إزالة الخفاء عن خلافة الخلفاء/مقصد اول/فصل هشتم

by شاه ولی‌الله دهلوی

فصل هشتم در تفضیل شیخین

و این مطلب مبیّن می شود به ادله ی نقلیه و ادله عقلیه؛ لهذا این فصل را به دو قسم منقسم ساختیم.

مقصد اول

در ادله نقلیه باید دانست که تفضیل شیخین رضی الله عنهما بر سائر صحابه ثابت است به دلالت کتاب و به تصریح و تلویح سنت سنیه و به اجماع امت و به ملازمت استخلاف شخص به خلافة خاصه افضلیت او را بر رعیت خویش و لهذا مقصد اول را منقسم ساختیم بر چهار مسلک.

مسلک اول: در دلالت کتاب الله بر افضلیت صدیق أکبر بر سائر امت

خدای تعالی تمام صحابه را در یک مرتبه ننهاده است بلکه بعضی را بر بعض فضل داده و از استقراء ادله شرع معلوم می شود که این فضیلت به دو وجه در شریعت معتبر است یکی به اعتبار سوابق اسلامیه و دیگری به اعتبار صفات نفسانی که صدیقیت و شهیدیت و حواریت از آنجمله است و تباین مراتب سابقین و ابرار به آن سبب است و نیز از آیات و أحادیث بسیار مستنبط می شود که براعت جمال و کثرت مال و فوقیت نسب و مانند آن در این فضیلت بی اثر است.

قال تعالی: {وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنَا زُلْفَی إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا}.

وقال تعالی: {وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ} وقال تعالی: {الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلًا}.

عن سهل بن سعد قال: مر رجل علی رسول الله ﷺ فقال لرجل عنده جالس: ما رأیک فی هذا؟ فقال: رجل من أشراف الناس، هذا والله حری إن خطب أن یُنکح وإن شفَع أن یُشفَّع، قال: فسکت رسول الله ﷺ ثم مر رجل فقال له رسول الله ﷺ: ما رأیک فی هذا؟ فقال: یا رسول الله هذا رجل من فقراء المسلمین هذا حریٌّ إن خطب أن لا ینکح وإن شفع أن لا یُشفّع وإن قال أن لا یُسمع لقوله، فقال رسول الله ﷺ: هذا خیر من ملئ الأرض مثل هذا. متفق علیه.

أما وجه سوابق اسلامیه پس خدای تعالی می فرماید: {لَا یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَی الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا * دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا}.

خدای تعالی در این آیت افاده می فرماید که صحابه بر یک طبقه نیستند بلکه بعضی ایشان افضل از بعض اند و مدار فضل جهاد است فی سبیل الله با نفس خویش یعنی مباشرت قتال کفار، و به اموال خویش یعنی به انفاق فی سبیل الله. از این آیت واضح گشت که مجاهدان با نفس خود و به اموال خود سر دفتر امت اند و از طبقه علیای امت و ایشان افضل اند از غیر خود.

باز در أحادیث مشهوره که تکلیف به آن قائم است و بعد ثبوت آنها عذری باقی نمی ماند ثابت شد که همه این عزیزان در جمیع مشاهد خیر به رکاب سعادات آن حضرت ﷺ حاضر بودند إلا فی بعض الاوقات لعذرٍ و از جمعی مباشرت قتال زیاده تر به وقوع آمد و از بعضی دیگر انفاق بیشتر به ظهور انجامید و از جمعی هر دو بر وجه کمال متحقق گشت.

قال تعالی: {وَمَا لَکُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ}.

وعن مجاهد فی قوله {لَا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ} یقول: من أسلم وقاتل {أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ} یعنی أسلموا، یقول: لیس من هاجر کمن لم یهاجر وکلا وعد الله الحسنی.

وعن قتادة فی قوله: {لَا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ} قال: کان قتالان أحدهما أفضل من الآخر وکانت نفقتان أحدهما أفضل من الآخر، کانت النفقة والقتال قبل الفتح، فتح مکة، أفضل من النفقة والقتال بعد ذلک {وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی} قال: الجنة.

این آیه نص است در آن که جمعی که قبل فتح مکة قتال و انفاق فی سبیل الله از ایشان بظهور آمد بهتر اند از آن جماعه که بعد فتح مکه قتال و انفاق بعمل آورده اند و این آیت به طریق مفهوم موافق دلالت می کند به آنکه در میان جمعی که در انفاق و قتال قبل الفتح متفق اند نیز تباین مراتب واقع است، هر چند اعانت پیغامبر علیه الصلاة والسلام به اعتبار قتال و انفاق سابق تر فضیلت زیاده تر و این مفهوم موافق شاهد بسیاری دارد از کتاب و سنت.

از آن جمله است آیت سوره انفال: {وَالَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالَّذِینَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ * وَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولَئِکَ مِنْکُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ}.

این کلمه {فَأُولَئِکَ مِنْکُمْ} دلالت صریحه دارد بر آنکه هجرت و جهاد جماعه که متقدم است فضیلت ایشان فائق تر.

و از آنجمله حدیث بخاری عن أبی الدرداء آن حضرت ﷺ فاروق أعظم را که از مهاجران اولین بود ارشاد نمود که: هل أنتم تارکون لی صاحبی؟ معلل ساخت، ترک او را به تقدم او در تصدیق پیامبر.

واز آنجمله حدیث أنس: کان بین خالد بن الولید وبین عبد الرحمن بن عوف کلام فقال خالد لعبد الرحمن بن عوف: تستطیلون علینا بأیام سبقتمونا بها، فبلغ النبی ﷺ فقال: دعوا لی أصحابی فوالذی نفسی بیده لو أنفقتم مثل أحد أو مثل الجبال ذهبا ما بلغتم أعمالهم.

ومن ذلک حدیث مستفیض من روایة أبی سعید الخدری وغیره: لا تسبوا أصحابی فوالذی نفسی بیده لو أن أحدکم أنفق مثل أحد ذهبا ما أدرک مُدّ أحدهم ولا نصیفه.

و ظاهر است که خطاب برای جمهور حاضرین است پس به لفظ أصحاب قدمای صحابه را اراده کرده اند لا محالة چون این مقدمه به وضوح پیوست باید دانست که صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} پیش از هجرت قتال و انفاق فی سبیل الله کرده است و فاروق اعظم ^{رضي الله عنه} پیش از هجرت قتال فی سبیل الله نموده به خلاف صحابه دیگر چه حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} و چه غیر او قبل از هجرت قتال و انفاق از ایشان واقع نشده پس شیخین افضل باشند از حضرت مرتضی و غیر او به مقتضای فحوای این آیت.

قال الواحدی: {لَا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ} یعنی فتح مکة. قال مقاتل: لا یستوی فی الفضل من أنفق ماله وقاتل العدو من قبل فتح مکة مع من أنفق من بعد وقاتل. قال الکلبی فی روایة محمد بن الفضل: نزلت فی أبی بکر، تدل علی هذا أنه کان أول من أنفق المال علی رسول الله ﷺ فی سبیل الله وأول من قاتل علی الإسلام. قال ابن مسعود: أول من أظهر إسلامه بسیفه النبی ﷺ وأبو بکر. وقد شهد له النبی ﷺ بإنفاق ماله قبل الفتح فیما أخبرنا عبد الله بن إسحاق بإسناده عن ابن عمر قال: بینا النبی ﷺ جالس وعنده أبو بکر الصدیق علیه عباءة قد خَلّها علی صدره بخلال إذ نزل علیه جبریل فأقرأه من الله السلام، فقال: یا محمد ما لی أری أبا بکر علیه عباءة قد خلها علی صدره بخلال؟ قال: یا جبریل أنفق ماله قبل الفتح علیّ، قال: فأقرأه من الله السلام وقل له: یقول لک ربک أراض أنت عنی فی فقرک هذا أم ساخط؟ فالتفت النبی ﷺ إلی أبی بکر فقال: یا أبا بکر هذا جبریل یقرئک من الله السلام ویقول لک ربک: أراضٍ أنت عنی فی فقرک هذا أم ساخط؟ قال: فبکی أبو بکر فقال: علی ربی أغضب؟ أنا عن ربی راض أنا عن ربی راض. وقوله: {أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا}. قال عطاء: درجات الجنة یتفاضل فالذین أنفقوا من قبل الفتح فی أفضلها. قال الزجاج: لأن المتقدمین نالهم من المشقة أکثر مما نال مَن بعدهم وکانت بصائرهم أیضاً أنفذ {وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی} کلا الفریقین وعد الله الجنة.

أما قتال أبی بکر صدیق پیش از هجرت پس ثابت است به طرق بسیار؛ أخرج البخاری عن عروة قال: قلت لعبد الله بن عمرو بن العاص: أخبرنی بأشد شیء صنعه المشرکون برسول الله ﷺ قال: بینا رسول الله ﷺ یصلی بفناء الکعبة إذ أقبل عقبة بن أبی معیط فأخذ بمنکب رسول الله ﷺ وکوی ثوبه فی عنقه فخنقه خنقا شدیدا فأقبل أبوبکر فأخذ بمنکبیه ودفعه عن النبی ﷺ ثم قال: أتقتلون رجلاً أن یقول ربی الله وقد جاءکم بالبینات.

وعن عمرو بن العاص قال: ما تُنووِل من رسول الله ﷺ بشیء کان أشد من أن طاف بالبیت ضحی فلقوه حین فرغ فأخذوا بمجامع ردائه وقالوا: أنت الذی تنهانا عما کان یعبد آباؤنا؟ قال: أنا ذاک. فقام أبوبکر فالتزمه من ردائه ثم قال: {أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَکُمْ بِالْبَیِّنَاتِ مِنْ رَبِّکُمْ وَإِنْ یَکُ کَاذِبًا فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَإِنْ یَکُ صَادِقًا یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ} رافعا صوته بذلک وعیناه تسیحان حتی أرسلوه.

وعن أنس بن مالک قال: قد ضربوا رسول الله ﷺ حتی غشی علیه، فقام أبوبکر فجعل ینادی: ویلکم أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ، قالوا: من هذا؟ قالوا: هذا ابن أبی قحافة.

وعن أسماء بنت أبی بکر أنهم قالوا لها: ما أشد ما رأیتِ المشرکین بلغوا من رسول الله ﷺ؟ قالت: کان المشرکون قعودا فی المسجد الحرام فتذاکروا رسول الله ﷺ فی آلهتهم وما یقول فی آلهتهم، فبینما هم کذلک إذ دخل رسول الله ﷺ المسجد فقاموا إلیه وکان إذا سألوه عن شیء صدقهم قالوا: ألستَ تقول فی آلهتنا کذا وکذا؟ قال: بلی، فتشبثوا به بأجمعهم، فأتی الصریخ إلی أبی بکر فقیل له أدرک صاحبک، فخرج أبو بکر حتی دخل المسجد فوجد رسول الله ﷺ والناس مجتمعون علیه فقال: ویلکم أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَکُمْ بِالْبَیِّنَاتِ مِنْ رَبِّکُمْ، قال: فلهوا عن رسول الله ﷺ وأقبلوا علی أبی بکر یضربونه، قالت: فرجع إلینا فجعل لا یمس شیئا من غدائره إلا جاء معه وهو یقول: تبارکت یا ذا الجلال والإکرام. رواه أبو عمر فی الاستیعاب.

وعن علی أنه قال: أیها الناس أخبرونی بأشجع الناس؟ قالوا: لا نعلم فمَن؟ قال: أبو بکر؛ لقد رأیت رسول الله ﷺ وأخذه قریش فهذا یجبّیه وهذا یتلتله وهم یقولون: أنت الذی جعلت الآلهة إلها واحدا؟ قال: فوالله ما دنا منا أحد إلا أبو بکر یضرب هذا ویجبی هذا ویتلتل هذا وهو یقول: ویلکم أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ؟ ثم رفع علیٌّ بردة کانت علیه فبکی حتی ابتلت لحیته، ثم قال: أنشدکم بالله أمؤمن آل فرعون خیر أم أبو بکر؟ فسکت القوم، فقال: ألا تجیبونی فوالله لساعة من أبی بکر خیر من مثل مؤمن آل فرعون، وذاک رجل یکتم إیمانه وهذا رجل أعلن إیمانه.

عن ابن جریج قال: حُدِّثتُ أن أبا قحافة سب النبی ﷺ فصکه أبو بکر صکة فسقط فذکر ذلک للنبی ﷺ فقال: أفعلت یا أبا بکر؟ فقال: والله لو کان السیف قریبا منی لضربته، فنزلت: {لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ}.

وأما إنفاق أبوبکر صدیق ^{رضي الله عنه} پیش از هجرت پس ثابت است به طرق بسیار چنانکه عنقریب ذکر می کنیم.

و اما قتال فاروق أعظم ^{رضي الله عنه} پیش از هجرت قال ابن إسحاق: ولما قدم عمرو بن العاص وعبد الله بن ربیعة علی قریش ولم یُدرکوا ما طلبوا وردّهم النجاشی بما یکرهون وأسلم عمر بن الخطاب وکان رجلا ذا شَکیمة لا یرام ما وراء ظهره امتنع به أصحاب رسول الله ﷺ وبحمزة حتی غاضبوا قریشا فکان عبد الله بن مسعود یقول: ما کنا نقدر علی أن نصلی عند الکعبة حتی أسلم عمر بن الخطاب، فلما أسلم قاتل قریشا حتی صلی عند الکعبة وصلینا معه.

وأخرج الحاکم عن عبد الله بن عمر أن عمر بن الخطاب ^{رضي الله عنه} جاء والصلاة قائمة ونفر ثلاثة جلوس أحدهم أبو جحش اللیثی قال: قوموا فصلوا مع رسول الله ﷺ فقام اثنان وأبی أبو جحش أن یقوم. فقال له عمر: صلّ یا أبا جحش مع النبی ﷺ، قال: لا أقوم حتی یأتینی رجل هو أقوی منی ذراعین وأشد منی بطشا فیصرعنی ثم یدسّ وجهی فی التراب، قال عمر: فقمتُ إلیه فکنت أشد منه ذراعا وأقوی بطشا فصرعته ثم دسست وجهه فی التراب فأتی عثمان فحجزنی، فخرج عمر بن الخطاب مغضبا حتی انتهی إلی النبی ﷺ فلما رآه النبی ﷺ ورأی الغضب فی وجهه قال: ما رأیک یا أبا حفص؟ فقال: یا رسول الله أتیت علی نفر جلوس علی باب المسجد وقد أقیمت الصلاة وفیهم أبو جحش اللیثی فقام الرجلان فأعاد الحدیث ثم قال عمر: والله یا رسول الله ما کانت معونة عثمانُ إیاه إلا أنه ضافه لیلة فأحب أن یشکرها له فسمعه عثمان فقال: یا رسول الله لا تسمع ما یقول لنا عمر عندک، فقال رسول الله ﷺ: إن رضا عمر رحمة والله لوددتُ أنک کنت جئتنی برأس الخبیث، فقام عمر فلما بعُد ناداه النبی ﷺ فقال: هلمّ یا عمر أین أردت أن تذهب؟ فقال: أردتُ أن آتیک برأس الخبیث، فقال: اجلس حتی أخبرک بغنی الرب عن صلاة أبی جحش اللیثی إن لله فی سمائه الدنیا ملائکة خشوعا لا یرفعون رؤسهم حتی تقوم الساعة فإذا قامت الساعة رفعوا رؤسهم ثم قالوا: ربنا ما عبدناک حق عبادتک، فقال له عمر بن الخطاب ^{رضي الله عنه}: وما یقولون یا رسول الله؟ فقال رسول الله ﷺ: أما أهل السماء الدنیا فیقولون سبحان ذی الملک والملکوت وأما أهل السماء الثانیة فیقولون: سبحان الحی الذی لا یموت، فقلها یا عمر فی صلواتک، فقال: یا رسول الله فکیف بالذی علمتَنی وأمرتنی أن أقوله فی صلاتی؟ قال: قل هذه مرة وهذه مرة وکان الذی أمر به أن قال: أعوذ بعفوک من عقابک وأعوذ برضاک من سخطک وأعوذ بک منک جلَّ وجهک.

وعن ابن عمر رضی الله عنهما قال: قاتل عمر المشرکین فی مسجد مکة فلم یزل یقاتلهم منذ غدوة حتی صارت الشمس حیال رأسه، قال وأعیی وقعد فدخل رجل علیه برد أحمر وقمیص موشّی حسن الوجه فجاء حتی أقرحهم فقال: ما تریدون من هذا الرجل؟ قالوا: لا والله إلا أنه صبأ، قال: فنعم رجل اختار لنفسه دینا، دعوه وما اختار لنفسه، ترون بنی عدی ترضی أن یقتل عمر، والله لا ترضی بنو عدی، قال وقال عمر یومئذ: یا أعداء الله، والله لو قد بلغنا ثلاثمائة لقد أخرجناکم منها، قلت لأبی بعدُ: مَن ذاک الرجل الذی ردهم عنک یومئذ؟ قال: ذاک العاص بن وائل أبو عمرو بن العاص.

