحت علیکم خزائن فارس والروم أیّ قوم أنتم؟ قال عبدالرحمن بن عوف نکون کما أمرَنا الله. قال رسول الله ﷺ أو غیر ذلک تتنافسون ثم تتحاسدون ثم تتدابرون ثم تتباغضون أو نحو ذلک ثم تنطلقون فی مساکین المهاجرین فتجعلون بعضهم علی رقاب بعضٍ.

وأخرج ابن ماجه عن عروة بن الزبیر أن المسوَر بن مخرمة أخبره عن عمرو بن عوف وکان شهد بدراً مع رسول الله ﷺ أن رسول الله ﷺ بعث أبا عبیدة بن الجراح إلی البحرین یأتی بجِزیتها وکان النبی ﷺ هو صالح أهل البحرین وأمّر علیهم العلاء الحضرمی فقدم أبوعبیدة بمال من البحرین فسمعتِ الأنصار بقدوم أبی عبیدة فوافوا صلاة الفجر مع رسول الله ﷺ فلما صلی رسول الله ﷺ انصرف فتعرضوا له فتبسم رسول الله حین رآهم ثم قال أظنکم أنکم سمعتم أن أبا عبیدة قدم بشئ من البحرین قالوا أجل یا رسول الله قال أبشروا وأمّلوا ما یسرّکم فوالله ما الفقر أخشی علیکم ولکنی أخشی علیکم أن تبسط الدنیا کما بسطت علی من کان قبلکم فتنافسوها کما تنافسوها فتهلککم کما أهلکتهم.

وفی المشکاة أنه سیخرج فی أمتی أقوام تتجاری بهم تلک الأهواء کما یتجاری الکلب بصاحبه لا یبقی منه عرقٌ ولا مفصلٌ إلا دخله.

تنبیه دوم گمان مبر که در زمان شرور همه کس شریر بوده اند وعنایت های الهی در تهذیب نفوس بیکار افتاد بلکه اینجا اسرار عجیب است.

عیب می جمله بگفتی هنرش نیز بگو * نفی حکمت مکن از بهر دل عامی چند

در هر زمانه طائفه را مهبط انوار و برکات ساخته اند. أخرج مسلم بروایة جماعة لا تزال طائفة من أمتی قائمة بأمر الله لا یضرهم من خذلهم أو خالفهم حتی یأتی أمر الله و هم ظاهرون علی الناس.

أخرج ابن ماجه عن أبی هریرة قال قال رسول الله ﷺ إن الإسلام بدأ غریباً وسیعود غریباً فطوبی للغرباءِ.

وأخرج ابن ماجه عن أنس بن مالک أن رسول الله ﷺ قال إن الإسلام بدأ غریباً وسیعود غریباً فطوبی للغرباءِ.

وأخرج ابن ماجه عن عبدالله قال قال رسول الله ﷺ إن الإسلام بدأ غریباً وسیعود غریباً فطوبی للغرباء، قال قیل: ومَن الغرباء؟ قال: النُّزّاع من القبائل.

وأخرج ابن ماجه عن عمر بن الخطاب أنه خرج یوماً إلی مسجد رسول الله ﷺ فوجد معاذ بن جبل قاعدا عند قبر النبی ﷺ یبکی. فقال ما یبکیک؟ قال یبکینی شیئٌ سمعته من رسول الله ﷺ سمعت رسول الله ﷺ یقول إن یسیر الریاء شرکٌ وإن من عادی لله ولیاً فقد بارز الله بالمحاربة، إن الله یحب الأبرار الأتقیاء الأخفیاء الذین إذا غابوا لم یُفتقدوا وإن حضروا لم یدعوا ولم یعرفوا، قلوبهم مصابیح الهدی یخرجون من کل غبراء مظلمة.

و هر چند در این زمانه این مردم کمیاب اند اما به وجهی از وجوه بهتر اند از اشخاص بسیاری از زمان سابق.

أخرج الترمذی وابن ماجةُ وغیرهما عن أبی ثعلبة الخشنی فی حدیث طویل آخره: فإن وراءکم أیام الصبر فمن صبَر فیهن کان کمن قبض علی الجمر للعامل فیهن أجر خمسین رجلا یعملون مثل عمله قالوا یا رسول الله أجر خمسین منهم؟ قال أجر خمسین منکم.

وفی المشکاة عن حذیفة قال سمعت رسول الله ﷺ یقول: تُعرض الفتن علی القلوب کالحصیر عُوداً عوداً فأیّ قلبٍ أُشربها نُکتت فیه نکتة سوداءُ وأیّ قلب أنکرها فیه نکتة بیضاء حتی تصیر علی قلبین أبیض مثل الصفا فلا تضره فتنة ما دامت السموات والأرض والآخر أسود مُرباداً کالکوز مجخیاً لا یعرف معروفاً ولا ینکر منکراً إلا ما أشرب من هواه أخرجه مسلم.

باز آنحضرت ﷺ این غریبان را که در هر طبقه أقل قلیل می باشند تقسیم فرمودند به پنج طبقه و در هر طبقه خاصیتی نهادند معنی این کلام به غایت دقیق است.

أخرج ابن ماجه عن أنس بن مالک عن رسول الله ﷺ قال: أُمتی علی خمس طبقات فأربعون سنة أهلُ بِرٍّ وتقوی ثم الذین یلونهم إلی عشرین ومائةٍ أهل تراحم وتواصل ثم الذین یلونهم إلی ستین ومائةٍ أهل تدابر وتقاطع، ثم الهرج الهرج النجا النجا.

وفی روایة عنه قال رسول الله ﷺ أمتی علی خمس طبقات کل طبقة أربعون عاماً فأما طبقتی وطبقة أصحابی فأهل علمٍ وإیمانٍ وأما الطبقة الثانیة ما بین الأربعین إلی الثمانین فأهل بر وتقوی. ثم ذکر نحوه.

تفصیل این اجمال آنکه در هر زمان جمعی بر سنت سنیه قائم خواهند بود وان قلُّوا باز این قائمین علی الحق بر یک صفت نیستند در هر طبقه وجه قرب دیگر خواهد بود و صورت قیام بر سنت سنیه دیگر.

طبقه اولی چهل سال است از هجرت حضرت خیر البشر ﷺ تا وفات حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} و وجه قرب در این طبقه ایمان و علم است یعنی قوت تصدیق شرائع و اعتناء تمام به حفظ مسموعات از جناب آنحضرت ﷺ و آن را غنیمت کبری دانستن و از همه گسستن و بجانب او متوجه شدن، و اصل در این وجه آنست که قبل مبعث آنحضرت ﷺ عالم به کفر و جاهلیت مملو شده بود و اوضاع فاسده ظاهر و باطن ایشان را در گرفته و هیآت دنیه خسیسه دل ایشان را مشغوف ساخته ناگهان مدبّر السموات والأرض داعیه هدایت در قلب شریف آنحضرت ﷺ فرو ریخت و علومی که اهتدا به آن تواند بود بر قلب مبارک وی ﷺ نازل فرمود هر کرا فطرت سلیمه بود آن داعیه در دل او منطبع شد و آن علم در عقل او منعکس گشت و آن جماعه سلیم الفطرة بر منازل شتی بوده اند طائفه ی مخلوق بر استعدادی که شبیه به استعداد انبیاء بود و نمونه نبوت در جوهر طبیعت ایشان مودَع ایشان سر دفتر امت آمدند و به شهادت دل آن داعیه و آن علوم را تلقی نموده اند و پاره ی از تحقیق نصیب ایشان شد و طائفه ای استعداد تقلید تمام داشتند وقبول انعکاس آن داعیه وآن علوم نمودند وحصه ی از سعادت یافتند وکلاً وعد الله الحسنی هر که از انطباع دورتر از این رحمت کامله محروم تر، اینجا اعمال و اخلاق مقصود بالتبع بود و ملحوظ بالعرض.