وعن عکرمة عن ابن عباس رضی الله عنهما قال: لما أسلم عمر ^{رضي الله عنه} قال المشرکون: الیوم انتصف منا.

و حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} در این ایام صغیر بود در حجر آن حضرت ﷺ و کفالت او، قادر نبود بر قتال و انفاق بخلاف شیخین و اسلام او نکایت در ملت کفر نکرد بخلاف شیخین و اگر کسی در اطلاق قتال در جنگ عصا و مشت اشکالی داشته باشد استعمال شائع عرب آن اشکال را به ابلغ وجوه دفع خواهد نمود واستعمال علی مرتضی وابن مسعود وغیر ایشان از صحابه لفظ قتال را برین معنی ادل دلیل است برآن واگر این همه کفایت نکند قوله تعالی: {أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا} در شأن مهاجرین حال آنکه آنجا استعمال سلاح نبود حاسم شبهه است.

أما و جه مقربیت پس خدای تعالی در سورهء فاتحه که بر السنه مسلمین نازل فرموده است می فرماید: {اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ * صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ} جمهور مسلمین می باید در نماز خود از جناب حق جل وعلا طلب کنند هدایت براه منعَم علیهم شک نیست جماعه که راه ایشان اعظم مطلوبات است افضل اند نزدیک خدای تعالی و الا طلب راه مفضول یا مساوی معقول نمی شود بعد از آن تفسیر فرمود منعَم علیهم را {وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقًا}.

بعد از آن آن حضرت ﷺ در أحادیث مستفیضه که حجت به آن قائم شود فرمودند که أبوبکر صدیق است و عمر و عثمان شهید پس از اینجا مبرهن گشت که این عزیزان افاضل امت اند و ایشان را ریاست معنوی بر سائر مسلمین متحقق است.

و در معنی این آیت آیات و أحادیث بسیار است متفق در این مضمون که امت مرحومه منقسم است به سه قسم:

اول مقربین و سابقین سر دفتر مسلمین اند و صدیقان و شهیدان از جمله مقربان و سابقان اند و این عزیزان از جمله صدیقان و شهیدان اند تا جای که تواتر در هر مقدمه متحقق شده است و به این نوع استدلال اشاره منقول است از حسن بصری وابو العالیه قالا فی قوله تعالی: {اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ} رسول الله وصاحباه.

باز در سورهء تحریم قراءة أبی بن کعب این بود که وصالح المؤمنین أبوبکر وعمر. عن ابن عباس قال کان أبی یقرءها وصالح المؤمنین أبوبکر وعمر، و سواد اعظم از مفسّرین صالح المؤمنین را به این هر دو بزرگ تفسیر کرده اند قال ذلک من الصحابة ابن مسعود وابن عباس وبریدة الأسلمی وأبوأمامة ومن التابعین سعید بن جببیر وعکرمة ومیمون بن مهران والحسن البصری ومقاتل بن سلیمان وکفی بهم قدوةً.

و حامل ایشان برین تفسیر آن است که هر چند که کلمه {وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ} عام است اما قصه که سبب نزول آیت شده است دلالت دارد بالقطع که صدیق و فاروق داخل اند در آن عام بی شبهه این به همان می ماند که زمان آن حضرت ﷺ ابن لتبیه گفته بود: هذا لکم وهذا أهدی لی آن حضرت ﷺ خطبه خواندند: ما بالُ أقوام نولّیهم علی عمل مما ولانی الله ثم یقول أحدهم هذا لکم وهذا أهدی لی هلّا جلس فی بیت أبیه وأمه فینظر أیُهدی له أم لا؟ در این صورت قرائن بسیار دلالت کردند بر آنکه ابن لتبیه داخل است در این معاتبة بالقطع.

از آنجمله آنکه سوق کلام و تقریب سخن قصه او بوده است با همان لفظ که وی گفته بود حکایت کردند و آن را محل انکار گرفتند هیچ عاقلی در دخول او توقف نمی تواند کرد همچنان در قصه که در میان ازواج طاهرات و آن حضرت ﷺ رفته است امور بسیار واقع شد که سامعان مضطر شدند بحکم دخول این هر دو عزیز در صالح المؤمنین عن عائشة قالت أنزل الله عذری وکادت الأمة تهلک فی سببی فلما سُرّی عن رسول الله ﷺ وعرج الملک قال رسول الله ﷺ لأبی: اذهب إلی ابنتک فأخبِرها أن الله قد أنزل عذرها من السماء قالت: فأتانی أبی وهو یعدو یکاد أن یعثر فقال أبشری یا بنیة بأبی وأمی فإن الله قد أنزل عذرکِ قلت بحمد الله لا بحمدک ولا بحمد صاحبک الذی أرسلک ثم دخل رسول الله ﷺ فتناول ذراعی فقلت بیده هکذا فأخذ أبوبکر النعل لیعلونی به فمنعته فضحک رسول الله ﷺ فقال أقسمت لا تفعل.

وفی سورة التحریم قال عمر فإنی أظنّ أن رسول الله ﷺ ظن أنی جئت من أجل حفصة والله لئن أمرنی رسول الله ﷺ بضربٍ عنقها لأضربنّ عنقَها.

وأما وجه نفع مسلمین بسبب ایشان

قال الله تعالی: {کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ}. از این آیه منطوقاً معلوم می شود که امت مرحومه بهتر است از سائر امم از جهت کمال این صفت که امر به معروف و نهی از منکر باشد و مفهوماً دلالت می کند بر آنکه هر که از این امت به کمال امر معروف و نهی از منکر متصف باشد افضل است از مادون خود شاهد این مفهوم قول خدا عز وجل است: {وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ} باز در آیت دیگر می فرماید در شأن مهاجرین اولین: {الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ}

و در خارج تمکین واقع نشد الا مشائخ ثلاثه را پس واجب شد که وصف مذکور که مدار خیریت است در این بزرگواران متحقق شده باشد این آیات دلالت کردند بر فضل این جماعه بر سائر مسلمین و تقلیل شرکاء جداً متحقق شد آمدیم بر سر تعیین صدیق أکبر از میان ایشان پس می گوئیم خدای تعالی در سورة واللیل می فرمایند: {وَسَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی * الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّی} و سورهء لیل از آن جمله است که در اول بعثت نازل شده وقتی که کفار ضعفاء مسلمین را ایذاء می دادند و صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} مال خود را وسیله استخلاص ایشان از تعذیب کفار می ساخت تا آنکه سامعان را اشکالی نماند در آنکه یا لفظ {الْأَتْقَی * الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّی} عام است حضرت صدیق را البته اول مره در گرفته است پیش از دیگران از جهت قیام قرائن یا این است که الْأَتْقَی معهود است و شخص معیّن مراد است و آن شخص معین صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} است.

عن ابن مسعود قال: إن أبابکر الصدیق ^{رضي الله عنه} اشتری بلالاً من أمیة بن خلف وأبی بن خلف ببردة وعشر أواق فاعتقه لله فأنزل الله {وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَی} إلی قوله {إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی} أبوبکر وأمیة وأبی إلی قوله {وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَی} قال لا إله إلا الله إلی قوله {فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَی} قال النار.

عن عروة أن أبابکر الصدیق أعتق سبعةً کلهم یعذّب فی الله بلالاً وعامر بن فهیرة والنهدیة وابنتها وزِنّیرة وأم عیسی وأمة بنی المؤمل وفیه نزلت {وَسَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی} إلی آخر السورة.

عن عامر بن عبدالله بن الزبیر عن أبیه قال أبو قحافة لأبی بکر: أراک تعتق رقاباً ضعافاً فلو أنک إذا فعلت ما فعلت أعتقتَ رجالاً جلداً یمنعونک ویقومون دونک، فقال: یا أبت إنما أرید وجه الله، فنزلت هذه الآیة فیه: {فَأَمَّا مَنْ أَعْطَی وَاتَّقَی} إلی قوله {وَمَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَی * إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَی * وَلَسَوْفَ یَرْضَی}.

عن سعید بن المسیب قال نزلت {وَمَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَی} فی أبی بکر أعتق ناساً لم یلتمس منهم جزاءً ولا شکوراً ستةً أو سبعة منهم بلالٌ وعامر بن فهیرة.

عن ابن عباس فی قوله {وَسَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی} قال: هو أبوبکر الصدیق.

وقال عمار بن یاسر فی ذلک شعراً:

جزی الله خیرا عن بلالٍ وصحبه

عتیقاً وأخزی فاکهاً وأبا جهل.

بالجمله چون این مقدمه ثابت گشت خدای تعالی جای دیگر می فرماید: {إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ}

پس صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} اتقی امت است واتقی امت اکرم امت است وهو المطلوب. به این اسلوب که تقریر نمودیم کتاب الله به وجوه بسیار بر افضلیت صدیق و فاروق دلالت می نماید.

مسلک دوم: در تصریح و تلویح سنت سنیه به افضلیت صدیق بر سائر امت ثم فاروق ثم ذوالنورین و پیش از آنکه در روایت أحادیث شروع کنیم بر دو نکته مطلع سازیم

نکته أولی: مسئله افضلیت شیخین در ملت اسلامیه قطعی است و اینجا قطع حاصل می شود به دو وجه یکی تعدد طرق حدیث تا آنکه اصل مسئله متواتر بالمعنی شود مانند سخاوت حاتم و شجاعت رستم دیگر حفوف (احاطه ی) قرائن؛ زیرا که خبر واحد به سبب حفوف قرائن به سرحد یقین می رسد مانند آنکه بیماری را دیدیم که صاحب فراش شده و اقارب او پیش اطبا می روند و آخرها یاس از حیات او بهم رسانیدند و به انواع همّ و الم گرفتار شدند بعد از آن روزی دیده شد که در خانه او نوحه منکَره می کنند و جنازه بر دروازه نهاده اند و از هر جانب مردم غمگین و ساکت به خانه او می درآیند در این حالت اگر شخصی خبر دهد که آن بیمار مرده است این خبر واحد به سبب حفوف قرائن به سرحد یقین خواهد رسانید همچنین أحادیث افضلیت شیخین محفوف است به قرائن بسیار و این قرائن دو نوع تواند بود یکی ادله ظنیه و خطابیه که موافق باشند در اصل مقصد با این خبر واحد از آن جمله عمومات کتاب الله و سنت رسول الله ﷺ در فضیلت مهاجرین و مجاهدین مانند حدیث رفاعه در واقعه: جاء جبریل إلی النبی ﷺ قال: ما تعدون أهل بدر فیکم؟ قال مِن أفضل المسلمین وقال رافع بن خدیج خیارنا قال وکذلک من شهد بدراً من الملائکة.

و مانند حدیث جابر: کنا یوم الحدیبیة ألفاً وأربع مائة فقال لنا رسول الله ﷺ أنتم الیوم خیر أهل الأرض.

و این هر دو حدیث تقلیل شرکاء جداً در افضلیت حاصل گردانیدند و تعریضات کتاب الله و سنت رسول الله به فضیلت شیخین هر چند فضیلت بر جمیع امت از آنجا مفهوم شود لیکن در معنی فضیلت موافقت می کند و تقلیل شرکا جداً بعمل می آرد.

دیگر فروع افضلیت که امت مرحومه قولاً و فعلاً به آن آشنا شده اند و در هر محل و هر موطن افضل هذه الأمة گفته اند و این مقاله را به وجهی سر داده اند گویا پیش از این متیقن بوده است و تجدید فکر را در آن دخل نه و این هر دو مبحث طولی دارد و بسیاری از آن مذکور کردیم اینجا استحضار آن مقالات باید نمود.

نکتهء ثانیه: چون استقرا کنیم أحادیث را که در افضلیت شیخین وارد شده مدار افضلیت چهار خصلت را می یابیم:

یکی در مرتبه علیا از مراتب امت بودن، صدیقیت و شهیدیت عبارت است از آن.

دوم اعانت آن حضرت ﷺ و ترویج اسلام در وقت غربت او أمنّ الناس علیَّ أبوبکر واسانی بماله ونفسه. و عزت اسلام که از خصائص عمر است اشاره است به آن.

سوم اتمام کارهای مطلوب از نبوت بدست این هر دو عزیز رویاء آن حضرت ﷺ در قصه مقالید و قصه آب کشیدن از بیر نمائشی است از آن.

چهارم علو درجات ایشان در معاد سیدا کهول أهل الجنة و اقامت در غرف عالیة و اوّلیت حشر و تجلی خاص برای صدیق و معانقة حق برای عمر بیانی است از آن و این خصلت هرگز جدا نمی تواند شد از یکی از خصال ثلاثة؛ زیرا که اکثریت ثواب یا به سبب صفات نفسانی است یا به سبب اعزاز اسلام و نصرت او یا به سبب اتمام کارهای نبوت لیکن ممکن است که شخصی صحبت پیغامبر نداشته باشد بلکه آخر همه ایمان بیارد و هیچ مشهدی از مشاهد خیر ادراک ننماید معهذا افضل امت باشد به اعتبار اتمام کارهای مطلوب از بعثت پیغامبر بدست او یا به اعتبار صدیقیت و شهیدیت و مناسبت قوت عامله و عاقله او با نفس قدسیه پیغامبر و ممکن است که در اعزاز اسلام و نصرت پیغامبر اقصی الغایة سعی بجا آرد و در آخر ایام آن حضرت ﷺ متوفی شود کار های مطلوب پیغامبر را نداند فضلاً از آنکه مباشرت آن نماید به اعتبار قوت عاقله و عامله با پیغامبر مناسبت معتد به ندارد نهایت مرمی همت او حالی است از احوال ابرار این است مقتضای امکان عقلی لیکن سنة الله جاری شده است به آنکه دواعی بزرگ نریزند مگر بر نفوس قدسیه که سالها زیر تربیت پیغامبر پرورش یافته باشند و تشریف آن حضرت ﷺ تقاضا می نماید که خلیفه او نباشد الا اکمل امت به اعتبار این خصال أربع جمیعاً.

بالجمله در أحادیث این باب تأمل وافی بکار باید برد و مدار افضلیت از هر حدیثی جدا استنباط باید نمود چون این همه گفته شد به روایت أحادیث مشغول شویم.

أما به اعتبار کارهای که آن حضرت ﷺ آن را از جهت پیغامبری می کردند پس شیخین را افضلیت ثابت است به أحادیث بسیار.

اول: حدیث أبی هریرة ^{رضي الله عنه} قال: سمعت رسول الله ﷺ یقول: بینا أنا نائم رأیتنی علی قلیب علیها دلو فنزعتُ منها ما شاء الله ثم أخذها ابن أبی قحافة فنزع منها ذنوبا أو ذنوبین وفی نزعه -والله یغفر له- ضعف ثم استحالت غربا فأخذ ابن الخطاب فلم أر عبقریا من الناس ینزع نزع عمر بن الخطاب حتی ضرب الناس بعطن.

وحدیث عبد الله بن عمر أن رسول الله ﷺ قال: أریت کأنی أنزع بدلو بکرة علی قلیب فجاء أبو بکر فنزع ذنوبا أو ذنوبین نزعا ضعیفا والله یغفر له ثم جاء عمر فاستقی فاستحالت غربا فلم أر عبقریا من الناس یفری فریه حتی روی الناس وضربوا بعطن. رواهما البخاری ومسلم وغیرهما.

وعن أبی الطفیل عن النبی ﷺ قال: بینما أنا أنزع اللیلة إذ وردت علیَّ غنمٌ سود وغنم عفر فجاء أبو بکر فنزع ذنوبا أو ذنوبین فیهما ضعف والله یغفر له، ثم جاء عمر فاستحالت غربا فملأ الحیاض وأروی الواردة فلم أر عبقریا من الناس أحسن نزعا منه، فأوّلتُ أن الغنم السود العرب والعفر العجم.

دوم: حدیث ابن عمر فی الموازنة مع الأمة. أخرج ابن مردویه عن ابن عمر خرج علینا رسول الله ﷺ ذات غداة بعد طلوع الشمس قال: رأیت قبل الفجر کأنی أعطیت المقالید والموازین فأما المقالید فهی المفاتیح وأما الموازین فهذه التی یوزن بها فوُضعتُ فی کفة ووضعت أمتی فی کفة فوُزنتُ بهم فرجحتُ ثم جیء بأبی بکر فوُزن بهم فرجح ثم جیء بعمر فوزن بهم فرجح ثم جیء بعثمان فوزن بهم فرجح ثم رُفعَت.

سوم: حدیث جابر بن عبد الله إنه کان یحدث أن رسول الله ﷺ قال: رئی اللیلة رجل صالح أن أبا بکر نیط برسول الله ﷺ ونیط عمر بأبی بکر ونیط عثمان بعمر، قال جابر: فلما قمنا من عند رسول الله ﷺ قلنا أما الرجل الصالح فرسول الله ﷺ وأما تنوّط بعضهم ببعض فهم ولاة هذا الأمر الذی بعث الله به نبیه ﷺ.

چهارم: حدیث سمرة بن جندب أن رجلا قال: یا رسول الله إنی رأیت اللیلة کأن دلوا دُلّی من السماء فجاء أبو بکر فأخذ بعراقَیها فشرب شربا ضعیفا ثم جاء عمر فأخذ بعراقیها فشرب حتی تضلّع ثم جاء عثمان فأخذ بعراقیها فشرب حتی تضلع ثم جاء علی فأخذ بعراقیها فانتشطت وانتضح علیه منها شیء.

پنجم: حدیث ابن عباس وأبی هریرة که تسمیه خلفاء آن جا به تصریح مذکور شد شاهد عدل این أحادیث می تواند شد وذلک أن ابن عباس کان یحدّث أن رجلا أتی رسول الله ﷺ فقال: إنی رأیت اللیلة فی المنام ظُلّة ینطف منها السمن والعسل فأری الناسَ یتکففون عنها فالمستکثر والمستقل وإذا سببٌ واصل من الأرض إلی السماء فأراک أخذتَ به فعلوت ثم أخذ به رجل آخر فعلا به ثم أخذ به رجل آخر فعلا به ثم أخذ به رجل آخر فانقطع ثم وصل فعلا به، قال أبو بکر: یا رسول الله بأبی أنت والله لتدعْنی فأعبرُها، فقال النبی ﷺ اعبر. قال: أما الظلة فالإسلام وأما الذی ینطف من العسل والسمن فالقرآن حلاوته تنطف والمستکثر من القرآن والمستقل وأما السبب الواصل من السماء إلی الأرض فالحق الذی أنت علیه تأخذ به فیُعلیک الله ثم یأخذ به رجل من بعدک فیعلو به ثم یأخذ به رجل آخر فیعلو به ثم یأخذ به رجل آخر فینقطع به ثم یوصل له فیعلو به فأخبرنی یا رسول الله بأبی أنت أصبتُ أم أخطأت، فقال النبی ﷺ: أصبتَ بعضا وأخطأت بعضا، قال: فوالله یا رسول الله لتحدّثنی الذی أخطأتُ، قال: لا تقسم.

این همه أحادیث دلالت می کنند بر آنکه کار های مطلوب از بعثت پیغامبر بدست این مشایخ به ظهور رسید به ترتیب و دیگری سهیم و شریک ایشان نیست در آن امر پس افضلیت به اعتبار تتمیم کارها ایشان را باشد نه غیر ایشان را.

ششم: حدیث حذیفة قال رسول الله ﷺ: اقتدوا بالذَین من بعدی أبی بکر وعمر.

وعن ابن مسعود قال: قال رسول الله ﷺ: اقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر وعمر.

این حدیث دلالت می کند که شیخین بعد آنحضرت ﷺ قائم در مقام آنحضرت خواهند بود.

هفتم: حدیث بنی مصطلق عن أنس بن مالک قال: بعثنی بنو المصطلق إلی رسول الله ﷺ فقالوا: سَل لنا رسول الله ﷺ إلی من ندفع صدقاتنا بعدک قال: فأتیته فسألته فقال: إلی أبی بکر فأتیتهم فأخبرتهم. قالوا: ارجع إلیه فاسأله فإن حدَث بأبی بکر حدث فإلی مَن؟ فأتیته فأخبرته، فقال: إلی عمر، فقالوا: ارجع إلیه فاسأله فإن حدث بعمر حدث فإلی من؟ فأتیته فسألته فقال: إلی عثمان. فأتیتهم فأخبرتهم فقالوا: ارجع فاسأله فإن حدث بعثمان حدث فإلی من؟ فأتیته فسألته فقال: إن حدث بعثمان حدث فتبّا لکم الدهر فتبّاً.

هشتم: حدیث وضع أحجار عن عائشة قالت: أول حجر حمله النبی ﷺ لبناء المسجد ثم حمل أبو بکر حجرا آخر ثم حمل عمر حجرا آخر ثم حمل عثمان حجر آخر فقلت: یا رسول الله ألا تری إلی هؤلاء کیف یُسعدونک؟ فقال: یا عائشة هؤلاء الخلفاء من بعدی.

نهم: حدیث جبیر بن مطعم قال: أتت امرأة إلی النبی ﷺ فأمرها أن ترجع إلیه. قال: رأیتَ إن جئتُ ولم أجدک - کأنها تقول الموت - قال: إن لم تجدینی فأتی بأبی بکر.

دهم: حدیث عرباض بن ساریة أنه یقول: وعظنا رسول الله ﷺ موعظة ذرفت منها العیون ووجلت منها القلوب فقلنا یا رسول الله إن هذه لموعظة مودِّع فماذا تعهد إلینا، قال: قد ترکتکم علی البیضاء لیلها کنهارها لا یزیغ منها بعدی إلا هالک، من یعِش منکم فسیری اختلافا کثیرا فعلیکم بما عرفتم من سنتی وسنة الخلفاء الراشدین المهدیین عضوا علیها بالنواجذ وعلیکم بالطاعة وإن عبدا حبشیا، فإنما المؤمن کالجمل الآنف حیث ما قید انقاد.

بعد از آن تفسیر کردند خلافت را به وجهی که منطبق باشد بر خلفاء ثلاثه لا غیر از حدیث أبی هریرة الخلافة بالمدینة والملک بالشام. أخرجه الحاکم آمدیم به آنکه صدیق بهتر بود از فاروق و فاروق بهتر بود از ذی النورین این معنی مفهوم است از حدیث مستفیض و آن:

یازدهم: است از أحادیث این باب عن سفینة مولی أم سلمة رضی الله عنها قال کان رسول الله ﷺ إذا صلی الصبح ثم أقبل علی أصحابه فقال أیّکم رأی رؤیا؟ فقال رجلٌ أنا یا رسول الله کأنّ میزاناً نزل به من السماء فوُضعتَ فی کفةٍ ووُضع أبوبکر فی کفة أخری فرجحت بأبی بکر فرُفعتَ ونزل أبوبکر مکانه فجیء بعمر بن الخطاب فوُضع فی الکفة الأخری فرجح أبوبکر ثم رُفع أبوبکر ووُضع عثمان فرجح عمر ثم رُفع عمر ورُفع المیزان، قال فتغیّر وجه رسول الله ﷺ ثم قال: خلافة النبوة ثلاثون عاماً ثم یکون ملکٌ.

وعن أبی بکرة أن النبی ﷺ قال ذات یومٍ من رأی منکم رؤیا؟ فقال رجلٌ: أنا رأیتُ کأنّ میزانا نزل من السماء فوُزنت أنت بأبی بکرٍ فرجحت أنت بأبی بکرٍ ثم وُزن أبوبکر وعمر فرجح أبوبکر ثم وزن عمر وعثمان فرجح عمر ثم رفع المیزان، فرأینا الکراهیة فی وجه رسول الله ﷺ.

اینجا باید دانست که مضمون حدیث ابن عمر ^{رضي الله عنه} دیگر است و آن موازنه با سائر امت است و مضمون حدیث أبی بکرة و عرفجه دیگر وآن موازنه خلفاء است با یک دیگر و هر دو معنی صحیح است روایةً ودرایةً و نیز باید دانست که دارمی روایت می کند عن أبی ذرّ الغفاری قال قلت یا رسول الله کیف علمتَ بأنّک نبیٌ حین استُنبئتَ فقال یا أباذرٍ أتانی ملکان وأنا ببعض بطحاء مکة فوقع أحدهما الأرض وکان الآخر بین السماء والأرض فقال أحدهما لصاحبه أهو هو؟ قال: نعم، فزِنه برجل فوُزنت به فوَزَنتُه ثم قال فزنه بعشرة فوزنت بهم فرجحتهم ثم قال زنه بمئةٍ فوزنت بهم فرجحتهم ثم قال زنه بألفٍ فوزنت بهم فرجحتهم کأنّی انظر إلیهم ینتشرون من خفة المیزان قال فقال أحدهما لصاحبه لو وزنته بأُمّته لرجحها.

آن حضرت ﷺ آنجا از رؤیا وزنِ نبوت خود را شناختند؛ زیرا که وزن بر رجحان عند الله دلالت کرد.

اینجا از این واقعه خلافت و افضلیت خلفای ثلاثه معلوم فرمودند و اما به اعتبار اعانت اسلام در وقت غربت و قیام به نصرت آن حضرت ﷺ در حالت ایذاء کفار و شدت حال پس شیخین را افضلیت ثابت است به أحادیث بسیار یکی از آن

دوازدهم: است از أحادیث این مسلک حدیث أبی سعید الخدری قال: قال رسول الله ﷺ ما من نبی إلا وله وزیران من أهل السماء ووزیران من أهل الأرض فأما وزیرای من أهل السماء فجبرائیل ومیکائیل وأما وزیرای من أهل الأرض فأبوبکر وعمر.

وعن سعید بن المسیب مرسلا قال: کان أبو بکر الصدیق من النبی مکان الوزیر فکان یشاوره فی جمیع أموره وکان ثانیه فی الإسلام وکان ثانیه فی الغار وکان ثانیه فی العریش وکان ثانیه فی القبر ولم یکن رسول الله ﷺ یقدم علیه أحدا.

سیزدهم: عن أبی أروی الدویمی قال: کنت جالسا عند النبی ﷺ فاطّلع أبو بکر وعمر فقال رسول الله ﷺ الحمد لله الذی أیّدنی بهما.

وعن حذیفة بن الیمان قال: سمعت رسول الله ﷺ یقول: لقد هممتُ أن أبعث إلی الآفاق رجالا یعلّمون الناس السّنن والفرائض کما بعث عیسی بن مریم الحواریین، قیل له: فأین أنت عن أبی بکر وعمر؟ قال: إنه لا غناء لی عنهما إنهما من الدّین کالسمع والبصر.

چهاردهم: اثبات منت صدیق بر خود و آن مستفیض است از حدیث أبی سعید الخدری وأبی هریرة و حضرت مرتضی. عن أبی سعید الخدری قال: قال رسول الله ﷺ إن أمنّ الناس علیَّ فی ماله وصحبته أبو بکر.

وعن أبی هریرة قال: قال رسول الله ﷺ: ما لأحد عندنا ید إلا وقد کافئناه ما خلا أبا بکر فإن له عندنا یدا یکافئه الله بها یوم القیامة، وما نفعنی مالُ أحد قط ما نفعنی مال أبی بکر.

و این اشارت است به افضلیت به اعتبار اعانتِ آن حضرت ﷺ و ترویج اسلام.

پانزدهم: اولیت اسلام صدیق اکبر ^{رضي الله عنه} از میان احرار بالغین و ظاهر است که نکایت در ملت کفر از غیر بالغ حر ظهور نمی تواند نمود و این نیز مستفیض است از حدیث أبی الدرداء و عمرو بن عبسة و مقدام و عمار.

عن أبی الدرداء فی قصة مغامرة عمر معه - أی مع أبی بکر - قال: قال النبی ﷺ: إن الله بعثنی إلیکم فقلتم کذبتَ وقال أبو بکر صدق وواسانی بنفسه وماله فهل أنتم تارکون لی صاحبی؟.

شانزدهم: دعای آن حضرت ﷺ درباره ی فاروق ^{رضي الله عنه}: اللهم أعزّ الإسلام و ظهور اجابت این دعا به ابلغ وجوه و این نیز مستفیض است از حدیث ابن عمر و ابن عباس و عائشة و ابن مسعود، عن ابن عمر قال إن رسول الله ﷺ قال: اللهم أعز الإسلام بأحبّ هذین الرجلین إلیک بابی جهل أو بعمر بن الخطاب، قال وکان أحبهما إلیه عمر.

و اما حصول عزت اسلام به اسلام فاروق از حدیث ابن مسعود ^{رضي الله عنه} و ابن عباس ^{رضي الله عنه} و حذیفة ^{رضي الله عنه} عن ابن مسعود ما زلنا أعزة منذ أسلم عمر. وفی روایة: والله ما استطعنا أن نصلی عند الکعبة ظاهرین حتی أسلم عمر.

هفدهم: استبشار اهل سماوات به اسلام فاروق ^{رضي الله عنه} و این نیز تلویح است به اعانت اسلام و مسلمین از حدیث ابن عباس قال: لمّا أسلم عمر نزل جبریل فقال یا محمد لقد استبشر أهل السماء بإسلام عمر.

هیجدهم: حدیث عمر غلقِ فتنه است و غلق جهنم است و این حدیث مستفیض است.

عن حذیفة وقد سألها عمر عن فتنة التی تموج کموج البحر لیس علیک منها بأس یا أمیر المؤمنین إنّ بینک وبینها باباً مغلقاً، ثم فسّر الباب بعمر.

بعد از آن در خارج مثل الشمس فی رابعة النهار ظاهر شد که فتح فارس و روم که در بعثت آن حضرت ﷺ ملفوف بود بدست ایشان به ظهور رسید بی دخل غیری و جمع قرآن که در کتاب الله موعود بود به اهتمام ایشان به عمل آمد بغیر مشارکت احدی و اجماع که اصل ثالث است از اصول شریعت به سعی ایشان بر روی کار آمد بدون سعی دیگری و همچنین تحقیق مقامات تصوف و غیر آن تا آنکه بر طبق اشاره ی این أحادیث رأس برأس اختصاص این مشائخ ظاهر شد و نیز به تواتر رسید که صدیق ^{رضي الله عنه} پیش از همه ایمان آورد و به نصرت آن حضرت ﷺ قائم شد در مواطن بسیار و نزدیک به شش سال (بعد) از نبوت فاروق ^{رضي الله عنه} اسلام آورد و عزت اسلام به سبب او ظاهر گردید و این همه برهان واضح است بر افضلیت ایشان و تفسیر این أحادیث است والحمدلله.

آمدیم به آنکه صدیق ^{رضي الله عنه} بهتر از فاروق ^{رضي الله عنه} در این وصف این معنی مفهوم است از خطاب کردن آن حضرت ﷺ در قصه ی مغامره صدیق بر فاروق: هل أنتم تارکون لی صاحبی؟ و آن

نوزدهم: است از أحادیث این مسلک أخرج البخاری عن أبی الدرداء قال کنت جالساً عند النبی ﷺ إذ أقبل أبوبکر آخذاً بطرف ثوبه حتی أبدی عن رکبتیه فقال النبی ﷺ أما صاحبکم فقد غامر فسلم فقال إنی کان بینی وبین ابن الخطاب شئٌ فأسرعت إلیه ثم ندمت فسألته أن یغفر لی فأبی علیَّ فأقبلتُ إلیک، فقال: یغفر الله لک یا أبابکر، ثلاثاً، ثم إن عمر ندم فأتی منزل أبی بکر فسأل أثَمّ أبوبکر؟ قالوا لا فأتی إلی النبی ﷺ فسلم فجعل وجه النبی ﷺ یتمعّر حتی أشفق أبوبکرٍ فجثا علی رکبتیه فقال یا رسول الله والله أنا کنت أظلم مرتین فقال النبی ﷺ: إن الله بعثنی إلیکم فقلتم کذبتَ وقال أبوبکر صدق وواسانی بنفسه وماله فهل أنتم تارکون لی صاحبی، مرتین، فما أوذی بعدها.

أما آنکه فاروق بهتر است از ذی النورین رضی الله عنهما پس مفهوم است از قصه مغامرت ذی النورین ^{رضي الله عنه} با فاروق ^{رضي الله عنه} در نصر أبی جحش که رضاء عمر رحمةٌ و آن

بیستم: است از أحادیث این مسلک حدیث عبدالله بن عمر ^{رضي الله عنه} فی قصة طویلةٍ فیها مغامرة عمر مع أبی جحش فقال رسول الله ﷺ رضاء عمر رحمةٌ. أخرجه الحاکم

أما به اعتبار کمال نفسانی و بودن از طبقه علیائی امت پس ثابت است به أحادیث بسیار یکی از آنها گواهی دادن آن حضرت است ﷺ صدیق را به صدیقیت و فاروق اعظم و ذی النورین رضی الله عنهما را به شهیدیت و آن

بیست و یکم: است از أحادیث این مسلک و آن حدیث مستفیض است به روایت عثمان و أنس و أبوهریرة و سعید بن زید و صحابی مبهم در مسند أحمد عن ثمامة بن حزن القشیری فی قصة طویلة قال عثمان: أنشدکم بالله والإسلام هل تعلمون أن رسول الله ﷺ کان علی ثبیر مکة ومعه أبوبکر وعمر وأنا فتحرّک الجبل حتی تساقطت حجارته بالحضیض قال فرکضه برجله فقال اسکن ثبیر فإنما علیک نبیٌ وصدیق وشهیدان قالوا: اللهم نعم، قال: الله أکبر شهدوا لی ورب الکعبة أنی شهیدٌ.