و در طبقه ثانیه وجه قرب عمل به شرائع اسلامیه بود فرائض آن و نوافل آن و اجتناب از محرمات و مکروهات و دل ایشان ار همه گسسته به این اعمال متوجه شد از این اعمال نوری برخاست و بر دل ایشان مستولی گشت بر آن نور بودند و همراه آن نور گذشتند وهم اهل البر والتقوی.

و در طبقه ثالثه اعمال خیر بر سبیل عادت و ریا فاش شد و هر کس و ناکس به صور اعمال متلبس گشت و فرق در میان محق و مبطل به اعتبار صورت اعمال نماند هر که بر حسن اخلاق و لین جانب و صفائی دل مفطور بود نور این اعمال تنویر و تهذیب او نمود، و هر که چنین نبود صرف اعمال او را به این قرب نه رسانید؛ زیرا که اعمال ایشان از نیت قویه بر نخاست و نور آن اعمال به قلب آن جماعه عائد نشد و هر که بر این صفت بود موانع قبول اعمال را نتوانست از خود دفع کردن بخلاف طبقه پیشین که مساهلت در نیت عادت آن قوم نبود و ریا در اعمال رسم ایشان نه وهم أهل التواصل والتراحم.

و در طبقهء رابعه اوضاع فاسده و نیات کاسده ظاهر تر شد نور اعمال بدون گوشه گیری و خلوت نشینی و انقطاع از قبائل و عشائر و از صحبت خلق دور شدن میسر نگشت هر که در این طبقه نوری حاصل کرد بغیر اعتزال و ترک صحبت با انام دستش نداد وهم اهل التدابر والتقاطع.

و در طبقهء خامسه دوره برگشت و نظر الهی بر ملکات نفس افتاد که با اعمال و اذکار مکسوب میگردد و در جذر لطیفه عقل و نفس و قلب پای محکم می کند وهم اهل المقامات والاحوال.

و همچنین در هر طبقه وصفی که مدار نظر الهی همان میباشد علیحده است والکلام فی هذا یطول ولنقتصر ههنا علی تفسیر الطبقات الخمس.

از این مبحث میتوان شناخت که عبدالله بن عمر، عبدالله بن عباس وعائشة صدیقة وامثال ایشان رضی الله عنهم در کدام منزلت بوده اند و سعید بن المسیب و فقهای سبعه و معاصر ایشان در کدام مرتبه.

تنبیه سوم باید دانست که معاویة بن أبی سفیان ^{رضي الله عنه} یکی از أصحاب آنحضرت بود ﷺ و صاحب فضیلت جلیله در زمره صحابه رضوان الله علیهم زنهار در حق او سوء ظن نکنی و در ورطهء سب او نه افتی تا مرتکب حرام نشوی أخرج أبوداود عن أبی سعید قال قال رسول الله ﷺ: لا تسبوا أصحابی فوالذی نفسی بیده لو أنفق أحدکم مثل أحد ذهباً ما بلغ مُدّ أحدهم ولا نصیفه.

وأخرج أبوداود عن أبی بکرة قال قال رسول الله ﷺ للحسن بن علی إن ابنی هذا سیدٌ وإنی أرجو أن یصلح الله به بین فئتین من أمتی. وفی روایة لعل الله أن یصلح به بین فئتین من المسلمین عظیمتین.

وأخرج الترمذی من حدیث عبدالرحمن بن عمیرة وکان من أصحاب رسول الله ﷺ عن النبی ﷺ أنه قال لمعاویة: اللهم اجعله هادیاً مهدیاً واهد به.

وأخرج ابن سعد وابن عساکر عن سلمة بن مخلد قال سمعت النبی ﷺ یقول لمعاویة: اللهم علمه الکتاب ومکن له فی البلاد وقه العذاب.

وأخرج الترمذی من حدیث عمیر بن سعید سمعت النبی ﷺ یقول: اللهم اهد به.

و عقل نیز برآن دلالت می کند؛ زیرا که از طرق کثیره معلوم شد که آنحضرت ﷺ معلوم فرمودند که وی (معاویة ^{رضي الله عنه}) فی وقت من الأوقات خلیفه خواهد شد و آنحضرت چون شفقت وافره بر امت داشتند کما قال الله تعالی: {حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ} پس رأفت کامله آنجناب ﷺ به نسبت امت اقتضا فرمود که خلیفه ی ایشان را دعا به هدایت واهتدا نماید أخرج الدیلمی عن الحسن بن علی قال سمعت علیاً یقول سمعت رسول الله ﷺ یقول: لا تذهب الأیام واللیالی حتی یملک معاویة.

وأخرج الآجری فی کتاب الشریعة عن عبدالملک بن عمیر قال قال معاویة ^{رضي الله عنه}: ما زلت فی طمع من الخلافة منذ سمعت رسول الله ﷺ یقول: یا معاویة إن ملکت فأحسن.

وقد صح من حدیث أم حرام أن رسول الله ﷺ قال أول جیش من أمتی یغزون البحر قد أوجبوا. وکان أول من غزا فی البحر معاویة فی زمان عثمان بن عفان وکانت أم حرام فی جیشه وماتت بعد ما خرجت من البحر.

وقد استفاض أن النبی ﷺ استکتبه. وهو لا یستکتب إلا عدلاً أمیناً. وقد روی الآجری من طرق متعددة أن ذلک کان بإشارة من جبریل.

ومعاویة بن أبی سفیان می گفت: لست بخلیفة ولکنی أول ملوک الإسلام وستجرّبون الملوک بعدی.

واز شعرات شریفه آنحضرت ﷺ چیزی با خود داشت وقت وفات وصیت نمود که آن را در مناخر او بگذارند و بعض مقاصد خلافت خاصه می دانست لیکن امضای آن نتوانست أخرج أحمد عن عبدالله بن عامر الیحصبی قال سمعت معاویة یحدّث وهو یقول إیاکم وأحادیث رسول الله ﷺ إلا حدیثاً کان علی عهد عمر وإن عمر ^{رضي الله عنه} أخاف الناس فی الله عز وجل.

تنبیه چهارم تغیر اوضاع به اوضاع دیگر چند قسم و هر قسمی را حکمی است علیحده بعض از آن قبیل است که اختیار بشر را در آن راه نیست مثل قحط و زلازل و کثرت نساء و قلت رجال و کثرت اشرار خبیث النفس و قلت اخیار معتدل الأخلاق ذوی الحکم أخرج الشیخان من حدیث ابن عمر قال رسول الله ﷺ: إنما الناس کالإبل المائة لا تکاد تجد فیها راحلة.

و حکم این قسم آنست که تکلیف بر طاقت دائر است و مؤاخذه منوط به اختیار در این تغییرات ماخوذ نیستند لیکن در این قسم قصور اشخاص بنی آدم از وصول کمال مطلوب متحقق است اگر چه به اختیار نباشد و بعضی از آن قبیل است که به اختیار آدمی واقع می شود و این قسم به اقسام چند منقسم است:

یکی آنکه ارتکاب کنند منهی عنه را مثل شرب خمور و کثرت زنا یا ترک نمایند مفروضات را مثل صلاة و شکی نیست که آن محل مؤاخذه است.

دیگر آنکه التزام کنند مستحبی را مانند التزام سنن مؤکده یا صورتی وهیئتی خاص از امور ممدوحه لازم گیرند وآن را به نواجذ خود عضّ نمایند و این قسم را بدعت حسنه گویند مثل اختراع احزاب و اوراد و در این قسم ترتب ثواب متحقق میشود و اعتقاد تأکد آن باطل و مدار ثواب همان قدر است که معروف از شرع شد و آن هیئت و صورت مباح است متعلق مدح و ذم نمی تواند شد و یحتمل که بعض مفاسد بر آن التزام مترتب شود و در قرن ثانی آن همه را سنت انگارند و تحریف شریعت حقه لازم آید اما این شخص شعور به آن مفاسد ندارد و خطا گونه است.

سوم آنکه لازم گیرد هر فریق مباحی را که شعار خویش ساخته است و همچنین در هر زمانی رسمی فاش شود و وضعی رائج گردد و آن همه باقی بر اباحت خود است لوم و مدح برآن عائد نیست الا بالعرض که تعصب در میان آید و ترجیح وضعی بر وضع دیگر متحقق گردد یا قرن تالی آن را سنت دانند و در ورطه تحریف افتند. باز قبح اشیاء قبیحه گاهی بنص کتاب الله یا أحادیث مشهوره یا قیاس جلی یا اجماع امت مرحومه خصوصاً ایام خلافت خاصه که بقایای برکات نبوت است ثابت می شود وعندکم من الله برهان برین اقسام صادق است در این صورتها شخصی به جهل آن اصول معذور نیست و استدلال به شبه واهیه یا تقلید عالمی در خلاف آن غیر مسموع وعندالله آن مخالف را مفاز نه، و گاهی قباحت این اشیاء به خبر واحد صحیح بغیر معارض ثابت شود در این صورت تا وقتیکه آن حدیث نه رسیده است و پرده از روی کار مرتفع نگشته به سبب جهل خود معذور است چون پرده برخاست و پردگی متجلی شد جای گفت و شنید نماند، و گاهی قبح آن با ادله ظنیه متنازعه متعارضه ثابت گردد و آنجا اختلاف سلف که المجتهدان مصیبان او المصیب واحد والآخر مخطئ معذورٌ جاری است.

چون این مقدمات معلوم شد می باید که در مبحث تغییر اوضاع رسوم و در اختلاف امت که در این ایام پیدا شد به یک عصا همه را سوق نه کنی و در یک مرتبه نازل نه گردانی - ع

هر سخن وقتی وهر نکته مکانی دارد.

مقصد دوم

از آن دو مقصد که فصل پنجم بر آن موزع گردانیده شد در بیان تغییرات کلیه که در این امت واقع شد غیر آن تغیّر عظیم که در مقصد اول تقریر نمودیم.

و این مبحث به غایت طویل الذیل است و استیعاب آن در این موضع متصور نیست مقصود ما در این فصل شرح بعض أحادیث متعلقه به مبحث ماست مانند حدیث قرون ثلاثة.

وحدیث فإن یقم لهم دینهم یقم سبعین سنةً.

وحدیث اثنا عشر خلیفة.

وحدیث خمس مائة سنة.

اول تغییری که در این امت واقع شد انتقال آنحضرت است ﷺ از دار دنیا به رفیق اعلی و کدام حادثه جانکاه تر و تغیر هولناک تر از آن خواهد بود که وحی الهی جل شانه منقطع گردد و برکات متواتره سماویه که همدوش نبوت است رو به استتار آرد أخرج الدارمی عن عکرمة فی آخر حدیث طویل فی وفاة النبی ﷺ وجعلَت أم أیمن تبکی فقیل لها یا أم أیمن اتبکی علی رسول الله ﷺ قالت إنی والله ما أبکی علی رسول الله ﷺ ألا أکون أعلم أنه قد ذهب إلی ما هو خیرٌ له من الدنیا ولکنی أبکی علی خبر السماء انقطع.

وأخرج الدارمی عن أنس وذکر النبی ﷺ قال شهدته یوم دخل المدینة فما رأیت یوماً قط کان أحسن ولا أضوء من یوم دخل علینا فیه رسول الله ﷺ المدینة وشهدته یوم موته فما رأیت یوماً کان أقبح ولا أظلم من یوم مات فیه رسول الله ﷺ.

وأخرج الترمذی عن أنس قال لما کان الیوم الذی دخل فیه رسول الله ﷺ المدینة أضاء منها کل شئ فلما کان الیوم الذی مات فیه أظلم منها کل شئ وما نَفَضنا أیدینا من التراب وإنا لفی دفنه حتی أنکرنا قلوبنا.

وأخرج الدارمی عن مکحول أن رسول الله ﷺ قال: إذا اصاب أحدکم مصیبة فلیذکر مصیبته بی فإنها من أعظم المصائب.

تغییر ثانی موت حضرت فاروق اعظم است و در أحادیث بسیار وارد شده که عمر غلْق باب فتنه است از آنجمله حدیث حذیفة لیس علیک منها بأسٌ یا أمیر المؤمنین مکرر روایت کردیم و سیرت شیخین متقارب بود و مناقب ایشان هم عنان و متوافق و سوابق ایشان متعانق، و غزواتی که در ایام ایشان واقع شد متشابه نقش اول صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} بست و اتمام آن بر دست فاروق اعظم ^{رضي الله عنه} به حصول انجامید تمام مسلمین در زمان ایشان باهم مؤتلف و با یک دیگر متراحم و بر کفار شدید و بر جهاد متوافق نام مخالفت در میان ایشان واقع نه، سپاه و رعایا خلیفه را از جان خود دوست دارتر و خلیفه بر رعایا و سپاه از پدر مشفق و مهربانتر و رؤس جیوش و امرای امصار اهل سوابق از مهاجرین اولین و انصار أخرج الترمذی فی کتاب الشمائل عن عتبة بن غزوان فی حدیث طویل آخره قال عتبة بن غزوان: لقد رأیتنی وإنی لسابع سبعة مع رسول الله ﷺ ما لنا طعام إلا اوراق الشجر حتی تفرجت أشداقنا فالتقطت بردة فقسمتها بینی وبین سعد فما منا من أولئک السبعة إلا وهو أمیر مصر من الأمصار وستجرّبون الأمراء بعدنا.

هر دو بزرگ در عهد شریف آنحضرت ﷺ وزیر و مشیر و ناصر خلافت و ظهیر و معین چون نوبت خودشان رسید کارها سر انجام دادند و تائید دین بوجوه بسیار ازیشان بر روی کار آمد که مقدور دیگری نشد آنحضرت ﷺ به ملاحظه همین تقارب به اعتبار سوابق و سیر و به اعتبار تحمل اعباء مشاوره ملکیه و ملیه و به اعتبار آنچه برای ایشان در پرده غیب مقدر بود از کشور کشائی و ترویج دین متین هر دو عزیز را در أحادیث بسیار جمع ساختند مانند توأمین و مثل فرقدین قال رسول الله ﷺ فی قصة تکلم البقرة وفی قصة الذئب: أؤمن به أنا وأبوبکر وعمر.

قال علی: کثیراً ما کنت أسمع رسول الله ﷺ یقول کنت أنا وأبوبکر وعمر وفعلت أنا وأبوبکر وعمر وخرجت أنا وأبوبکر وعمر وانطلقت أنا وأبوبکر وعمر ودخلت أنا وأبوبکر وعمر.

وقال رسول الله ﷺ إن أهل الجنة لیتراؤن أهل علیین کما ترون الکوکب الدری فی أفق السماء وإن أبابکر وعمر منهم وأنعما.

وقال ﷺ أبوبکر وعمر سیدا کهول أهل الجنة من الأولین والآخرین إلا النبیین والمرسلین.

وقال إنی لا أدری ما بقائی فیکم فاقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر وعمر.

وقال أنس کان رسول الله ﷺ إذا دخل المسجد لم یرفع أحدٌ رأسه غیر أبی بکر وعمر وکانا یتبسمان إلیه ویتبسم إلیهما.

وخرج ﷺ ذات یوم ودخل المسجد وأبوبکر وعمر أحدهما عن یمینه والآخر عن شماله وهو آخذٌ بأیدیهما وقال هکذا نبعث یوم القیمة.

وقال ﷺ لو اجتمعتما فی مشورة ما خالفتکما.

وقال هذان السمع والبصر.

وقال أما وزیرای من أهل السماء فجبرائیل ومیکائیل وأما وزیرای من أهل الأرض فأبوبکر وعمر.

وقال الحمدلله الذی أیدنی بهما.