بیست و دوم: اثبات مرتبه ی که تلو خلّت باشد صدیق را و آن نیز حدیث مستفیض است جید الاسانید از حدیث ابن عباس ^{رضي الله عنه} وابن الزبیر ^{رضي الله عنه} و أبوسعید خدری ^{رضي الله عنه} و عبدالله بن مسعود و أبو المعلی عن ابن عباسٍ عن النبی ﷺ قال: لو کنت متخذاً من أمتی خلیلاً لاتخذت أبابکر ولکن أخی وصاحبی.

بیست و سوم: موافقت رأی صدیق با وحی در چندین واقعه تا آنکه قدر مشترک متواتر بالمعنی گشته از آنجمله قصه فنحاص یهودی که عکرمة و مجاهد و سدی آن را روایت کرده اند.

رُوی عن عکرمة أن النبی ﷺ بعث أبا بکر إلی فنحاص الیهودی یستمده وکتب إلیه وقال لأبی بکر: لا تَفُت علیَّ بشیء حتی ترجع إلیَّ فلما قرأ فنحاص الکتاب قال: قد احتاج ربکم. قال أبو بکر فهممت أن أقِرّه بالسیف ثم ذکرت قول النبی ﷺ لا تفُت علی بشیء، فنزلتْ: {لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیَاءُ} وقوله: {وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذًی کَثِیرًا}.

وقال ابن جریج: حُدِّثتُ أن أبا قحافة سب النبی ﷺ فصکه أبو بکر صکة فسقط فذکر ذلک للنبی ﷺ فقال: أفعلت یا أبا بکر؟ فقال: والله لو کان السیف قریبا منی لضربته فنزلت: {لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ}.

وعن أبی أیوب الأنصاری عن النبی ﷺ قال: إنی رأیت فی المنام غنما سوداء دخلَتْ فیها غنم عفرٌ یا أبا بکر اعبرها، فقال أبو بکر: یا رسول الله هی العرب تتبعک ثم تتبعها العجم حتی تغمرها، فقال النبی ﷺ: هکذا عبّرها الملک بسحر.

عن ابن عباس قال: قال النبی ﷺ یوم بدر: اللهم أنشدک عهدک ووعدک اللهم إن شئت لم تُعبد، فأخذ أبو بکر بیده فقال: حسبک، فخرج وهو یقول: {سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَیُوَلُّونَ الدُّبُرَ}

وفی الحدیبیة قال لعمر مثل ما قال له النبی ﷺ وقال: یا أیها الرجل إنه رسول الله ولیس یعصی ربه وهو ناصره فاستمسِک بغرزه فوالله إنه علی الحق.

بیست و چهارم: تعبیر پرسیدن آنحضرت ﷺ از صدیق در واقعه های بسیاری و این دلالت می نماید بر موافقت قوت عاقله ی او با قوت عاقله ی پیغامبر ﷺ.

قال محمد بن إسحاق: وقد بلغنی أن رسول الله ﷺ قال لأبی بکر الصدیق ^{رضي الله عنه} وهو محاصر ثقیفا: یا أبا بکر إنی رأیت أنی أهدیت إلیَّ قعبة مملؤة زبدا فنقرها دیک فهَراق ما فیها، فقال أبو بکر: ما أظن أن تدرک منهم یومک هذا ما ترید، فقال رسول الله ﷺ: وأنا لأری ذلک.

قال ابن هشام: حدثنی بعض أهل العلم عن إبراهیم بن جعفر المحمدی قال: قال رسول الله ﷺ: رأیتُ إنی لقَمتُ لقمة من حیس فالتذذتُ طعمها فاعترض فی حلقی منها شیء حین ابتلعتُها فأدخل علیٌّ یده ونزعه فقال أبو بکر الصدیق ^{رضي الله عنه}: یا رسول الله هذه سریة من سرایاک تبعثَها فیأتیک منها بعض ما تحب ویکون فی بعضها اعتراض فتبعث علیاً فیُسهّله.

بیست وپنجم: نزع خُیَلاء از صدر صدیق ^{رضي الله عنه} و این دلالت می کند بر موافقت قوت عامله ی او با قوت عامله ی پیامبر و این تلو عصمت است.

از حدیث عبد الله بن عمر قال: قال رسول الله ﷺ: من جرّ ثوبه خیلاء لم ینظر الله إلیه یوم القیامة، فقال أبوبکر الصدیق: إن أحد شِقَّی ثوبی یسترخی إلا أن أتعاهد ذلک منه، فقال رسول الله ﷺ: إنک لست تصنع ذلک خیلاء.

بیست و ششم: جمع کردن صدیق انواع بِرّ را و آن دال است بر موافقت قوت عامله أنبیاء.

از حدیث أبی هریرة قال: قال رسول الله ﷺ: من أصبح منکم الیوم صائما؟ قال أبو بکر: أنا، قال: فمن تبع الیوم منکم جنازة؟ قال أبو بکر: أنا، قال: فمن أطعم الیوم مسکینا؟ قال أبو بکر: أنا، قال: فمن عاد منکم الیوم مریضا؟ قال أبو بکر: أنا، فقال رسول الله ﷺ: ما اجتَمعْن فی امرء إلا دخل الجنة.

بیست و هفتم: ندا کردن ملائکه صدیق را از أبواب ثمانیه جنت از حدیث أبی هریرة ^{رضي الله عنه} أن رسول الله ﷺ قال: من أنفق زوجین فی سبیل الله نودی من أبواب الجنة یا عبد الله هذا خیر، فمن کان من أهل الصلاة دُعی من باب الصلاة ومن کان من أهل الجهاد دعی من باب الجهاد ومن کان من أهل الصیام دعی من باب الریان ومن کان من أهل الصدقة دعی من باب الصدقة، فقال أبو بکر: بأبی أنت وأمی یا رسول الله ما علی من دُعی من تلک الأبواب من ضرورة فهل یُدعی أحدٌ من تلک الأبواب کلها؟ قال: نعم وأرجو أن تکون منهم. أخرجه البخاری ومسلم.

بیست و هشتم: وضعُ اللهِ الحقَّ علی لسان عمر و این فضیلتی است در فاروق که تِلو وحی است در انبیاء، و این حدیث مستفیض است از حدیث ابن عمر و أبی ذر و مرتضی و غیر ایشان.

عن ابن عمر أن رسول الله ﷺ قال: جعل الله الحق علی لسان عمر وقلبه. أخرجه الترمذی.

بیست و نهم: اثبات محدّثیت که تلو وحی است فاروق را، و آن مستفیض است از حدیث أبی هریرة و عائشة و عقبة بن عامر رضی الله عنهم.

عن أبی هریرة قال: قال رسول الله ﷺ: لقد کان فیما کان قبلکم من الأمم ناس محدثون فإن یکن فی أمتی منهم أحد فإنه عمر. أخرجه البخاری.

سی ام: فرار شیطان از ظل عمر و آن تلو عصمت است. و آن نیز مستفیض است از حدیث سعد بن أبی وقاص وأبی هریرة وبریدة الأسلمی وعائشة.

عن سعد بن أبی وقاص قال: استأذن عمر علی رسول الله ﷺ وعنده نساء من قریش یکلّمْنه ویستکثرنه عالیة أصواتهن، فذکر الحدیث إلی أن قال: قال رسول الله ﷺ لعمر: والذی نفسی بیده ما لقیَک الشیطان قَطّ سالکا فجّا إلا سلک غیر فجک. أخرجه البخاری ومسلم.

سی و یکم: دادن آنحضرت ﷺ لبن فاروق را در منام، از حدیث عبد الله بن عمر أن رسول الله ﷺ قال: بینا أنا نائم شربت -یعنی اللبن- حتی أنظر إلی الریّ یجری فی ظفری أو فی أظفاری ثم ناولتُ عمر، قالوا: فما أولتَ؟ قال: العلم. أخرجه البخاری ومسلم.

سی و دوم: موافقت رأی فاروق ^{رضي الله عنه} با وحی الهی و آن تلو وحی است. و این حدیث مستفیض است از حدیث عمر ^{رضي الله عنه} قال: وافقت ربی ثلاث: فی مقام إبراهیم والحجاب وفی أساری بدر. أخرجه مسلم والبخاری نحوه.

سی و سوم: دیدن آنحضرت ﷺ زیادت دین فاروق عن أبی سعید الخدری قال: سمعت رسول الله ﷺ یقول: بینا أنا نائم رأیت الناس عُرضوا علیَّ وعلیهم قمُص فمنها ما یبلغ الثدیَ ومنها ما یبلغ دون ذلک وعُرض علیَّ عمر وعلیه قمیص یجرّه، قالوا: فما أولتَه یا رسول الله؟ قال: الدین. أخرجه البخاری ومسلم.

أما فضیلت شیخین به اعتبار اکثریت ثواب و اعلی بودن درجه ایشان در بهشت پس ثابت است به أحادیث بسیار: یکی حدیث سید کهول الجنه و آن:

سی و چهارم است: از أحادیث این مسلک، وآن مستفیض است از حدیث أنس ومرتضی وابی جحیفة.

عن أنس قال: قال رسول الله ﷺ لأبی بکر وعمر هذان سیدا کهول أهل الجنة من الأولین والآخرین إلا النبیین والمرسلین لا تخبرهما یا علی. أخرجه الترمذی.

وعن علی بطرق مختلفة منها طریق علی بن الحسین بن علی عن علی بن أبی طالب قال: کنت مع رسول الله ﷺ إذ طلع أبو بکر وعمر فقال رسول الله ﷺ: هذان سیدا کهول أهل الجنة من الأولین والآخرین إلا النبیین والمرسلین، یا علی لا تخبرهما.

سی و پنجم: اختصاص ایشان بغُرف جنت از حدیث أبی سعید الخدری قال: قال رسول الله ﷺ: إن أهل الدرجات العلی لیراهم من تحتهم کما ترون النجم الطالع فی أفق السماء وإن أبا بکر وعمر منهم وأنعما.

سی و ششم: تقدم شیخین رضی الله عنهما بر امت در حشر از حدیث ابن عمر أن النبی ﷺ خرج ذات یوم فدخل المسجد وأبو بکر وعمر أحدهما عن یمینه والآخر عن شماله وهو آخذ بأیدیهما وقال: هکذا نُبعث یوم القیامة. وفی روایة عنه قال: قال رسول الله ﷺ: أول من تنشق الأرض عنه أنا ثم أبو بکر ثم عمر.

سی و هفتم: اول کسی که در بهشت درآید صدیق ^{رضي الله عنه} خواهد بود از حدیث أبی هریرة قال: قال رسول الله ﷺ أتانی جبریل علیه السلام فأخذ بیدی فأرانی باب الجنة الذی تدخل منه أمتی فقال أبو بکر: یا رسول الله وددت أنی کنت معک حتی أنظر إلیه، فقال رسول الله ﷺ أما إنک یا أبا بکر أول من یدخل الجنة من أمتی.

سی و هشتم: تجلی کردن خدای عزّ وجل خاصه برای صدیق ^{رضي الله عنه} از حدیث جابر فی قصة وفد عبد القیس قال: فأجابهم أبو بکر ^{رضي الله عنه} بجواب وأجاد الجواب، فقال رسول الله ﷺ: یا أبا بکر أعطاک الله الرضوان الأکبر، فقال بعض القوم: وما الرضوان الأکبر یا رسول الله؟ قال: یتجلی الله لعباده فی الآخرة عامة ویتجلی لأبی بکر خاصة.

سی و نهم: حاضر شدن صدیق ^{رضي الله عنه} بر حوض کوثر همراه آنحضرت ﷺ از حدیث عبد الله بن عمر أن رسول الله ﷺ قال لأبی بکر: أنت صاحبی علی الحوض وصاحبی فی الغار.

چهلم: اول کسی که خدای تعالی با او مصافحة و معانقة کند فاروق باشد از حدیث أبی بن کعب قال: قال رسول الله ﷺ: أول من یصافحه الحق عمر وأول من یسلّم علیه وأول من یأخذ بیده فیدخله الجنة. وفی روایة آخر عنه: أول من یعانقه الحق یوم القیامة عمر وأول من یأخذ بیده فینطلق به إلی الجنة عمر بن الخطاب.

آمدیم به آنکه افضلیت صدیق بر فاروق از کجا مفهوم می شود. آن مفهوم است از حدیث عمار و عائشة و آن:

چهل ویکم: است از أحادیث این مسلک عن عمار بن یاسر قال: قال رسول الله ﷺ: یا عمار أتانی جبریل آنفا فقلت: یا جبریل حدثنی بفضائل عمر بن الخطاب فی السماء، فقال: یا محمد لو حدثتک بفضائل عمر ما لبث نوح فی قومه ألف سنة إلا خمسین عاما ما نفدت فضائل عمر وإن عمر لحسنة من حسنات أبی بکر.

وعن عائشة رضی الله عنها قالت: بینا رأس رسول الله ﷺ فی حجری فی لیلة صاحیة إذ قلت: یا رسول الله هل یکون لأحد من الحسنات عدد نجوم السماء؟ قال: نعَم عمر. قلت: فأین حسنات أبی بکر؟ قال: إنما جمیع حسنات عمر کحسنة واحدة من حسنات أبی بکر.

أما افضلیت ایشان مطلقا بدون اعتبار چیزی و آن مبهم است راجع به یکی از خصال اربع پس ثابت است به أحادیث بسیار. از آنجمله حدیث عمرو بن العاص و آن:

چهل ودوم است: از أحادیث این مسلک عن عمرو بن العاص أن النبی ﷺ بعثه علی جیش ذات السلاسل فأتیته فقلت: أیّ الناس أحب إلیک؟ قال: عائشة، فقلت: من الرجال؟ قال: أبوها، قلت: ثم مَن؟ قال: عمر بن الخطاب. و آن کنایت است از افضلیت مطلقا.

چهل و سوم: افضلیت فاروق ^{رضي الله عنه} از حدیث جابر موقوفا ومرفوعا وعن حدیث أبی سعید الخدری عن جابر بن عبد الله قال: قال عمر لأبی بکر: یا خیر الناس بعد رسول الله ﷺ، فقال أبو بکر: أما إن قلت ذاک فلقد سمعت رسول الله ﷺ یقول: ما طلعت الشمس علی رجل خیر من عمر.

وعن أبی سعید الخدری قال: قال رسول الله ﷺ: ذاک الرجل أرفع أمتی درجة فی الجنة. قال أبو سعید: والله ما کنا نری ذلک الرجل إلا عمر بن الخطاب حتی مضی بسبیله.

چهل و چهارم: امر کردن آنحضرت ﷺ به امامت در حال مرض و نهی از امامت غیر أبی بکر و قطعا معلوم است که امام می باید افضل باشد. و آن مستفیض است عن حدیث عائشة وابن عمر وأبی موسی وعبد الله بن زمعة وعمر بن الخطاب وابن عباس وابن مسعود وعلی بن أبی طالب والزبیر بن العوام وغیرهم.

عن عائشة أن النبی ﷺ قال: مروا أبا بکر فلیصل بالناس. فقالت عائشة: یا رسول الله إن أبا بکر إذا قام مقامک لم یُسمِع الناس من البکاء فأمُر عمر فلیصل بالناس، قالت: فقال: مروا أبا بکر فلیصل بالناس، قالت عائشة: فقلت لحفصة: قولی له إن أبا بکر إذا قام مقامک لم یسمع الناس من البکاء فأمر عمر فلیصل بالناس، ففعلتْ حفصة فقال رسول الله ﷺ: إنکن لأنتن صواحب یوسف مروا أبا بکر فلیصل بالناس، فقالت حفصة لعائشة: ما کنتُ لأصیبَ منکِ خیرا. أخرجه الجماعة.

وعنها قالت قال رسول الله ﷺ: لا ینبغی لقوم فیهم أبو بکر أن یؤمهم غیره.

عن ابن عمر لما اشتد برسول الله ﷺ وجعه قیل له فی الصلاة، فقال: مروا أبا بکر فلیصل بالناس، قالت عائشة: إن أبا بکر رجل رقیق إذا قرأ غلبه البکاء، قال: مروه فلیصل إنکن صواحب یوسف. أخرجه البخاری.

چهل و پنجم: تنویه کردن آنحضرت ﷺ به مناقب شیخین با جمعی از صحابه و آن مستفیض است از حدیث مرتضی و أنس و أبو محجن رضی الله عنهم.