ورأی رسول الله ﷺ فی رؤیا القلیب شأنهما ورئی رجحانهما فی رؤیا الرجحان فی الوزن فعبر النبی ﷺ بالخلافة.

وأخبر أن حسنات عمر کعدد نجوم السماء ثم قال جمیع حسنات عمر کحسنة واحدة من حسنات أبی بکر.

وفی حدیث (منقبة عثمان) ألا أستحیی ممن یستحیی منه الملائکة. ثم هما ضجیعاه ﷺ وقال علی بن الحسین: منزلتهما فی حیاته کمنزلتهما بعد موته.

إلی أحادیث کثیرة علی هذا الأسلوب لاجرم هر دو در یک قرن بودند و قرن ثانی به انقراض هر دو منقرض شد اینجا مناسب دیده می شود که خطبه ابن اهتم خطیب شام را که داد فصاحت داده برنگاریم: أخرج الدارمی من حدیث خالد بن معدان قال دخل عبدالله بن الأهتم علی عمر بن عبدالعزیز مع العامة فلم یفجأ عمر إلا وهو بین یدیه یتکلم فحمد الله تعالی وأثنی علیه ثم قال أما بعد فإن الله خلق الخلق غنیاً عن طاعتهم آمناً لمعصیتهم والناس یومئذٍ فی المنازل والمرائی مختلفون والعرب بشرّ تلک المنازل أهل الحجر وأهل الوبر تجتاز دونهم طیبات الدنیا ورخاءُ عیشها لا یسئلون الله جماعةً ولا یتلون کتاباً میتهم فی النار وحیهم أعمی نجس مع ما لا یحصی من المرغوب عنه والمزهوّ فیه فلما أراد الله تعالی أن ینشر علیهم رحمة بعث إلیهم رسولاً من أنفسهم عزیز علیه ما عنتّم حریصٌ علیکم بالمؤمنین رؤفٌ رحیم ﷺ وعلیه السلام ورحمة الله وبرکاته فلم یمنعهم ذلک أن جرحوا فی جسمه ونقّبوا فی رسمه ومعه کتابٌ من الله لا یقدم إلا بإذنه ولا یؤخر إلا بإذنه فلما أُمر بالعزمة وحمل علی الجهاد انبسط لأمر الله لوثه فأفلح الله حجته وأجاز کلمته وأظهر دعوته وفارق الدنیا تقیاً نقیاً ثم قام بعده أبوبکر ^{رضي الله عنه} فسلک سنته وأخذ سبیله وارتدت العرب أو من فعل ذلک منهم فأبی أن یقبل منهم بعد رسول الله ﷺ إلا الذی کان قابلاً انتزع السیوف من أغمادها وأوقد النیران فی شعلها ثم نکّب بأهل الحق أهل الباطل فلم یبرح یقطع أوصالهم ویسقی الأرض دماءهم حتی أدخلهم فی الذی خرجوا منه وقررهم بالذی نفروا عنه وقد کان أصاب من مال الله بکراً یرتوی علیه وحبشیةً أرضعت ولداً له فرأی ذلک عند موته غصةً فی حلقه فأدّی ذلک إلی الخلیفة من بعده وفارق الدنیا تقیاً نقیاً علی منهاج صاحبه ثم قام بعده عمر بن الخطاب ^{رضي الله عنه} فمصّر الأمصار وخلط الشدة باللین وحسر علی ذراعیه وشمّر عن ساقیه وأعدّ للامور أقرانها وللحرب آلتها فلما أصابه قین المغیرة بن شعبة أمر ابن عباسٍ یسأل الناس هل یثبتون قاتله فلما قیل قین المغیرة بن شعبة استهلّ بحمد ربه أن لا یکون أصابه ذو حق فی الفئ فیحج علیه بأنه إنما استحل دمه بما استحل من حقه وقد کان قد أصاب من مال الله بضعةً وثمانین ألفاً فکسر لها رباعه وکره بها کفالة أولاده فأداها إلی الخلیفة من بعده وفارق الدنیا تقیاً نقیاً علی منهاج صاحبیه، ثم إنک یا عمر بُنیّ الدنیا ولدتک ملوکُها وألقمتک ثدیُها ونبتّ فیها تلتمسها مظانها فلما ولّیتها ألقیتها حیث ألقاها الله تعالی هجرتَها وجفوتها وقذرتها إلا ما تزودتّ منها فالحمدلله الذی جلا بک حوبتنا وکشف بک کربتنا فامض ولا تلتفت فإنه لا یعزّ علی الحق شیئٌ ولا یذل علی الباطل شیئ أقول قولی هذا واستغفر الله لی وللمؤمنین والمؤمنات قال أبو أیوب وکان عمر بن عبد العزیز یقول فی الشیئ قال لی ابن الاهتم: امض ولا تلتفت.

تغییر ثالث قتل حضرت ذی النورین و آنچه بر آن مترتب شد و این اعظم تغیّرات است آنحضرت ﷺ را حد فاصل نهادند در میان زمان خیر و زمان شر و مطمح اشارت همان تغیر را ساختند در أحادیث بسیار که همه به هیأت اجتماعیه متواتر باشد و آنجا خلافت خاصه منتظمه منقطع شد کما نص النبی ﷺ علی ذلک فی أحادیث کثیرة و آنحضرت ﷺ در بسیاری از أحادیث هر سه مشائخ را جمع فرموده اند چنانکه در مقصد اول نوشتیم و اگر به چشم تأمل در نگری هر جا ذکر خلافت خاصه منتظمه بالفعل مذکور شد ذکر هر سه بزرگ یک جا آمده و خلافت خاصه با مداخلت در امور عظام به حضور آنحضرت و بعد آنحضرت ﷺ هر جا که مذکورست ذکر شیخین است لا غیر و آنجا قرون ثلاثه مشهود بالخیر منقطع شد و قرن ثالث مدت خلافت ذی النورین بود که قریب به دوازده سال بوده است سیرت حضرت ذی النورین نسبت به سیرت شیخین مغایرتی داشت؛ زیرا که گاهی از عزیمت به رخصت تنزل می نمود و امرای حضرت ذی النورین نه بر صفت امرای شیخین بوده اند و انقیاد رعیت مر اورا نه مثل انقیاد رعیت با حضرت صدیق و فاروق بود هر چند آن خشونتها از قوت به فعل نیامد و از دل و زبان به دست و سلاح انتقال نه کرده بود الا عند اتمام هذا القرن وهذا لا ینازع فیه إلا مکابرٌ.

بدان اسعدک الله تعالی اگر در تأویل حدیثی اشکالی بهم رسید رجوع به حدیث دیگر کن تا مطمح نظر آنحضرت ﷺ در آن حدیث پیش تو منقح شود که حدیث آنحضرت ﷺ مثل قرآن است یشبه بعضه بعضاً قال الله تعالی {کِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِیَ}.

و آنحضرت ﷺ غالباً مضمون را به عبارات مختلفه واسالیب متنوعه بیان فرموده اند در حدیث خیر الناس قرنی ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم ثم ینشأ قوم تسبق أیمانهم شهادتهم وشهادتهم أیمانهم وفی لفظٍ ثم یفشوا الکذب آنچه از خیریت قرون اولی و شریت قرون آخره فهمیده در گوشه خاطر خود نگاهدار بعد از آن حدیث: تزول رحی الإسلام لخمس وثلاثین سنة فإن یهلکوا بر خوان و مفهوم آن را منقح کن و در گوشهء دیگر بدار و لفظ رحی الإسلام با خیریتی که از حدیث اول دانستهء بسنج و لفظ هلاک که عقب آن واقع شد با لفظ تسبق أیمانهم الخ و لفظ یفشوا الکذب بسنج مضمون یکی را عین مضمون دیگر خواهی یافت و تاریخ خمس وثلاثین از این موازنه در نظر سرسری زیاده می ماند لیکن چون نیک بشگافی عین معنی قرون ثلاثه است به تأویلی که ما آن را بیان نمودیم نزدیک توافق أکثر امور میتوان قید یکی در مطلق دیگر افزود و بحکم یکی میتوان متشابه دیگر را مؤوّل ساخت.

باز از این همه بگذر حدیث دیگر بخوان الخلافة بالمدینة والملک بالشام.

لفظ خلافت را که باملک قسیم ساختند ببین که از میان این مقابله چه می زاید پس بشناس از این قرون ثلاثه ممدوحه یکی قرن نبوت است و دو قرن خلافت و آن همه در مدینه بوده است و بعد آن دو گاهی در مدینه سلطنت مستقر نشد پس تعیین به مدت خمس وثلاثین و تعیین به بودن خلافت در مدینه مصداق آن هر دو یکی است هر دو نشان یک مدعاست و هر دو متوجه به یک مرمی.

باز این را بگذار و حدیث أبی عبیده و معاذ بن جبل رضی الله عنهما بخوان إن هذا الأمر بدأ نبوةً ورحمةً ثم یکون خلافةً ورحمة ثم یکون ملکاً عضوضاً.

و با حدیث قرون ثلاثه و حدیث تزول رحی الإسلام و حدیث الخلافة بالمدینة والملک بالشام بسنج شک نداریم که خلافت و رحمت با معنی خیریت هم سنگ است و عضوض با فتنه هم ترازو.

باز این را بگذار وحدیث کرز بن علقمة را بخوان که اسلام را شیوعی خواهد بود ثم یعودون اساود صُبّاء نیک تأمل نما روز افزونی تا کدام وقت بوده است و فتنه اساود صباء در کدام زمان متحقق شد و این را با خیریت قرون و رحی الإسلام و خلافت و رحمت بسنج شک نداریم که همه متوازن است.

باز اساود صباء با حدیث هرج ویفشوا الکذب ویهلکوا وملکاً عضوضاً بسنج یقین داریم که همه به یک نسق خواهی یافت.

باز این را نیز بگذار و حدیث حذیفة بخوان لاتقوم الساعة حتی تقتلوا إمامکم وتجتلدوا بأسیافکم ویرث دنیاکم شرارکم و تأمل کن که اشاره بکدام واقعه است و زمان آن واقعه کدام بوده است إلی غیر ذلک من أحادیث.

بالجمله ذهن خود را مصفی کن از شوب کدورات و بعض أحادیث را با بعض منطبق ساز تا مقصد کلام آنحضرت ﷺ بر تو روشن شود بعد از آن اخبار احبار اهل کتاب برخوان و آثار صحابه کرام رضوان الله عنهم أجمعین بیاد آر تا اطمینان حاصل گردد و اگر با وجود استعمال این طریق کاری نکشود و معنی منقح نشد از تنقیح معانی سنت خود را معذور باید داشت که در این مبحث بهتر از این طریق بدست نخواهد آمد و در هیچ مسئله زیاده تر از این طرق متکاثره متوافره میسر نخواهد شد حتی در باب صلوة وزکوة هم.

إذا لم تستطع أمراً فدعه * وجاوزه إلی ما تستطیع

بالجمله اختلاف در این قرون مانند اختلاف اصناف است در میان نوع واحد، به یک حساب همه واحد است وبه یک حساب مختلف و متعدد؛ لهذا در حدیث رحی الإسلام همه را در یک مرتبه شمرده اند، و در حدیث الخلافة بالمدینة والملک بالشام همه را به یک منزلت نهاده اند، و درحدیث نبوت و رحمت همه را یک وصف اثبات نمودند، و در حدیث فتن که از مسند حذیفة است همه را زمان استقامت گقته اند، و در حدیث کرز بن علقمة همه را در مراتب زیادت و نمو گذاشته اند چون تغیر اعظم بظهور پیوست شکل عالم برگشت و تغایر نوعی به نسبت زمان اول به ظهور انجامید و در دامن این تغیر سه فتنه و دو هُدنه (صلح) واقع شد و آنحضرت ﷺ شرح و تفصیل آن پنج حادثه فرموده اند بما لا مزید علیه أخرج الشیخان عن حذیفة قال کان الناس یسئلون رسول الله ﷺ عن الخیر وکنت أسأله عن الشرّ مخافة أن یدرکنی قال قلت یا رسول الله إنا کنا فی جاهلیةٍ وشر فجاء الله بهذا الخیر فهل بعد هذا الخیر من شر؟ قال نعم قلت فهل بعد ذلک الشر من خیر قال نعم وفیه دخنٌ قلت وما دخنه قال یستنون بغیر سنتی ویهدون بغیر هدیی تعرف منهم وتنکر قلت فهل بعد ذلک الخیر من شر قال نعم دعاةٌ علی أبواب جهنم من أجابهم إلیها قذفوه فیها قلت یا رسول الله صفهم لنا قال من جلدتنا ویتکلمون بألستنا قلت فما تأمرنی إن أدرکنی ذلک قال تلزم جماعة المسلمین وإمامهم قلت فإن لم تکن لهم جماعة ولا إمام قال فاعتزل تلک الفرق کلها ولو أن تعض بأصل شجرة حتی یدرکک الموت وأنت علی ذلک وفی روایة قلت یا رسول الله إنا کنا فی جاهلیة وشر فجاءنا الله بهذا الخیر فهل بعد هذا الخیر من شر قال نعم قلت وهل بعد ذلک الشر من خیر قال نعم وفیه دخن قال قلت وما دخنه قال قوم یهدون بغیر هدیی تعرف منهم وتنکر فقلت فهل بعد ذلک الخیر من شر قال نعم دعاة علی أبواب جهنم من أجابهم إلیها قذفوه فیها قلت یا رسول الله صفهم لنا مَن هم قال هم من جلدتنا ویتکلمون بألسنتنا قلت فما تأمرنی إن أدرکنی ذلک قال تلزم جماعة المسلمین وإمامهم قلت فإن لم تکن لهم جماعةٌ ولا إمامٌ قال فاعتزل تلک الفرق کلها ولو أن تعض بأصل شجرة حتی یدرکک الموت وأنت علی ذلک وفی روایة قلت فما العصمة یا رسول الله قال السیف قلت وهل بعد السیف بقیةٌ قال نعم یکون إمارةٌ علی أقذاءِ وهدنةٌ علی دخن قال قلت ثم ماذا قال ثم یخرج الدجال بعد ذلک معه نهرٌ ونارٌ فمن وقع فی ناره وجب أجره وحط وزره ومن وقع فی نهره وجب وزره وحط أجره. قال البغوی قوله فما العصمة قال السیف کان قتادة یضعه علی أهل الردة کانت فی زمن الصدیق ^{رضي الله عنه} وقوله هدنة علی دخن معناه صلح علی بقایا من الضغن وذلک أن الدخان أثر من النار قال أبوعبید: أصل الدخن أن یکون فی لون الدابة أو الثوب أو غیر ذلک کدورة إلی سوادٍ وفی بعض الرویات قلت یا رسول الله الهدنة علی الدخن ماهی قال لا یرجع قلوب بنی آدم عن الذی کانت علیه.

فتنهء اولی مشتمل بر سه حادثه عظیمه مبدأ این فتنه خلافت حضرت مرتضی است آنحضرت ﷺ نخست از خلافت حضرت مرتضی خبر دادند که منتظم نشود و از آن متألم شدند فی الخصائص أخرج الطبرانی وأبونعیم عن جابر بن سمرة قال قال رسول الله لعلیٍ إنک مؤمر مستخلفٌ وإنک مقتولٌ وإن هذه مخضوبة من هذه، یعنی لحیته من رأسه.

وأخرج الحاکم عن علی ^{رضي الله عنه} قال إن مما عهد إلیّ النبی ﷺ أن الأمة ستقذرنی بعده.

وأخرج الحاکم عن ابن عباس قال قال النبی ﷺ لعلی أما إنک ستلقی بعدی جهداً قال فی سلامةٍ من دینی قال فی سلامة من دینک.