عن علی ^{رضي الله عنه} قال قال رسول الله ﷺ: رحم الله أبا بکر زوجنی ابنته وحملنی إلی دار الهجرة وأعتق بلالا من ماله، رحم الله عمر یقول الحق وإن کان مُرّا ترکه الحقُ وما له صدیق، رحم الله عثمان تستحی منه الملائکة، رحم الله علیا، اللهم أدر الحق معه حیث دار.

چهل و ششم: تشبیه دادن آنحضرت ﷺ شیخین را بملکین مقربین. و به دو پیغامبر أولی العزم أخرج الطبرانی بسند حسن عن أم سلمة عن النبی ﷺ قال: إن فی السماء ملکین أحدهما یأمر بالشدة والآخر یأمر باللین وکلّ مصیب وذکر جبریل ومیکائیل ونبیان أحدهما یأمر باللین والآخر بالشدة کل مصیب وذکر إبراهیم ونوحا ولی صاحبان أحدهما یأمر باللین والآخر بالشدة وکل مصیب وذکر أبا بکر وعمر.

وعن عبد الله بن عمرو قال: جاء فِئام من الناس إلی النبی ﷺ فقالوا: یا رسول الله زعم أبو بکر أن الحسنات من الله والسیئات من العباد، وقال عمر: الحسنات والسیئات من الله، فتابع هذا قوم وتابع هذا قوم فقال رسول الله ﷺ: لأقضین بینکما بقضاء إسرافیل وجبریل ومیکائیل؛ إن میکائیل قال بقول أبی بکر، وقال جبریل بقول عمر، فقال جبریل لمیکائیل إنا متی نختلف أهل السماء یختلف أهل الأرض فلنتحاکم إلی إسرافیل، فتحاکما إلیه فقضی بینهما بحقیة القدر وخیره وشره وحلوه ومره کله من الله، ثم قال: یا أبا بکر إن الله لو أراد أن لا یُعصی لم یَخلق إبلیس، فقال: أبو بکر: صدق الله ورسوله.

وأخرج الحاکم عن حدیث عبد الله بن مسعود فی قصة بدر وإشارةِ أبی بکر إلی الفداء وإشارةِ عمر وابن رواحة إلی القتل. قال رسول الله ﷺ: ما تقولون فی هؤلاء إن مثل هؤلاء کمثل إخوة لهم کانوا عن قبلهم، قال نوح: {رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا} وقال موسی: {رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَی أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَی قُلُوبِهِمْ} وقال إبراهیم: {فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَمَنْ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ} وقال عیسی: {إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُکَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ}.

چهل و هفتم: حدیث ابن عمر کنا نخیّر بین الناس فی زمان رسول الله ﷺ فنخیر أبا بکر ثم عمر ثم عثمان بن عفان. أخرجه البخاری.

وفی روایة کنا فی زمن النبی ﷺ لا نعدل بأبی بکر أحدا ثم عمر ثم عثمان ثم نترک أصحاب رسول الله ﷺ لا نفاضل بینهم. أخرجه أبو داود.

و این حدیث خبر واحد است لیکن اصح شیء است. شیخین و غیر ایشان به صحت آن جازم اند این را در مسلک سنت هم توان آورد به اعتبار آنکه این صیغه ی تقریر است و در مسلک اجماع نیز به اعتبار منطوق خود.

چهل و هشتم: قبول فرمودن آنحضرت ﷺ مشوره شیخین را در وقائع بسیار عن عبد الرحمن بن غنم الأشعری أن النبی ﷺ قال لأبی بکر وعمر لو اجتمعتما فی مشورة ما خالفتکما. رواه أحمد.

وأخرج مسلم فی قصة طریلة عن أبی هریرة فقال یعنی عمر: یا رسول الله بأبی أنت وأمی أبعثت أبا هریرة بنعلیک من لقی یشهد أن لا إله إلا الله مستیقنا بها قلبه بشره بالجنة، قال: نعم، قال: فلا تفعل فإنی أخشی أن یتکل الناس علیها فخلهم یعملون، فقال رسول الله ﷺ: فخلهم.

چهل و نهم: تشریف صدیق اکبر ^{رضي الله عنه} به لقب صدیق از حدیث مرتضی وعائشة رضی الله عنهما.

عن النزال بن سبرة قال: وافقنا علیا ^{رضي الله عنه} طیّب النفس وهو یمزح فقلنا حدِّثنا عن أصحابک قال: کل أصحاب رسول الله ﷺ أصحابی، فقلنا حدثنا عن أبی بکر، فقال: ذاک امرؤ سماه الله صدیقا علی لسان جبریل ومحمد ﷺ. أخرجه الحاکم

وعن عائشة رضی الله عنها قالت: لما أسری بالنبی ﷺ إلی المسجد الأقصی أصبح یتحدث الناس بذلک فارتدّ ناس ممن کان آمنوا به وصدّقوه وسعَوا بذلک إلی أبی بکر فقالوا: هل لک إلی صاحبک یزعم أنه أُسری به اللیلة إلی بیت المقدس؟ قال: أوقال ذلک؟ قالوا: نعم، قال: لئن کان قال ذلک لقد صدق، قالوا: وتُصدقه أنه ذهب اللیلة إلی بیت المقدس وجاء قبل أن یُصبح؟ قال: نعم إنی لأصدّقه فیما هو أبعد من ذلک، أصدقه بخبر السماء فی غدوة أو روحة، فلذلک سُمّی أبو بکر الصدیق.

پنجاهم: اختیار کردن آنحضرت ﷺ صدیق اکبر را برای امارت حج؛ أخرج الحاکم عن ابن عباس أن رسول الله ﷺ بعث أبا بکر ^{رضي الله عنه} وأمره أن ینادی بهؤلاء الکلمات الخ. وأخرج البخاری عن أبی هریرة فی مثل معناه.

امارت حج یکی از امور عظیمه است که آن حضرت ﷺ آن را بناء بر نبوت بجا می آوردند مثل امامت صلاة بلکه ادلّ است بر استخلاف از امامت صلاة؛ زیرا که امامت صلاة در هر مسجد به شخصی راجع می گردد و امارت حج در تمام عالم به یکی عائد می شود و امامت صلاة تقدم است بر قوم محصور و امارت حج تقدم بر اقوام غیر محصورین و به حقیقت امارت حج در ملت ما مانند نشستن است بر تخت یا مانند نزول در کوشک شاهان بزرگ در دولت ساسانیان و عباسیان و غیر ایشان در اشاره به استخلاف لیکن صحابه استدلال نمودند به امامت بجهت قرب عهد او بخلاف امارت حج.

پنجاه و یکم: اختیار کردن آن حضرت ﷺ فاروق ^{رضي الله عنه} را بجهت اخذ بیعت از ایشان و آن ادل دلیل است بر افضلیت او.

این است آنچه در این اوراق از روایت أحادیث افضلیت میسر شد و آن نموذجی است از أحادیث بسیار غرض از ایراد این أحادیث آن است که خصال اربعه که مدار افضلیت است شناخته شود و شناخته شود که هر یکی ازین چهار ثابت است به أحادیث متواتر بالمعنی.

أما فضیلت بر اشخاص متعدده از اهل فضل به تعیّن أسماء آنها اینجا قطعی نمی باشد در قطعیت آن رجوع به مسالک دیگر باید کرد.

مسلک سوم

اجماع امت است بر افضلیت مشائخ ثلاثه به ترتیب خلافت و اجماع امت را به دو وجه تقریر نمائیم حکایت انعقاد و اجماع از زبان ثقات و روایت اقوال جمّ غفیر از صحابه و تابعین تا آنجا که حافظه ی عبد ضعیف کفایت نماید و وقت گنجایش کند متفق با هم در اصل معنی افضلیت هر چند طرق دلالت متغائر باشند اما وجه اول دو مرتبه است

مرتبه اولی نقل صریح اجماع از حدیث عبد الله بن عمر قال کنا نخیّر بین الناس فی زمان رسول الله ﷺ فنخیر أبابکر ثم عمر ثم عثمان بن عفان. أخرجه البخاری. وفی روایةٍ لا نعدل بأبی بکر أحداً ثم عمر ثم عثمان ثم نترک أصحاب رسول الله ﷺ لا نفاضل بینهم. أخرجه ابوداود.

و هر چند این حدیث خبر واحد است اصح شئ است در این باب و محفوف است به قرائن بسیار که نزدیک اجتماع آنها قطع حاصل شود؛ زیرا که در نقل اجماع دلالةً و در روایت اقوال جمّ غفیر بیان خواهم کرد که هر وقت که در استخلاف خلیفه سخن رفته است لفظ خیر الأمة وأفضل الناس وأحق بالخلافة وأحق بهذا الأمر گفته اند و آن را به وجهی سر داده اند که گویا پیش از این در نظر ایشان محقق بوده است و احتیاج استدلال و تحقیق مقال نداشته اند.

و مرتبهء ثانیه نقل اجماع دلالةً و بناء آن بر اصلی است و آن آن است که سکوت قبل از تدوین مذاهب اجماع است و آن را در پنج نوع تقریر کنیم.

نوع اول وقت انعقاد خلافت صدیق ^{رضي الله عنه}: جمعی از فقهای صحابه صدیق را افضل امت گفتند و به آن استدلال کردند بر استخلاف او و دیگران تسلیم نمودند و موافقت کردند در اول حال یا بعد توقف و سکوت و تسلیم قبل تدوین مذاهب اجماع است کما بُیِّن فی محله.

از حدیث عمر ^{رضي الله عنه} قال قلت: یا معشر الأنصار یا معشر المسلمین إن أولی الناس بأمر رسول الله ﷺ من بعده ثانی اثنین إذ هما فی الغار أبوبکر السباق المبین ثم أخذت بیده. أخرجه ابن أبی شیبة من حدیث ابن عباس فی قصة سقیفة بنی ساعدة.

و نیز از حدیث فاروق ^{رضي الله عنه} در قصه ی بیعت عامه، عن أنس بن مالک أنه سمع خطبة عمر الآخرة حین جلس علی المنبر وذلک الغد من یوم توُفی النبی ﷺ فتشهّد وأبو بکر صامت لا یتکلم، قال: کنت أرجو أن یعیش رسول الله ﷺ حتی یدبّرنا، یرید بذلک أن یکون آخرهم، فإن یک محمد قد مات فإن الله عزّ وجل قد جعل بین أظهرکم نورا تهتدون به بما هدی اللهُ محمدا وإن أبا بکر صاحب رسول الله ﷺ ثانی اثنین وإنه أولی بالمسلمین بأمورکم فقوموا فبایعوه. أخرجه البخاری.

و نیز از حدیث فاروق به روایت ابن مسعود قال: لما قُبض رسول الله ﷺ قالت الأنصار منا أمیر ومنکم أمیر، قال: فأتاهم عمر فقال: یا معشر الأنصار ألستم تعلمون أن رسول الله ﷺ أمر أبا بکر أن یصلی بالناس؟ قالوا: بلی، قال: فأیّکم تطیب نفسه أن یتقدم أبا بکر؟ قالوا: نعوذ بالله أن نتقدم أبا بکر.

واز حدیث أبی عبیدة بن الجراح فقال: تأتونی وفیکم ثالث ثلاثة، یعنی أبا بکر. أخرجه ابن أبی شیبة.

وأخرج أحمد معناه أنه ذکر استدلال أبی عبیدة لاستخلافه ﷺ فی الصلاة.

و از حدیث مرتضی و زبیر رضی الله عنهما حین رجعا إلی البیعة ما غضبنا إلا أنا أُخّرنا عن المشاورة وإنا نری أبا بکر أحق الناس بها بعد رسول الله ﷺ، إنه لصاحب الغار وثانی اثنین وإنا لنعلم شرفه وکبَره ولقد أمره رسول الله ﷺ بالصلاة بالناس وهو حیٌّ. أخرجه الحاکم.

نوع دوم: أنکه فاروق ^{رضي الله عنه} در مجالس متعدده افضلیت صدیق بر منبر بیان می کرد و از کسی ردی و سوالی در میان نیامد. از حدیث عبد الله بن عباس قال عمر: کان والله أن أقدَّم فتضرب عنقی لا یقرِبنی ذلک من حیث إثم أحبّ إلیّ من أن أتأمّر علی قوم فیهم أبو بکر اللهم إلا أن تسوّل بی نفسی عند الموت شیئا لا أجده الآن. أخرجه البخاری.

و نیز از حدیث ابن عباس: قال عمر فی جواب من قال إنما کانت بیعة أبی بکر فلتة وتمّت، ألا وإنها قد کانت کذلک ولکن الله وقی شرها ولیس فیکم من تُقطع الأعناق إلیه مثل أبی بکر. أخرجه البخاری.

حالانکه عادت قوم در سوال و اعتراض در محل خفاء معلوم است ماخوذ از نقول بسیار تا آنکه متواتر بالمعنی گشته و در مقالات فاروق بسیاری از آن مقالات مذکور کردیم.

روی أنه قال یوما علی المنبر: یا معاشر المسلمین ماذا تقولون لو مِلْتُ برأسی إلی الدنیا کذا، ومیل رأسه، فقام إلیه رجل فاستلّ سیفه، قال: أجل کنا نقول بالسیف کذا وأشار إلی قطعه، فقال: إیّای تعنی بقولک؟ قال: نعم إیاک أعنی بقول، ی فنهره عمر ثلاثا، وهو ینهر عمر، فقال: رحمک الله، الحمد لله الذی جعل فی رعیتی من إذا تعوّجتُ قوّمنی.

نوع سوم: صدیق در وقت استخلاف فاروق ^{رضي الله عنه} بیان افضلیت فاروق نمود و ردّی و انکاری پیش نیامد. از حدیث زبید بن الحارث أن أبا بکر حین حضره الموت أرسل إلی عمر یستخلفه، فقال الناس: تستخلف علینا فظا غلیظا ولو قد ولِینا کان أفظ وأغلظ فما تقول لربک إذا لقیته وقد استخلفت علینا عمر؟ قال أبو بکر: أبربّی تخوّفوننی؟ أقول: اللهم استخلفت علیهم خیر خلقک ثم أرسل إلی عمر فقال: إنی موصیک بوصیة. أخرجه ابن أبی شیبة.

و از حدیث صدیق عن جابر بن عبد الله قال: قال عمر لأبی بکر: یا خیر الناس بعد رسول الله ﷺ، فقال أبو بکر: أما إن قلت ذاک لقد سمعت رسول الله ﷺ یقول: ما طلعت الشمس علی رجل خیر من عمر. أخرجه الترمذی والحاکم. والمعنی أنه خیرهم فی أیام الخلافة.

نوع چهارم: عبد الرحمن بن عوف در وقت استخلاف ذی النورین در مجمع عظیم شرط کرد که بر سیرت شیخین رضی الله عنهما عمل کنید و حاضران تسلیم نمودند. و مرتضی ^{رضي الله عنه} در افضلیت ذی النورین بر خود مناقشه کرد نه برین شرط. پس این معنی دلیل قاطع شد بر افضلیت شیخین ^{رضي الله عنه}؛ زیرا که حواله کردن احد مجتهدین بر مفضول یا مساوی غیر معقول است. از حدیث مسور بن مخرمة: فأرسل یعنی عبد الرحمن إلی من کان حاضرا من المهاجرین والأنصار وأرسل إلی أمراء الأجناد وکانوا وافَوا تلک الحجة مع عمر فلما اجتمعوا تشهّد عبد الرحمن ثم قال: أما بعد یا علی إنی قد نظرت فی أمر الناس فلم أرهم یعدلون بعثمان ولا تجعلن علی نفسک سبیلاً، فقال: أبایعک علی سنة الله ورسوله والخلیفتین من بعده فبایعه عبد الرحمن وبایعه الناس والمهاجرون والأنصار وأمراء الأجناد والمسلمون. أخرجه البخاری.

و از حدیث أبی الطفیل قال: لما احتضر عمر جعلها شوری بین علی وعثمان وطلحة والزبیر وعبد الرحمن وسعد، فقال لهم علی: أنشدکم الله هل فیکم أحد آخی رسول الله ﷺ بینه وبینه إذ آخی بین المسلمین غیری؟ قالوا: اللهم لا. أخرجه أبو عمر.

وأخرج البخاری فی قصة الاتفاق علی عثمان من حدیث عمرو بن میمون: فلما فرغ من دفنه اجتمع هؤلاء الرهط فقال عبد الرحمن: اجعلوا أمرکم إلی ثلاثة منکم، قال الزبیر: قد جعلت أمری إلی علی، وقال طلحة: قد جعلت أمری إلی عثمان، وقال سعد: قد جعلت أمری إلی عبد الرحمن، فقال عبد الرحمن: أیکما تبرأ من هذا الأمر فنجلعه إلیه والله علیه والإسلام لینظرن أفضلهم فی نفسه فاسکت الشیخان. فقال عبد الرحمن: أفتجعلونه إلیّ والله علیّ لا آلو عن أفضلکم، قالا: نعم فأخذ بید أحدهما وقال: لک قرابة من رسول الله ﷺ والقدم فی الإسلام ما قد علمت، فالله علیک لئن أمّرتک لتعدلن ولئن أمرت عثمان لتسمعن ولتطیعن، ثم خلا بالآخر فقال له مثل ذلک، فلما أخذ المیثاق قال: ارفع یدک یا عثمان فبایعه وبایع له علی وولج أهل الدار فبایعوه.