وأخرج أحمد عن ایاس بن عمرو الأسلمی عن علی عن النبی ﷺ: إنه سیکون اختلاف أو أمر فإن استطعت أن تکون أسلم فافعل.

حادثه اولی حرب جمل و آنحضرت ﷺ آن را در خبر واحد غریب بیان فرمودند أخرج أبویعلی عن قیس بن أبی حازم قال مرّت عائشة بماءٍ لبنی عامر یقال له الحوائب فنبحت علیه الکلاب فقالت ما هذا قالوا ماء لبنی عامر فقالت ردونی ردونی سمعت رسول الله ﷺ یقول کیف بإحداکن إذا نبحت علیها کلاب الحوائب.

وأخرج الحاکم من حدیث یحیی بن سعید عن الولید بن عیاش عن إبراهیم عن علقمة قال ابن مسعود ^{رضي الله عنه} قال لنا رسول الله ﷺ أحذّرکم سبع فتن تکون بعدی فتنة تقبل من المدینة وفتنة بمکة وفتنة تقبل من الیمن وفتنة تقبل من الشام وفتنة تقبل من المشرق وفتنة تقبل من المغرب وفتنة من بطن الشام وهی السفیانی قال فقال ابن مسعود منکم من یدرک أولها ومن هذه الأمة من یدرک آخرها قال الولید بن عیاش فکانت فتنة المدینة من قبل طلحة والزبیر وفتنة الشام من قبل بنی أمیة وفتنة المشرق من قبل هؤلاء.

حادثه ثانیه حرب صفین وآنحضرت ﷺ از آن خبر دادند در خبر صحیح أخرج الشیخان عن أبی هریرة قال قال رسول الله ﷺ لا تقوم الساعة حتی تقتتل فئتان عظیمتان تکون بینهما مقتلة عظیمة ودعواهما واحدة این کلمه اشارت است به آنکه اهل شام مصحف برداشتند که در میان ما و شما این قرآن است و حضرت مرتضی فرمود که این قرآن قرآن صامت است ومن قرآن ناطقم.

وأخرج البخاری أن رسول الله ﷺ قال لعمار تقتلک الفئة الباغیة وآن منتهی شد بتحکیم وآنحضرت ﷺ این قصه را بلفظی بیان فرمودند که مشعر باشد به آنکه مبدأ مفاسد شتی گردد و مرضی شارع نبود.

حادثه ثالثه حرب نهروان و آنحضرت ﷺ آن را در خبر متواتر بیان فرمودند و ارشاد نمودند که در حین فرقت مسلمین بظهور خواهد آمد و متولی قتل آن فریق اولاهما بالحق باشد و آن یکی از حسنات عضیمه آن جماعت خواهد بود بعد از این سه حادثه واقعه حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} بظهور آمد و آنحضرت ﷺ بیان آن در حدیث مستفیض فرمودند و قاتل حضرت مرتضی را به اشقی الآخرین نکوهیدند أخرج الحاکم فی حدیث طویل عن عمار بن یاسر ^{رضي الله عنه} قال کنت أنا وعلی رفیقین فی غزوة ذی العسیرة فقال رسول الله ﷺ ألا أحدثکما رجلین قلنا بلی یا رسول الله قال أحیمر ثمود الذی عقر الناقة والذی یضربک یا علی هذه یعنی قرنه حتی تبتل من الدم لحیته.

وهدنه اولی مبتدأ آن صلح حضرت امام حسن بود با معاویة بن أبی سفیان و آنحضرت ﷺ آن را در حدیث صحیح بیان فرمودند أخرج البخاری عن الحسن قال لقد سمعت أبابکرة قال بینا النبی ﷺ یخطب جاء الحسن فقال ابنی هذا سید ولعل الله أن یصلح به بین فئتین من المسلمین.

باز استقلال معاویة بن أبی سفیان به باد شاهی بیان فرمودند أخرج ابن أبی شیبه عن معاویة قال ما زلت أطمع فی الخلافة منذ قال لی رسول الله ﷺ یا معاویة إن ملکت فأحسِن.

فتنهء ثانیه مشتمل بر حوادث چند یکی شهادت حضرت امام حسین:

فی المشکاة معزواً إلی البیهقی عن أم الفضل بنت الحارث أنها دخلت علی رسول الله فقال یا رسول إنی رأیت حلماً منکر اللیلة قال وما هو قالت إنه شدید قال وما هو قالت رأیت کان قطعةً من جسدک قطعت ووضعت فی حجری فقال رسول الله ﷺ رأیت خیراً تلد فاطمة إن شاء الله غلاماً یکون فی حجرک فولدت فاطمة الحسین فکان فی حجری کما قال رسول الله فدخلت یوماً علی رسول الله ﷺ فوضعته فی حجره ثم کانت منی التفاتةٌ فإذا عینا رسول الله ﷺ تُهریقان الدموع قالت فقلت یا نبی الله بأبی أنت وأمی ما لک قال أتانی جبریل فأخبرنی أن أمتی ستقتل ابنی فقلت هذا قال نعم وأتانی بتربة من تربته حمراء.

دوم واقعه حَرّة اخرج أبوداود عن أبی ذر قال کنت ردیفاً خلف رسول الله ﷺ علی حمار فلما جاوزنا بیوت المدینة قال کیف بک یا أباذر إذا کان بالمدینة جوعٌ تقوم عن فراشک ولا تبلغ مسجدک حتی یجهدک الجوع قال قلت الله ورسوله أعلم قال تعفف یا أباذرٍ کیف بک یا أباذرٍ إذا کان بالمدینة موتٌ تبلغ البیت العبد حتی إنه یباع القبر بالعبد قال قلت الله ورسوله أعلم قال تصبر یا أباذرٍ قال کیف بک یا أباذرٍ إذا کان بالمدینة قتلٌ تغمر الدماءُ أحجارَ الزیت قال قلت الله ورسوله أعلم قال تأتی من أنت منه قال قلت والبَس السلاح قال شارکت القوم إذاً قلت فکیف أصنع یا رسول الله قال إن خشیت أن یبهرک شعاع السیف فألق ناحیة ثوبک علی وجهک لیبوء بإثمک وإثمه.

سوم استحلال مکة بسبب خروج عبدالله ابن الزبیر وآن را نیز خبر دادند.

چهارم خروج إبراهیم بن اشتر برای جنگ عبیدالله بن زیاد.

پنجم تسلط مختار در کوفه از آن حال نیز خبر دادند که فی ثقیف کذاب ومبیر (هلاک کننده) أخرج الترمذی عن ابن عمر قال قال رسول الله ﷺ فی ثقیف کذاب ومبیر قال عبدالله بن عصمة یقال الکذاب هو المختار بن أبی عبید والمبیر هو الحجاج بن یوسف وروی مسلم فی الصحیح حین قتل الحجاج عبدَ الله بن الزبیر قالت أسماء إن رسول الله ﷺ حدثنا أن فی ثقیف کذاباً ومبیراً.

ششم قتال مصعب با مختار (ثقفی).

هفتم قتال ضحاک بن قیس با مروان.

هشتم قتال عبد الملک با مصعب.

نهم ظهور حجاج و ظلم او و آنحضرت ﷺ آن را بیان فرمودند و آنحضرت ﷺ از این مقاتلات خبر دادند بدعاةٍ علی أبواب جهنم.

هدنه ثانیه آنکه بعد اللتیا والتی امر سلطنت بر عبدالملک (ابن مروان) مستقر شد و همه اهل اسلام تحت حکم او در آمدند و أولاد و احفاد او نیز در عالم به همین نسق فرمانروائی کردند و در حدیث شریف بیان حکومت این فریق آمده است أخرج البخاری من حدیث أبی هریرة هلکة أمتی علی أیدی غلمة من قریش.

وأخرج الحاکم عن أبی ذرٍ سمع النبی ﷺ یقول إذا بلغت بنو أمیة أربعین اتخذوا عباد الله خَوَلا (غلام) ومال الله نحلاً (بخشش) وکتاب الله دغلا (بازیچه).

وأخرج أبویعلی والحاکم عن أبی هریرة أن النبی ﷺ قال رأیت فی النوم بنی الحکم ینزون علی منبری کما تنزو القردة قال فما رئی النبی ﷺ ضاحکاً مستجمعاً حتی توفی.

وأخرج البیهقی عن ابن المسیب قال رأی النبی ﷺ بنی أمیة علی منبره فساءه ذلک فأوحی إلیه إنما هی دنیا أعطوها فقرت عینه.

وأخرج الترمذی والحاکم والبیهقی عن الحسن بن علی قال إن رسول الله ﷺ قد رأی بنی أمیة یخطبون علی منبره رجلا رجلا فساءه ذلک فنزلت {إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ} ونزلت {إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ} یملکها بنو أمیة قال القاسم بن الفضل فحسبنا ملک بنی أمیة فإذا هی ألف شهرٍ لا تزید ولا تنقص.

أخرج أبوداود عن عبدالله بن حوالة قال قال رسول الله ﷺ: یا ابن حوالة إذا رأیت الخلافة قد نزلت الأرض المقدسة فقد دنت الزلازل والبلابل والأمور العظام والساعة یومئذ أقرب من الناس من یدی هذه إلی رأسک.

و اینجا نکته ایست باریک آن را نیز باید فهمید که در باب خلافت شام أحادیث مختلفه آمده بعض ناظر به ذم و بعض ناظر به مدح؛ مانند حدیث دیگر از مسند ابن حوالة أخرج أحمد وأبوداود عن ابن حوالة قال قال رسول الله ﷺ سیصیر الأمر أن تکونوا جنودا مجندةً جند بالشام وجندٌ بالیمن وجند بالعراق فقال ابن حوالة خر لی یا رسول الله إن أدرکت ذلک فقال علیک بالشام فإنها خیرة الله من أرضه یجتبی إلیها خیرته من عباده فأما إن أبیتم فعلیکم بیَمنکم واستقوا من غدرکم فإن الله عز وجل توکل لی بالشام وأهله.

وجه حل این تعارض آنست که این قوم در حد ذات خویش استحقاق خلافت نداشتند و خلافت بر ایشان مستقر شد و عنایت تشریعیه متوجه تمشیة امر جهاد و تعاون بر آن گشت؛ لهذا هر جا ذم است متوجه به ذوات آن جماعه است و هر جا مدح و حث است متوجه به امور ملکیه و مانند آن. از میان اینها عمر بن عبدالعزیز خلیفه راشد بود به حلیه علم و فضل و زهد آراسته و از وی آثار محموده در عالم باقی ماند یکی کتابت علم حدیث و جمع آن دیگر ترک سب اهل بیت و بروی صادق آمد مضمون حدیث یبعث الله علی رأس کل مائة من یجدد لها دینها.

فتنه ثالثه آنکه چون این هدنه نزدیک به انقضا رسید دعاة بنی عباس از طرف خراسان سر برآوردند و جنگها واقع شد و مظلمه ها بر روی کار آمد هر کرا از نفس بنی امیه یا اعوان ایشان یافتند کشتند و مصادره ها نمودند و این معنی در همه اطراف و نواحی فاش گردید وصار ماصار بعد اینهمه هنگامه ها امر بنی عباس استقرار یافت و تغییر ثالث تمام شد و تغییر رابع ظاهر گشت اگر چه این (تحولات) حوادث عظام در بغل داشت و در زمان طویل سپری شد وحدتی داشت چنانکه تغییرات متقدمه وحدتی داشتند پس به یک اعتبار می توان گفت که دو دولت بیش نیست اول در مدینه بود و ثانی در شام قال النبی ﷺ: الخلافة بالمدینة والملک بالشام.

اول به لفظ خیریت و خلافت و رحمت و مدت شیوع الإسلام معبر شد و ثانی به وصف تسبق أیمانهم شهادتم ویفشوا الکذب وملک عضوض واساود صباء موصوف گشت اول مورَّخ به تزول رحی الإسلام لخمس وثلاثین وثانی بعد قیام امر سلطنت به هدنه اولی مورخ بسبعین سنة، در اول سب سلف صالح نبود و در ثانی سلف صالح را سب می کردند علی اختلاف أهوائهم وآرائهم. در اول جمیع امور دینی ایشان راجع بود به پیغامبر و خلیفه خاص، و اختلاف معتد به در دین آنجا موجود نه و در زمان ثانی اختلافها و مذهبهای پراگنده در اصول عقاید که مرجئة و قدریة و خوارج و روافض پیدا شدند و در فتاوی و احکام جمعی مذهب اهل مدینه داشتند و طائفه ی مذهب اهل عراق لیکن هنوز این اختلافها مدون نشده و این نزاع محکم الاساس نگشته این حالت با حالت اولی بمنزله دو نوع مختلف الحقیقة تحت جنس تصور باید کرد به اعتبار آن امر جامع آنحضرت ﷺ فرموده اند لا یزال الإسلام عزیزاً إلی اثنی عشر خلیفة کلهم من قریش وفی روایة لا یزال أمر الناس ماضیاً ما ولیهم اثنا عشر خلیفة کلهم من قریش أخرجه الشیخان من حدیث جابر بن سمرة این امر جامع که مشترک است در میان دو دولت؛ دولتی که در مدینه بود و دولتی که در شام استقرار یافت تفصیلی می طلبد.

ظهور دین دو جناح دارد یکی خلافت و دیگری علم آنحضرت ﷺ.

أما اتفاق هر دو دولت به اعتبار خلافت از آن جهت است که در این هر دو دولت خلیفه مستقل می بود متصرف در عالم به غیر مزاحمت خارجیان و بدون اعتماد کلی بر امرای لشکر بخلاف دولت بنی عباس، و اتفاق این هر دو به اعتبار علم از آن جهت است که تا این وقت تدوین مذاهب نشده بود و هیچکس نمی گفت که من متبع فلان شخصم بلکه ادله کتاب و سنت را بر وفق مذهب أصحاب خود تأویل می نمود و هر یکی دعوی می کرد که به مقتضای صراح شریعت محمدیه علی صاحبها الصلوة والسلام حکم چنین وچنین است اخطأ فی هذا أو أصاب. فقه این زمانه مخلوط بود به آثار صحابه و تابعین مسند و مرسل همه را اخذ می کردند.

حالت رابعه استقرار خلافت بنی عباس در عراق و این دولت قریب به چهار صد سال ماند آنحضرت ﷺ خبر دادند أخرج الترمذی عن أبی هریرة قال قال رسول الله ﷺ یخرج من خراسان رایاتٌ سودٌ فلا یردها شیئ حتی تنصب بإیلیا.

و همین است فتنة السراء و همین است مضمون ثم یکون جبریةً وعتوا أخرج أبوداود من حدیث عبدالله بن عمر قال کنا قعوداً عند رسول الله ﷺ فذکر الفتن فأکثر فی ذکرها حتی ذکر فتنة الأحلاس فقال قائل یا رسول الله وما فتنة الأحلاس قال هی هربٌ وحربٌ ثم فتنة السراء ودخنها من تحت قدم رجلٍ من أهل بیتی یزعم أنه منی ولیس منی إنما أولیائی المتقون ثم یصلح الناس علی رجل کورک علی ضلع ثم فتنة الدهیماء لا تدع أحدا من هذه الأمة إلا لطمته لطمةً فإذا قیل انقضت تمادّت یصبح الرجل فیها مؤمنا ویمسی کافرا حتی تصیر إلی فسطاطین فسطاط إیمان لا نفاق فیه وفسطاط نفاق لا إیمان فیه فإذا کان ذلکم فانتظروا الدجال من یومه أو من غدٍ.