نوع پنجم: مرتضی در ایام خلافت خود در مجالس متعدده افضلیت شیخین رضی الله عنهما را بترتیب بیان نموده و جمعی را که در این مسأله ظن فاسد داشتند زجر فرمود و فقهای صحابه رضی الله عنهم حاضر بودند و از کسی منعی و اعتراضی ظاهر نشد و این آثار به حدّ تواتر رسیده اند چنانکه عنقریب ذکر می کنیم و پیش از آنکه به روایت آثار صحابه رضی الله عنهم و تابعین مشغول شویم بر یک نکته مطلع سازیم.

صحابی یا تابعی و غیر ایشان از عدول و ثقات قبل از تمذهب به مذهب سلف و تعصب هر شخصی برای مذهب خود و قبل از جمع أحادیث بلدان و تکلم هر یک در تطبیق و تاویل آن اگر حدیثی روایت کند و به صحت آن جزم نماید ظاهر آن است که بمنطوق آن قائل است؛ زیرا که با وجود صحت حدیث نزدیک او اگر به منطوق آن قائل نباشد ساقط العدالت گردد و قید قبلیت از این جهت نمودیم که بعد از این حوادث ترک عمل بر حدیث به علت آنکه عمل به حدیث نمی تواند کرد الا مجتهد مطلق و در این زمانه اجتهاد مفقود است شائع و عادت مستمره گشته هر چند آن همه خطا است لیکن نزدیک خویش عذری درست ساخته اند و همچنین آراء در تطبیق أحادیث و تأویل آن مختلف شده پس ممکن است بلکه واقع است که علماء حدیثی روایت کنند و به صحت آن جازم باشند و بر منطوق آن عمل ننمایند و سبب آن خطای اجتهادی باشد و عدالت ایشان ساقط نگردد به خلاف زمان پیشین که این چیزها آنجا نبود و قید منطوق از این جهت گفتیم که ممکن است که عدل حدیثی روایت کند و به صحت آن جازم باشد و آن حدیث مفهومی یا مقتضائی دارد دقیق المأخذ و آن را اصلاً نمی فهمد و ذهن او به آن انتقال ننماید فضلاً از آنکه به آن قائل شود و مذهب خود گیرد؛ زیرا که نفوس در ادراک مفهومات و مقتضیات مختلف اند و در رد و قبول آن مذاهب پراگنده دارند و این سخن به همان می ماند که اصولیان گفته اند که سکوت قوم از رد قولی اجماع است بر آن قول پیش از تدوین مذاهب نه بعد

از آن پس هرکه حدیثی را که بر افضلیت شیخین دلالت کند به منطوق روایت کرده است آن را در عداد اجماع و اتفاق می توان شمرد چون این نکته ذکر کرده شد به اصل غرض متوجه شویم.

أما حکایت اقوال فقهای صحابه رضی الله عنهم و تابعین در مسأله افضلیت شیخین تفصیلاً استیعاب آن متعذر است بر نموذجی اکتفا کنیم.

أما اقوال صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} عن أبی سعید الخدری قال قال أبوبکر: ألستُ أحق الناس بها ألست أول من أسلم الست صاحب کذا ألست صاحب کذا. وقد اختلف فی إرسال هذا الحدیث ووصله.

وعن عمرو بن الحارث عن أبیه أن أبابکر الصدیق قال أیکم یقرأ سورة التوبة؟ قال رجلٌ أنا قال اقرأ فلما بلغ {إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ} بکی وقال والله أنا صاحبه.

وأخرج أبوبکر بن أبی شیبة عن زبید بن الحارث أن أبابکر حین حضره الموت أرسل إلی عمر لیستخلفه فقال الناس: تستخلف علینا فظاً غلیظاً ولو قد ولینا کان أفظ وأغلظ فما تقول لربک إذا لقیته وقد استخلفت علینا عمر؟ قال أبوبکر أبربی تخوّفوننی أقول اللهم استخلفت علیهم خیر خلقک.

وأخرج أبوبکر بن أبی شیبة عن محمدٍ عن رجل من بنی زریق فی قصةٍ طویلةٍ قال أبوبکر لعمر: أنت أقوی منی، فقال عمر: أنت افضل منی.

أما اقوال فاروق ^{رضي الله عنه} در افضلیت صدیق ^{رضي الله عنه} بیرون از حد شمار است تا آنکه به حد تواتر رسیده است در بعض روایات خیر الناس گفته است و در بعضی سبّاق إلی الخیر و در بعضی احق بالخلافة و معلوم است که خلافت مشروط است به شروط کمال واحق بالخلافة اکمل مردمان است و در آن صفات، فمن حدیث عائشة فقد أخرج البخاری عن عائشة فی قصة سقیفة بنی ساعدة فقال عمر: بل نبایعک أنت فأنت سیدنا وخیرنا وأحبنا إلی رسول الله ﷺ.

وأخرج الحاکم عن هشام بن عروة عن أبیه عن عائشة عن عمر قال: کان أبو بکر سیدنا وخیرنا وأحبنا إلی رسول الله ﷺ.

ومن حدیث ابن عباس أخرج البخاری عن ابن عباس خطبة عمر فی قصة الاتفاق علی أبی بکر وجواب من قال إنما کان بیعة أبی بکر فلتة وفی تلک الخطبة قال عمر: ثم إنه بلغنی أن قائلا منکم یقول: والله لو مات عمر بایعتُ فلانا فلا یغترّن امرءٌ أن یقول إنما کان بیعة أبی بکر فلتة وتمّت ألا وإنها قد کانت کذلک ولکن الله وقی شرها ولیس فیکم من تقطع الأعناق إلیه مثل أبی بکر.

وفی هذا الحدیث أیضاً: کان والله أن أقدَّم فیضرب عنقی لا یقرّبنی ذلک من حیث إثم أحب إلیّ من أن أتأمّر علی قوم فیهم أبو بکر.

ومن حدیث أنس أخرج البخاری عن أنس أنه سمع خطبة عمر الآخرة وفیها: فإن یک محمد ﷺ قد مات فإن الله قد جعل بین أظهرکم نورا تهتدون به بما هدی الله محمدا ﷺ وإن أبا بکر صاحب رسول الله ﷺ وثانی اثنین وإنه أولی المسلمین بأمورکم فقوموا فبایعوه.

ومن حدیث شیبة أخرج البخاری عن أبی وائل قال: جلست مع شیبة علی الکرسی فی الکعبة فقال: لقد جلس هذا المجلس عمر فقال: هممت أن لا أدع فیها صفراء ولا بیضاء إلا قسمته، قلت: إن صاحبیک لم یفعلا، قال: هما المرآن أقتدی بهما.

ومن حدیث رجل من بنی زریق أخرج أبو بکر بن أبی شیبة فی قصة الاتفاق علی أبی بکر قال عمر: فبایعوا أبا بکر، فقال أبو بکر لعمر: أنت أقوی منی، فقال عمر: أنت أفضل منی فقالاها الثانیة فلما کانت الثالثة قال له عمر: إن قوتی لک مع فضلک، قال: فبایعوا أبا بکر.

ومن حدیث جابر بن عبد الله قال عمر لأبی بکر: یا خیر الناس بعد رسول الله ﷺ، فقال أبو بکر: أما إنک قلت ذلک فقد سمعت رسول الله ﷺ یقول: ما طلعت الشمس علی رجل خیر من عمر. أخرجه الترمذی.

ومن حدیث ابن عمر قال: قیل لعمر ألا تستخلف؟ قال: إن استخلف فقد استخلف من هو خیر منی أبو بکر وإن أترک فقد ترک من هو خیر منی رسول الله ﷺ. أخرجه البخاری.

وعن ضبة بن محصن قال: قلت لعمر بن الخطاب: أنت خیر من أبی بکر، فبکی وقال: والله لَلیلة من أبی بکر ویوم خیر من عمْر عمَر، أهل لک أن أحدثک عن لیلته ویومه؟ قال: قلت نعم یا أمیر المؤمنین، قال: أما لیلته فلما خرج رسول الله ﷺ هاربا من أهل مکة خرج لیلاً فتبعه أبو بکر فجعل یمشی مرة أمامه ومرة خلفه ومرة عن یمینه ومرة عن یساره، فقال له رسول الله ﷺ: ما هذا یا أبا بکر من فِعلک؟ قال: یا رسول الله أذکر الرصد فأکون أمامک وأذکر الطلب فأکون خلفک ومرة عن یمینک ومرة عن یسارک لا آمن علیک، قال: فمشی رسول الله ﷺ لیلته علی أطراف أصابعه حتی حفیت رجلاه فلما رآها أبو بکر ^{رضي الله عنه} أنها قد حفیتا حمله علی کاهله جعل یشتدّ به حتی أتی به فم الغار فأنزله ثم قال له: والذی بعثک بالحق لا تدخله حتی أدخله فإن کان فیه شیء نزل بی قبلک، فدخل فلم یر شیئا فحمله فأدخله وکان فی الغار فَرقٌ فیه حیات وأفاعی فخشی أبو بکر أن یخرج منهن شیء فیؤذی رسول الله ﷺ فألقمه قدمه فجعل یضربنه وتلسعه الحیات والأفاعی وجعلت دموعه تنحدر ورسول الله ﷺ یقول: یا أبا بکر لا تحزن إن الله معنا فأنزل الله سکینته وطمأنینته لأبی بکر، فهذه لیلته؛ وأما یومه فلما توُفی رسول الله ﷺ وارتدت العرب فقال بعضهم نصلی ولا نزکی وقال بعضهم: لا نصلی ولا نزکی فأتیته ولا آلوه نصحا فقلت: یا خلیفة رسول الله تألّف الناس وارفق بهم، فقال: جبّار فی الجاهلیة خوار فی الإسلام، فبماذا أتالّفهم بشعر مفتعَل أو بشعر مفتری، قُبض النبی ﷺ وارتفع الوحی فوالله لو منعونی عقالا مما کانوا یعطون رسول الله ﷺ لقاتلتهم علیه، فقاتلنا معه وکان والله رشید الأمر فهذا یومه.

ومن حدیث علقمة بن قیس قال: جاء رجل إلی عمر وهو بعرفة فذکر قصة عبد الله بن مسعود وبشارة النبی ﷺ له، قال عمر: قلت والله لأغدونّ إلیه فلأبشرنه، قال: فغدوتُ إلیه لأبشّره فوجدت أبا بکر وقد سبقنی إلیه فبشره، ولا والله ما سبقته إلی خیر قطّ إلا سبقنی إلیه. أخرجه أحمد.

ومن حدیث أسلم مولی عمر قال: سمعت عمر بن الخطاب یقول: أمرنا رسول الله ﷺ أن نتصدق - فذکر الحدیث إلی أن قال: قلت لا أسبقه إلی شیء أبدا. أخرجه الترمذی.

ومن حدیث مالک بن أوس بن حدثان النضری أخرج البخاری فی قصة بنی النضیر ومخاصمة عباس وعلی والله یعلم أنه (ابو بکر) بارٌّ راشد تابع للحق.

أما اقوال فاروق ^{رضي الله عنه} در افضلیت خود پس از آن جمله است قول او وافقتُ ربی فی ثلاث فی مقام إبراهیم وفی الحجاب وفی أساری بدرٍ. أخرجه مسلم والبخاری نحوه.

وأخرج محمد بن الحسن فی الموطا عن سالم بن عبدالله قال قال عمر بن الخطاب ^{رضي الله عنه}: لو علمتُ أن أحداً أقوی علی هذا الأمر منی لکان أن اقدّم فیُضرب عنقی أهون علیّ، فمن ولی هذا الأمر بعدی فلیعلم أن سیردّه عنه القریب والبعید، وایم الله إن کنت لأقاتل الناس عن نفسی.

وأما اقوال فاروق ^{رضي الله عنه} در فضیلت سته که وصیت خلافت برای ایشان کرده از آنجمله است حدیث مسلم: فإن عجل بی أمرٌ فالخلافة شوری بین هؤلاء الستة الذین توُفی رسول الله ﷺ وهو عنهم راضٍ.

وأما اقوال ذی النورین ^{رضي الله عنه} که در فضیلت شیخین رضی الله عنهم و افضلیت خود گفته از آن جمله است حدیث مرفوع که آنرا در جواب منکران خلافت خود روایت کرده قال عثمان: أنشدکم بالله والإسلام هل تعلمون أن رسول الله ﷺ کان علی ثبیر مکة ومعه أبوبکر وعمر وأنا فتحرّک الجبل حتی تساقطت حجارته بالحضیض قال فرکضه برجله فقال اسکن ثبیر فإنما علیک نبیٌ وصدیقٌ وشهیدان قالوا اللهم نعم قال الله أکبر شهدوا لی ورب الکعبة أنی شهیدٌ ثلاثاً.

و از آن جمله قول او در مسأله جد چون فاروق ^{رضي الله عنه} به تشریک قائل شد وإن نتبع الشیخ قبلک فنعم الشیخ، کان یعنی أبابکر.

و قول او در جواب تعریضات عبدالرحمن بن عوف به طعن او قوله: إنی لم أترک سنة عمر فإنی لا أطیقها ولا هو. أخرجه أحمد.

و عبدالله بن عدی این خیار روایت کرده است قال عثمان ^{رضي الله عنه}: أما بعد فإن الله بعث محمداً ﷺ بالحق فکنتُ ممن استجاب لله ولرسوله وآمنت بما بعث به وهاجرت الهجرتین کما قلته وصحبت رسول الله ﷺ وبایعته، فوالله ما عصیته ولا غششته حتی توفاه الله عز وجل ثم أبوبکر مثله ثم عمر مثله ثم استُخلِفت أفلیس لی من الحق مثل الذی لهم، قلت: بلی، قال: فما هذه الأحادیث التی تبلغنی عنکم.

أما اقوال علی مرتضی ^{رضي الله عنه} پس باید دانست که هر چند افضلیت شیخین ^{رضي الله عنه} مذهب جمیع اهل حق است اما هیچ کس آن را مصرح تر و محکم تر چون علی مرتضی بیان نه نموده است مرفوعاً و موقوفاً و هر صحابی تصریح و تلویح کرده است به افضلیت شیخین ^{رضي الله عنه} بیکی از خصائل اربع که سابقاً تقریر کردیم و علی مرتضی به هر چهار تصریح فرموده و از دیگران مستفیض است یا خبر واحد و از وی ^{رضي الله عنه} و از فاروق اعظم ^{رضي الله عنه} متواتر است.

أما مرفوعة فحدیث: أبو بکر وعمر سیدا کهول أهل الجنة من الأولین والآخرین ما خلا النبیین والمرسلین لا تخبرهما یا علی، و این حدیث مصرح است به افضلیت ایشان بر جمیع صحابه و مستفیض است از مرتضی به روایت شعبی عن الحارث عن علی عند الترمذی وابن ماجه، وبروایة الحسن بن زید بن الحسن عن أبیه عن جده عن علی عند عبد الله بن أحمد فی زوائد المسند، وبروایة الزهری عن علی بن الحسین عن علی بن أبی طالب عند الترمذی. وقد وافق علیا علی هذا الحدیث غیره، فقد روی أنس مثله وحدیثه عند الترمذی وأبو جحیفة مثله وحدیثه عند ابن ماجه.

وحدیث النجباء الرقباء أخرج الترمذی عن علی.

وحدیث إن تؤمروا أبا بکر تجدوه هادیا أمینا أخرجه الترمذی.

وحدیث رحم الله أبا بکر. أخرج الترمذی من حدیث أبی حبان التیمی عن أبیه عن علی قال: قال رسول الله ﷺ: رحم الله أبا بکر زوجنی ابنته.

وأما موقوفة فمنه: خیر هذه الأمة أبو بکر ثم عمر، متواتر رواه ثمانون نفسا عن علی، منهم ابنه محمد بن الحنفیة عند البخاری، ومنهم عبد الله بن سلمة وعلقمة بن قیس وعبد الخیر صاحب لواء علی روی ذلک عن أبی الخیر بطرق متکثرة، ومنهم أبو جحیفة روی عنه جماعات منهم عاصم عن زر عن أبی جحیفة والشعبی عن أبی جحیفة وأبو إسحاق عن أبی جحیفة وعن عون بن أبی جحیفة عن أبیه، ومنهم نزال بن سبرة عن علی.

ومن موقوفه: سبق رسول الله ﷺ وصلّی أبو بکر وثلّث عمر. ورُوی عن أبی جحیفة وجابر نحوه.