قال الخطابی قوله فتنة الأحلاس إنما اضیفت الفتنة إلی الأحلاس لدوامها وطول لبثها یقال للرجل إذا کان یلزم بیته لا یبرح هو حلس بیته وقد یحتمل أن یکون شبهه بالأحلاس لسواد لونها وظلمتها والحرب ذهاب المال والأهل یقال حرب الرجل فهو حریبٌ إذا سلب ماله وأهله والدخان یرید أنها تثور کالدخان من تحت قدمیه وقوله کورکٍ علی ضلعٍ مثل ومعناه الأمر الذی لا یثبت ولا یستقیم وذلک أن الضلع لا یقوم بالورک ولا یحمله وإنما یقال فی باب الملائمة والموافقة إذا وصفوا هو ککفٍ فی ساعد وساعد فی ذراع ونحو ذلک یرید أن هذا الرجل غیر خلیق للملک ولا مستقل به والدهیماء تصغیر الدهماء صغّرها علی مذهب المذمة لها.

آنچه در معنی این حدیث پیش فقیر محقق شد آنست که فتنة الأحلاس فتنه بنی امیة است در شام، و هرب اشاره است به گریختن عبدالله بن زبیر از مدینة به مکة و حرب آنچه بعد از آن مقاتلات ضحاک بن قیس و غیر آن واقع شد، وفتنة السراء فتنة بنی عباس است قصة عهد إبراهیم عباسی بسوی ابومسلم در کتب تاریخ خوانده باشی، وفتنة الدهیماء فتنه تُرک است، فإذا قیل انقضت تمادت اشاره است به استقلال طوائف اتراک طبقه بعد طبقه در زمین روم و فارس.

باقی ماند مسئله ای در غایت اشکال؛ در حدیث ابن ماجه اشاره به قصه خروج ابومسلم از خراسان واقع شد و آن خلیفه را مهدی گفته اند و ترغیب بر نصرت او نموده اند و بطرف آن خارجیان عذری حواله کرده اند أخرج ابن ماجه من حدیث علقمة عن عبدالله بن مسعود قال بینما نحن عند رسول الله ﷺ إذا أقبل فتیةٌ من بنی هاشم فلما رآهم النبی ﷺ اغرورقت عیناه وتغیر لونه قال فقلت ما نزال نری فی وجهک شیئاً نکرهه فقال إنا اهل بیت اختار الله لنا الآخرة علی الدنیا وإن أهل بیتی سیلقون بعدی بلاءً وتشریداً وتطریداً حتی یأتی قوم من قبل المشرق معهم رایاتٌ سودٌ فیسئلون الخیر فلا یعطونه فیقاتلون فینصرون فیعطون ما سألوا فلا یقبلونه حتی یدفعوها إلی رجل من أهل بیتی فیملأها قسطاً کما ملؤوها جوراً فمن أدرک ذلک منکم فلیأتهم ولو حبواً علی الثلج.

وأخرج ابن ماجه عن ثوبان قال قال رسول الله ﷺ یقتتل عند کنزکم ثلاثة کلهم ابن خلیفةٍ ثم لا یصیر إلی واحد منهم ثم تطلع الرایات السود من قبل المشرق فیقتلونکم قتلا لم یقتله قوم ثم ذکر شیئا لا أحفظه فقال فإذا رأیتموه فبایعوه ولو حبواً علی الثلج فإنه خلیفة الله المهدی.

وأخرج ابن ماجه عن عبدالله بن الحارث بن جزء الزبیدی قال قال رسول الله ﷺ یخرج ناسٌ من المشرق فیوطئون للمهدی یعین سلطانه.

تحقیق این سه حدیث پیش فقیر آنست که مراد از مهدی خلیفه بنی عباس است نه مهدی که در آخر زمان ظهور نماید اینجا مهدی گفتن و خلیفة الله نامیدن و حث بر نصرت او نمودن بجهت آن است که خلافت این فریق در پرده تقدیر مصمم شد آن را تغییر و تبدیل نیست؛ پس او مهدی است راه نموده شده بسوی تدبیری که مفضی باشد به استقرار خلافت نه چون خارجیان دیگر که تدبیر آنها متلاشی شد و به جز هرج و مرج چیزی بدست ایشان نیامد و او خلیفة الله است بمعنی آنکه خلافت او در قدر الهی مصمم گشت و با او باید بود و ردّ او نباید نمود؛ زیرا که مطلوب اهم در شریعت قطع نزاع است و تقلیل هرج و مرج خلافت مستقره بهتر است اگر چه صاحب آن کوَرَکٍ علی ضلع باشد از خلافت متلاشیه گو صاحب آن افضل بود ثمره تشریع تقلیل مفسده و تعیین راهی که موافق تقدیر زودتر حاصل شود در اول دولت عباسیه امر خلیفه در اطراف عالم نافذ بود و بعد معتصم حکم ایشان ضعیف شد سلجوقیان مستقل شدند تا آنکه سلطنت صورتی ماند بغیر حقیقت و عبیدیان به مصر خروج کردند و از پهلوی آنها فتنه عظیمه برخاست، نصاری بر شام تسلط یافتند آخر با هم عبیدیان بر هم خوردند و هم نصاری از ارض شام بر آمده شدند بعد از آن اتراک چنگیزیه بر خراسان غلبه کردند و آخراً خلیفه عباسی بر هم خورد در آن حالت دولت عرب منقرض شد و عجمیان در هر ناحیت به ریاست سر برآورند و این ابتدای تغییر خامس بود در ایام دولت بنی عباس مذاهب

اصول و فروع محکم الاساس گشت حنفی و شافعی و مالکی به تصانیف پرداختند، و در اصول معتزله و شیعه و جهمیه از هم ممتاز گشتند و در همین عصر علوم یونانیان به لغت عرب نقل کرده شد و تاریخ فارسیان را معرب ساختند و هر یکی به مذهب خود خرسند گردید تا انقراض دولت شام هیچکس خود را حنفی و شافعی نمی گفت بلکه ادله را بر وفق مذاهب أصحاب خود تأویل میکردند و در دولت عراق هر کسی برای خود نامی معین نمود تا نص أصحاب خود نیابد بر ادله کتاب و سنت حکم نکند اختلافی که از مقتضای تأویل کتاب و سنت لازم می آمد الحال محکم الاساس گشت هر چند دولت بنی عباس اول و اوسط وآخر مختلف بود اما همه بر تأسیس مذاهب و تفریع آن و تخریج بر آن گذشت و این حالت را به نسبت حالتین اولیین مانند دو جنس تحت جنس عالی تصور باید کرد وآنحضرت ﷺ باعتبار همان امر مشترک فرمود أخرج أبوداود من حدیث سعد بن أبی وقاص عن النبی ﷺ قال إنی لأرجو أن لا تعجز أمتی عند ربها أن یؤخرهم نصف یوم قیل لسعدٍ وکم نصف یوم قال خمس مائة سنة تفصیل این معنی آنکه خلافت در دولت مدینه و شام و عراق همه در قریش بود و از ملک عرب به اطراف و نواحی احکام جاری می شد ولو بحسب الصورة امت در این حدیث به معنی قوم و قبیله است از این تاریخ باز دولت قریش منقرض شد بلکه دولت عرب بر هم خورد و رؤسای محافل و ملک عالم عجمیان شدند چون دولت عرب منقضی شد و

مردم در بلاد مختلفه افتادند هر یکی آنچه از مذاهب یادگرفته بود همان را اصل ساخت و آنچه مذهب مستنبط سابقاً بود الحال سنت مسقره شد علم ایشان تخریج بر تخریج و تفریع بر تفریع و دولت ایشان مانند دولت مجوس الا آنکه نماز می گزاردند و متکلم بکلمه شهادت می شدند ما مردم در دامان همین تغییر پیدا شدیم نمی دانیم که خدای تعالی بعد از این چه خواسته است. وهذا آخر الفصل الخامس.