ومن موقوفه حکمه بالتعزیر علی من فضّل علیا علی الشیخین.

أخرج أبو عمر فی الاستیعاب عن الحکم بن حجل قال: قال علی: لا یفضّلنی أحدٌ علی أبی بکر وعمر إلا جلدته حد المفتری.

وأخرج أبو القاسم الطلحی فی کتاب السنة له من طریق سعید بن أبی عروبة عن منصور عن إبراهیم عن علقمة قال: بلغ علیا أن أقواما یفضلونه علی أبی بکر وعمر فصعد المنبر فحمد الله وأثنی علیه ثم قال: أیها الناس إنه بلغنی أن قوما یفضّلونی علی أبی بکر وعمر ولو کنتُ تقدمت فیه لعاقبت فیه فمن سمعته بعد هذا الیوم یقول هذا فهو مفتر علیه حد المفتری، ثم قال: إن خیر هذه الأمة بعد نبیها أبو بکر ثم عمر ثم الله أعلم بالخیر بعد، قال: وفی المجلس الحسن بن علی فقال: والله لو سمّی الثالث لسمی عثمان.

وأخرج أبو القاسم الطلحی عن عبد خیر صاحب لواء علی أن علیا قال: ألا أخبرکم بأول من یدخل الجنة من هذه الأمة بعد نبیها؟ فقیل له: بلی یا أمیر المؤمنین، قال: أبو بکر ثم عمر، قیل فیدخلانها قبلک یا أمیر المؤمنین؟ فقال علی: إی والّذی فلق الحبة وبرأ النسمة لیدخلانها وإنی لمع معاویة موقوف فی الحساب.

أما أقوال سادات أهل بیت در افضلیت شیخین پس بسیار است بر نموذجی اکتفا کنیم.

أما عباس بن عبد المطلب که اسنّ اهل بیت و اکبر ایشان بود. عن ابن عباس قال: لما نزلت {إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ} جاء العباس إلی علی ^{رضي الله عنه} فقال: انطلق بنا إلی رسول الله ﷺ فإن کان هذا الأمر لنامن بعده لم تُشاحّنا فیه قریش وإن کان لغیرنا سألناه الوصاةَ بنا، قال: لا، قال العباس فجئت رسول الله ﷺ سرّا فذکرت ذلک له فقال: إن الله جعل أبا بکر خلیفتی علی دین الله ووحیه وهو مستوصی بکم فاسمعوا له وأطیعوا تهتدوا وتفلحوا واقتدوا به ترشدوا. قال ابن عباس فما وافق أبا بکر علی رأیه ولا وازره علی أمره ولا أعانه علی شأنه إذ خالفه أصحابه فی ارتداد العرب إلا العباس، قال: فوالله ما عدل رأیهما وحرفهما رأی أهل الأرض أجمعین.

و اما علی بن أبی طالب پس اقوال وآثار او ذکر کردیم.

وأما عبدالله بن عباس پس اقوال او ذکر خواهیم کرد.

وأما عبد الله بن جعفر فقد أخرج الحاکم عن جعفر بن محمد عن أبیه عن عبد الله بن جعفر قال: ولِینا أبو بکر فکان خیر خلیفة الله وأرحمه بنا وأرضاه علینا.

وأما عن الحسن المجتبی: فقد أخرج أبو یعلی من طریق أبی مریم رضیع الجارود قال: کنت بالکوفة فقام الحسن بن علی خطیبا فقال: أیها الناس رأیت البارحة فی منامی عجبا، رأیت الرب تعالی فوق عرشه فجاء رسول الله ﷺ حتی قام عند قائمة من قوائم العرش فجاء أبو بکر فوضع یده علی منکب رسول الله ﷺ ثم جاء عمر فوضع یده علی منکب أبی بکر ثم جاء عثمان فکان بیده رأسه فقال: رب سل عبادک فیم قتلونی؟ قال: فانبعث من السماء میزابان من دم فی الأرض، قال: فقیل لعلی: ألا تری ما یحدّث به الحسن، قال: یحدث بما رأی.

وذکر المحب الطبری عن ابن السمان أنه أخرج فی کتابه عن الحسن بن علی قال: لا أعلم علیا خالف عمر ولا غیّر شیئا مما صنع حین قدم الکوفة.

وذُکر أیضاً عنه فی کتاب الموافقة عن أبی جعفر قال: بینما عمر یمشی فی طریق من طرق المدینة إذ لقیه علی ومعه الحسن والحسین رضی الله عنهم وأخذ بیده فاکتنفاهما الحسن والحسین عن یمینهما وشمالهما قال: فعرض له من البکاء ما کان یعرض له، فقال له علی: ما یبکیک یا أمیر المؤمنین؟ قال عمر: ومن أحق منی بالبکاء یا علی وقد وُلیت أمر هذه الأمة أحکم فیها ولا أدری أمُسیءٌ أنا أم محسن؟ فقال له علی: والله إنک لتعدل فی کذا وتعدل فی کذا، قال فما منعه ذلک من البکاء. ثم تکلم الحسن بما شاء الله فذکر من ولایته وعدله فلم یمنعه ذلک فتکلم الحسین بمثل کلام الحسن، فقال: أتشهدان بذلک یا ابنی أخی فسکتا فنظرا إلی أبیهما فقال علی: اشهدا أنا معکما شهید.

أما أولاد الحسن المجتبی:

أخرج عبد الله بن أحمد فی زوائد المسند عن الحسن بن زید بن حسن قال: حدثنی أبی عن أبیه عن علی قال: کنت عند النبی ﷺ فأقبل أبو بکر وعمر فقال: یا علی هذان سیدا کهول أهل الجنة من شبابها بعد النبیین والمرسلین.

وذکر المحب الطبری عن عبد الله بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب وقد سئل عن أبی بکر وعمر فقال: أفضّلهما واستغفر لهما، فقیل له: لعلّ هذا تقیة وفی نفسک خلافه؟ قال: لا نالنی شفاعة محمد ﷺ إن کنت أقول خلاف ما فی نفسی.

ومن أقوال أولاد الحسین ^{رضي الله عنه}:

أما مرفوعاً: فقد أخرج الترمذی عن الزهری عن علی بن الحسین عن علی بن أبی طالب قال: کنت مع رسول الله ﷺ إذ طلع أبو بکر وعمر فقال رسول الله ﷺ: هذان سیدا کهول أهل الجنة من الأولین والآخرین إلا النبیین والمرسلین لا تخبرهما.

وأما موقوفا: فقد أخرج أحمد فی مسند ذی الیدین عن أبی حازم قال: جاء رجل إلی علی بن الحسین فقال: ما کان منزلة أبی بکر وعمر من النبی ﷺ؟ فقال: منزلتهما الساعة.

وأخرج الحاکم من طریق عبد الله بن عمر بن أبان قال: حدثنا سفیان بن عیینة عن جعفر بن محمد عن أبیه عن جابر بن عبد الله أن علیا دخل علی عمر وهو مسجًّی فقال: صلی الله علیک، ثم قال: ما من الناس أحد أحب إلیّ أن ألقی الله بما فی صحیفته من هذا المُسجّی.

وأخرج محمد بن الحسن عن أبی حنیفة قال: حدثنا أبو جعفر محمد بن علی قال: جاء علی بن أبی طالب إلی عمر بن الخطاب حین طعن فقال: رحمک الله فوالله ما فی الأرض أحد کنت ألقی الله بصحیفته أحب إلی منک.

وروی عن ابن أبی حفصة قال: سألت محمد بن علی وجعفر بن محمد عن أبی بکر وعمر فقالا: إماما عدل نتولاهما ونتبرّأ من عدوهما، ثم التفتَ إلیّ جعفر بن محمد فقال: یا سالم أیسبّ الرجل جده؟ أبو بکر الصدیق جدی، لا تنال شفاعة جدی محمد ﷺ إن لم أکن أتولاهما وأتبرأ من عدوهما.

وعن أبی جعفر أنه قال: من جهل فضل أبی بکر وعمر جهل السنة. وقیل: ما تری فی أبی بکر وعمر؟ فقال: إنی أتولاهما واستغفر لهما فما رأیت أحدا من أهل بیتی إلا وهو یتولاهما.

وعنه قال: من شک فیهما کمن شک فی السنة، وبغض أبی بکر وعمر نفاق وبغض الأنصار نفاق، إنه کان بین بنی هاشم وبین بنی عدی وبنی تیم شحناء فی الجاهلیة فلما أسلموا نزع الله ذلک من قلوبهم، حتی إن أبا بکر اشتکی خاصرته فکان علی یسخن یده بالنار ویکمد بها خاصرة أبی بکر ونزلت فیهم هذه الآیة: {وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَی سُرُرٍ مُتَقَابِلِینَ}.

وأما أقوال المهاجرین الأولین:

فمنهم الزبیر بین العوام ^{رضي الله عنه}:

أخرج الحاکم من حدیث إبراهیم بن عبد الرحمن بن عوف فی حدیث طویل فیه خطبة أبی بکر وفی آخر الحدیث: قال علی ^{رضي الله عنه} والزبیر: ما غضبنا إلا أنا قد أخّرنا عن المشاورة وإنا نری أبا بکر أحق الناس بها بعد رسول الله ﷺ إنه لصاحب الغار وثانی اثنین وإنا لنعلم بشرفه وکبره ولقد أمره رسول الله ﷺ بالصلاة بالناس وهو حی.

ومنهم طلحة بن عبید الله ^{رضي الله عنه}:

ذکر المحب الطبری عن ابن مسعود ^{رضي الله عنه} أن عمر شاور الناس فی الزحف إلی قتال ملوک فارس التی اجتمعت بنهاوند فقام طلحة بن عبید الله وکان من خطباء الصحابة تشهّد ثم قال: أما بعد یا أمیر المؤمنین فقد أحکمتک الأمور وعجنتک البلایا واحتنکتک التجارب فأنت وشأنک وأنت ورأیک إلیک هذا الأمر فمرْنا نُطع وادعُنا نُجب واحملنا نرکب وقُدنا ننقد بأنک ولیّ هذه الأمور وقد بلوت واختبرت وجرّبت فلم ینکشف لک عن شیء من عواقب قضاء الله عز وجل إلا عن خیار، ثم جلس.

ومنهم عبد الرحمن بن عوف ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث بشارة العشرة بالجنة قال: قال رسول الله ﷺ: عشرة فی الجنة أبو بکر فی الجنة وعمر فی الجنة..

وأخرج الحاکم عن إبراهیم بن عبد الرحمن أن عبد الرحمن کان مع عمر بن الخطاب ^{رضي الله عنه} یعنی فی تفضیل أبی بکر والسعی فی إقامة خلافته وإلیه رجع أمر الشوری قال: أفتجعلونه إلیّ والله علیّ أن لا آلو عن افضلکم؟ قالا: نعم، فبایع عثمان.

ومنهم سعد بن أبی وقاص ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث: والذی نفسی بیده ما لقیک الشیطان قط سالکا فجأ إلا سلک فجا غیر فجک. یعنی لعمر.

وأخرج أبو بکر بن أبی شیبة من حدیث أبی سلمة قال سعد: أما والله ما کان بأقدمنا إسلاما ولا أقدمنا هجرة ولکن قد عرفتُ بأیّ شیء فضلنا، کان أزهدنا فی الدنیا - یعنی عمر بن الخطاب - وقال عند فتنة عثمان: أشهد لسمعت رسول الله ﷺ قال: إنها ستکون فتنةٌ القاعد فیها خیر من القائم والقائم خیر من الماشی والماشی خیر من الساعی، قال: أرأیت إن دخل علی بیتی وبسط یده لیقتلنی، قال: کن کابن آدم.

ومنهم سعید بن زید ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث بشارة العشرة بالجنة: أبو بکر فی الجنة وعمر فی الجنة..

وحدیث إثبات الصدیقیة والشهیدیة: اختبأنا مع رسول الله ﷺ فوق الحراء فلما استوینا رجف بنا فضربه رسول الله ﷺ بکفه ثم قال: اسکن حراء فإنه لیس علیک إلا نبی أو صدیق أو شهید، وعلیه رسول الله ﷺ وأبو بکر وعمر وعثمان وعلی وطلحة والزبیر وسعد وعبدالرحمن وسعید بن زید الذی حدث الحدیث، وهو القائل: لو أن أحداً ارفضّ للّذی صنعتم بعثمان لکان.

ومنهم أبو عبیدة بن الجرح وکونه مع عمر فی استخلاف أبی بکر مشهور، وهو القائل: تأتونی وفیکم ثالث ثلاثة - یعنی أبا بکر.

وروی عن النبی ﷺ أنه: بدأ هذا الأمر نبوة ورحمة ثم کائن خلافة ورحمة ثم کائن ملکا عضوضا. وحُمل قوله خلافة ورحمة علی خلافة الشیخین.

ومنهم عبد الله بن مسعود ^{رضي الله عنه}:

وقد روی حدیث بشارة الشیخین بالجنة.

وحدیث: اقتدوا بالّذَین من بعدی أبی بکر وعمر.

وأخرج أبو عمر فی الاستیعاب عن ابن مسعود: اجعلوا إمامَکم أفضلکم فإن رسول الله ﷺ جعل أبا بکر إمامهم.

وأخرج أبو عمر عنه قال: لأن أجلس مع عمر ساعة خیر عندی من عبادة سنة.

وأخرج الحاکم عن ابن مسعود قال: قال رسول الله ﷺ: اللهم أعز الإسلام بعمر بن الخطاب أو بأبی جهل بن هشام، فجعل الله دعوة رسول الله ﷺ لعمر فبنی علیه ملک الإسلام وهدم به الأوثان.

وأخرج الدارمی عن إبراهیم قال عبد الله: کان عمر إذا سلک بنا طریقا وجدناه سهلا، ولما بلغه أنهم استخلفوا عثمان قال: ما آلونا عن أعلانا ذا فوق. أخرجه ابن أبی شیبة.

وقال: والله لو قتلوا عثمان لا یصیبوا منه خلفا.

ومنهم عمار بن یاسر ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث أتانی جبریل آنفا فقلت: یا جبریل حدثنی بفضائل عمر بن الخطاب فی السماء، فقال: یا محمد لو حدثتک بفضائل عمر مثل ما لبث نوح فی قومه ألف سنة إلا خمسین عاما ما نفدت فضائل عمر وإن عمر لحسنة من حسنات أبی بکر.

وله شعر فی سوابق أبی بکر:

جزی الله خیرا عن بلال وصحبه * عتیقا وأخزی فاکها وأبا جهل

عشیة هما فی بلال بسَوءة * ولم یحذرا ما یحذر المرء ذو العقل

بتوحیده رب الأنام وقوله * شهدت بأن الله ربی علی مهل

فإن تقتلونی تقتلونی ولم أکن * لأشرک بالرحمن من خیفة القتل

فیا رب إبراهیم والعبد یونس * وموسی وعیسی نجنی ثم لا تملی

لمن ظل یهوی الغی من آل غالب * علی غیر بر کان منه ولا عدل

ومنهم حذیفة بن الیمان ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث أنهما من الدین کالسمع والبصر.

وحدیث اقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر وعمر.

وهو القائل: کان الإسلام فی زمان عمر کالرَّجل المقبل لا یزداد إلا قُربا فلما قُتل عمر کان کالرجل المدبر لا یزداد إلا بعدا.

ومنهم أبو ذر ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث الحصیات السبع.

وأخرج الحاکم عن أبی ذر قال: مرّ فتی علی عمر فقال عمر: نعم الفتی، قال فتبعه أبو ذر فقال: یا فتی استغفر لی، فقال: یا أبا ذر أستغفر لک وأنت صاحب رسول الله ﷺ؟ قال: استغفر لی، قال: لا أو تخبرنی، فقال: إنک مررت علی عمر فقال: نعم الفتی، وإنی سمعت رسول الله ﷺ یقول: إن الله جعل الحق علی لسان عمر وقلبه.

ومنهم بریدة الأسلمی ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث: اثبت حراء فإنما علیک نبی أو صدیق أوشهیدان.

وحدیث رؤیا قصر فی الجنة لعمر.

وحدیث إن الشیطان لیفرق منک یا عمر.

ومنهم سفینة ^{رضي الله عنه}: روی رؤیا المیزان وقول النبی ﷺ خلافة النبوة ثلاثون عاما.

ومنهم عبد الرحمن بن غنم الأشعری ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث قال النبی ﷺ لأبی بکر وعمر: لو اجتمعتما فی مشورة ما خالفتکما.

ومنهم أبو موسی الأشعری ^{رضي الله عنه}: روی حدیث بشارة الثلاثة بالجنة.

ومنهم أبو أمامة الباهلی ^{رضي الله عنه}: فسّر قوله تعالی: {وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ} أبو بکر وعمر.

ومنهم أبو أروی الدوسی ^{رضي الله عنه}: روی حدیث الحمد لله الذی أیدنی بهما.

ومنهم عرفجة الأشجعی ^{رضي الله عنه}: روی حدیث الوزن.

وأما الأنصار؛

فمنهم معاذ بن جبل ^{رضي الله عنه}: روی حدیث إن هذا الأمر بدأ نبوة ورحمة ثم تکون خلافة ورحمة ثم تکون ملکاً عضوضاً.

ومنهم أبی بن کعب ^{رضي الله عنه}: روی حدیث أول من یعانقه الحق یوم القیامة عمر.

ومنهم أبو أیوب ^{رضي الله عنه}: روی حدیث رؤیا النبی ﷺ ربه وتعبیر أبی بکر وقول النبی ﷺ هکذا عبرها الملک بسحر.

ومنهم أبو الدرداء ^{رضي الله عنه}: روی حدیث هل أنتم تارکون لی صاحبی؟

ومنهم زید بن ثابت ^{رضي الله عنه}: وهو ممن حمل الأنصار علی بیعة أبی بکر.

ومنهم أسید بن حضیر: وهو أیضاً ممن حمل الأنصار علی بیعة أبی بکر.

ومنهم رفاعة بن رافع ورافع بن خدیج رضی الله عنهما: رؤیا حدیث فضل أهل بدر.

ومنهم زید بن خارجة ^{رضي الله عنه}: تکلّم بفضائل الثلاثة بعد موته.

ومنهم أبو سعید بن المعلی ^{رضي الله عنه}: روی خطبة النبی ﷺ قریبا من وفاته فی فضائل أبی بکر وعمر.

ومنهم سهل بن سعد ^{رضي الله عنه}: روی أن أحدا ارتجّ وعلیه رسول الله ﷺ وأبو بکر وعمر وعثمان فقال رسول الله ﷺ: اثبت أحد فما علیک إلا نبی أو صدیق أو شهیدان.

ومنهم عویم بن ساعدة ^{رضي الله عنه}: أخرج الحاکم من حدیث عبد الرحمن بن سالم بن عبد الرحمن بن عویم بن ساعدة عن أبیه عن جده عن عویم بن ساعدة أن رسول الله ﷺ قال: إن الله تبارک وتعالی اختارنی واختار لی أصحابا فجعل لی منهم وزراء وأنصارا وأصهارا فمن سبّهم فعلیه لعنة الله والملائکة والناس أجمعین لا یقبل منه یوم القیامة صرف ولا عدل.

ومنهم حسان بن ثابت ^{رضي الله عنه} المنشد بین یدی النبی ﷺ شعرا فی الثناء علی أبی بکر وثانی اثنین فی الغار المنیف.

وأما المکثرون من أصحاب رسول الله ﷺ:

فمنهم عبد الله بن عمر القائل: کنا نخیّر بین الناس فی زمان رسول الله ﷺ فنخیر أبا بکر ثم عمر ثم عثمان.

روی حدیث رؤیا القُلیب.

وحدیث أرأف أمتی بأمتی أبو بکر وأشدهم فی الإسلام عمر وأصدقهم حیاءً عثمان.

وروی أنهما یبعثان مع النبی ﷺ.

وروی من مناقب الشیخین شیئا کثیرا.

ومنهم عبد الله بن عباس ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث لو کنت متخذا خلیلا غیر ربی لاتخذت أبا بکر خلیلا.

وحدیث لما أسلم عمر نزل جبریل فقال: یا محمد استبشر أهل السماء بإسلام عمر.

وهو القائل لعمر لما طعن: لقد صحبت رسول الله ﷺ فأحسنت صحبته ثم فارقته وهو عنک راض ثم صحبت أبا بکر فأحسنت صحبته.

وهو القائل فی حدیث النهی عن الرکعتین بعد العصر: أخبرنی رجال مرضیون وأرضاهم عندی عمر.

ومنهم عبد الله بن عمرو بن العاص ^{رضي الله عنه}: روی حدیث دفع (أبی بکر) الکفار عنه ﷺ:

ومنهم أبو هریرة ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث القلیب.

وحدیث ما نفعنی مال أحد ما نفعنی مال أبی بکر.

وحدیث أرجو أن تکون منهم - یعنی ممن یدعی من جمیع أبواب الجنة.

وحدیث رؤیا قصر فی الجنة لعمر.

وحدیث المحدَّثین.

وإنما علیک نبی أو صدیق أو شهید.

ومنهم أم المؤمنین عائشة رضی الله عنها القائلة: لو استخلَفَ استخلف أبا بکر ثم عمر. والقائلة: کان أبو بکر أحب الناس إلی رسول الله ﷺ ثم عمر.

روت حدیث الإمامة فی مرضه ﷺ.

وحدیث تلقیب النبی ﷺ أبا بکر بالعتیق.

وحدیث أنظر إلی شیاطین الجن والإنس قد فروا من عمر.

وحدیث هم الخلفاء من بعدی فی قصة تأسیس المسجد.

والقائلة: کان عمر أحوذیا نسیج وحده خلق لإعلاء کلمة الإسلام.

ومنهم أنس بن مالک ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث إنما علیک نبی وصدیق وشهیدان.

وحدیث سیّدا کهول أهل الجنة.

وحدیث أرحم أمتی بأمتی أبو بکر وأشدّهم فی أمر الله عمر وأصدقهم حیاء عثمان.

وروی حدیث: أنت مع من أحببت، ثم قال: أنا أحبّ النبی ﷺ وأبا بکر وعمر وأرجو أن أکون معهم بحبّی إیاهم وإن لم أعمل مثل أعمالهم.

ومنهم أبو سعید الخدری ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث إن أمنّ الناس علیَّ فی صحبته وماله أبو بکر لو کنت متخذا خلیلاً لاتخذت أبابکر خلیلا.

وحدیث رؤیا القمیص لعمر.

وحدیث وإن أبا بکر وعمر منهم وأنعما، یعنی من أهل الدرجات العلی فی الجنة.

ومنهم جابر بن عبد الله ^{رضي الله عنه}:

روی حدیث یا أبا بکر أعطاک الله الرضوان الأکبر.

وحدیث رؤیا قصر فی الجنة لعمر.

وأما سائر أصحاب النبی ﷺ:

منهم معاویة بن أبی سفیان القائل: علیکم من الأحادیث مما کان یروی فی زمان عمر فإنه کان یخیف الناس فی الله.

ومنهم عمرو بن العاص القائل: والله لئن کان أبو بکر وعمر ترکا هذا المال وهو یحلّ لهما شیء لقد غُبِنا ونقص رأیهما وایم الله ما کانا بمغبونَین ولا ناقصی الرأی ولئن کانا أمیرین یحرم علیهما من هذا المال الذی أصبنا بعدهما لقد هلکنا وایم الله ما الوهن إلا من قبلنا. أخرجه ابن أبی شیبة.

وروی: أحب الناس إلی رسول الله ﷺ عائشة ومن الرجال أبو بکر ثم عمر.

ومنهم عبد الرحمن بن أبی بکر ^{رضي الله عنه}: روی حدیث أکتب لکم کتابا لا تضلوا بعده أبدا ثم أقبل علینا فقال: یأبی الله والمؤمنون إلا أبا بکر.

ومنهم عمران بن حصین ^{رضي الله عنه} الراوی حدیث: خیر القرون قرنی ثم الذین یلونهم.

ومنهم عبد الله بن هشام بن زهرة ^{رضي الله عنه} الراوی حدیث: قال عمر یا رسول الله إنک أحب إلیّ من کل شیء إلا نفسی فقال النبی ﷺ: لا والذی نفسی بیده حتی أکون أحب إلیک من نفسک، فقال له عمر: فإنه الآن والله لأنت أحب إلیّ من نفسی،. فقال النبی ﷺ الآن یا عمر. أخرجه البخاری.

ومنهم عثمان بن أرقم ^{رضي الله عنه} الراوی حدیث: اللهم أعز الإسلام بأحب الرجلین إلیک عمر بن الخطاب أو عمرو بن هشام.

ومنهم الأسود بن سریع ^{رضي الله عنه} الراوی حدیث: لیس من الباطل فی شیء - قاله لعمر.

ومنهم أبو جحیفة السوانی ^{رضي الله عنه} الراوی حدیث: سیدا کهول أهل الجنة.

ومنهم أبو بکرة الثقفی ^{رضي الله عنه} الراوی رؤیا المیزان.

ومنهم سمرة بن جندب ^{رضي الله عنه} الراوی رؤیا الدلو.

ومنهم أبو الطفیل ^{رضي الله عنه} الراوی رؤیا القلیب.

ومنهم جبیر بن مطعم ^{رضي الله عنه} الراوی حدیث إن لم تجدینی فأتی أبا بکر.

وله قصة فی ذهابه إلی الشام ورؤیته تصاویر الأنبیاء فیها تصویر النبی ﷺ وأبو بکر آخذ بقدمیه وإخبار أهل الکتاب أنه خلیفة النبی ﷺ من بعده.

ومنهم عبد الله بن الزبیر ^{رضي الله عنه} الراوی حدیث: لو کنت متخذا خلیلا لاتخذت أبا بکر خلیلا.

ومنهم جندب بن عبد الله الراوی حدیث: لو کنت متخذا خلیلا لاتخذت أبا بکر خلیلا.

وأما علماء التابعین؛

فمنهم سعید بن المسیب قال: کان أبو بکر الصدیق من النبی ﷺ مکان الوزیر فکان یشاوره فی جمیع أموره وکان ثانیه فی الإسلام وکان ثانیه فی الغار وکان ثانیه فی العرش یوم بدر وکان ثانیه فی القبر ولم یکن رسول الله ﷺ یقدم علیه أحداً. أخرجه الحاکم.

ومنهم قاسم بن محمد، رُوی أن رجلا من أبناء أصحاب رسول الله ﷺ قال فی مجلس فیه القاسم بن محمد بن أبی بکر الصدیق: والله ما کان لرسول الله ﷺ من موطن إلا وعلیٌ معه فیه، فقال القاسم: لا تحلف، قال: هلمّ، قال: بلی ما لا تردّه، قال الله عز وجل: {ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ}. أخرجه أبو عمر فی الاستیعاب.

ومنهم مسروق قال: حبّ أبی بکر وعمر ومعرفة فضلهما من السنة. أخرجه أبو عمر.

ومنهم الحسن البصری:

روی عن یونس قال: کان الحسن ربما ذکر عمر فیقول: والله ما کان بأوّلهم إسلاما ولا بأفضلهم نفقة فی سبیل الله ولکن غلب الناس بالزهد فی الدنیا والصرامة فی أمر الله ولا یخاف لومة لائم. أخرجه ابن أبی شیبة.

ومنهم محمد بن سیرین قال: ما أظن رجلا ینتقص أبا بکر وعمر ویحب النبی ﷺ. أخرجه الترمذی.

ومنهم عمرو بن میمون وإبراهیم النخعی:

روی عن عمرو بن میمون أنه قال: ذهب عمر بثلثی العلم، فذکر لإبراهیم فقال: ذهب عمر بتسعة أعشار العلم. أخرجه الدارمی.

ومنهم أبو العالیة: فسّر {الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ} بأبی بکر وعمر، فصدّقه الحسن البصری.

ومنهم عکرمة والکلبی فسرا {وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ} بأبی بکر وعمر.

ومنهم قتادة قال کنا نتحدث إن هذه الآیة فی أبی بکر وأصحابه {فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ}.

ومنهم الضحاک قال فی هذه الآیة: أبو بکر وأصحابه.

ومنهم الحسن قال فی هذه الآیة: أبو بکر وأصحابه.

ومنهم زید بن أسلم قال فی آیة {أَوَمَنْ کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ} نزلت فی عمر بن الخطاب وأبی جهل. ومثله عن الحسن والضحاک وأبی سنان.

ومنهم کعب الأحبار؛ عن ابن أبی ملیکة قال: لما طعن عمر جاء کعب فجعل یبکی بالباب ویقول: والله لو أن أمیر المؤمنین یُقسم علی الله أن یؤخره لأخره، فدخل ابن عباس فقال: یا أمیر المؤمنین هذا کعب یقول کذا وکذا، قال: إذاً والله لا أسأله.

وهو القائل: فی کتاب الله المنزل من السماء أبو بکر وعمر وعثمان.

ومنهم عروة بن الزبیر قال: بعث رسول الله ﷺ أبا بکر أمیراً علی الناس سنة تسع وکتب سُنن الحج وبعث معه علی بن أبی طالب. وأصل القصة متواتر عن ابن عمر وجابر وأنس وأبی هریرة وابن عباس. وعن الحسن أنه سُئل عن یوم الحج الأکبر فقال: ذاک عام حج فیه أبو بکر استخلفه رسول الله ﷺ فحجّ بالناس.

ومن الذین ذهبوا إلی أن خلافة أبی بکر وعمر إنما کان بنص من النبی ﷺ علی وابن عباس ومیمون بن مهران وحبیب بن أبی ثابت والضحاک ومجاهد، کلهم قالوا: إمارة أبی بکر وعمر لفی کتاب الله، أسرّ النبی ﷺ بها إلی عائشة.

ومن الذین ذهبوا إلی أن أبا بکر وعمر مراوان من قوله تعالی {وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ} أبی وابن عمر وابن عباس وابن مسعود وأبو أمامة وعکرمة ومیمون بن مهران وعبد الله بن بریدة وسعید بن جبیر والحسن ومقاتل بن سلیمان.

ومن الذین ذهبوا إلی أن آیة {وَسَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی} نزلت فی أبی بکر الصدیق وابن مسعود وابن عباس وعبد الله وعروة وابنا الزبیر وسعید بن المسیب.

ومن علماء تبع التابعین سفیان الثوری. أخرج أبو داود عن محمد الفریابی قال سمعت سفیان یقول: من زعم أن علیا کان أحق بالولایة منهما فقد خطّأ أبا بکر وعمر والمهاجرین والأنصار رضی الله عن جمیعهم وما أراه یرتفع مع هذا له عمل إلی السماء.

ومنهم مالک بن أنس، اشتهر عنه أنه قائل بتفضیل الشیخین وحب الختنین.

وقد صنف الطحاوی کتاباً فی عقائد أبی حنیفة وصاحبیه والبیهقی کتابا فی عقیدة الشافعی فأفصحا أن مذاهبهم تفضیل الشیخین.

بعد از آن مذاهب جماهیر مسلمین مانند اشاعره و ماتریدیه چنانکه معلوم است که به تفضیل شیخین قائل شده اند بلکه اوائل معتزله هم به آن قائل بودند بعد از آن فقهاء از هر طبقه و متصوفین از هر طبقه به آن قائل اند این است آنچه در این مسلک میسر شد و شاید آنچه ترک کردیم در این باب أکثر است از آنچه ذکر کرده ایم والله أعلم بالحال، می باید دانست که این مسلک را بر دو نکته مهمه ختم نمائیم.

نکته اولی: حظ متفطن لبیب آن است که در اقاویل صحابه و تابعین تأمل کند که کدام خصلت را وجه افضلیت نهاده اند در این مسأله اگر فکر صائب را کار فرما شویم بدانیم که أکثر صحابه و تابعین افضلیت شیخین رضی الله عنهم را مبهم بیان کرده اند و به خصلتی از خصال محموده زمام آن را بند نساخته اند به روش آنچه ذکر کردیم از وجه خامس در مسلک سنت سنیه، و فقهای ایشان که به مزید تفطن مخصوص اند به وجه افضلیت در سوق کلام خود اشاره نموده اند به یکی از وجوه چهارگانه چنانکه علی مرتضی ^{رضي الله عنه} به احکام خلافت و ترویج دین اشاره کرده است جائیکه گفته: استُخلف أبوبکر رحمة الله علی أبی بکر فأقام واستقام ثم استُخلف عمر رحمة الله علی عمر فأقام واستقام حتی ضَرب الدینُ بجِرانه. و به ارتفاع مکانت در آخرت اشاره کرده است جائیکه گفته در ثنای فاروق: ما من الناس أحدٌ أحبّ إلیَّ أن ألقی الله بما فی صحیفته من هذا المسجّی. و سوابق اسلامیه صدیق ^{رضي الله عنه} را روز موت او به صریح ترین عبارتی بیان کرده است.

و عائشة صدیقه، صدیق و فاروق را به ترویج اسلام وصف کرده جائی که گفته: ما رأی نقطةً إلا طار أبی لحظها وغنائها فی الإسلام.

و ابن مسعود ^{رضي الله عنه} سوابق اسلامیه فاروق ^{رضي الله عنه} تقریر کرده است جائی که گفته: ما زلنا اعزةً منذ أسلم عمر.

و حذیفة بن الیمان حسن قیام به حقوق خلافت بیان کرده است جای که گفته: کان الإسلام فی زمان عمر کالرجُل المقبل لا یزداد إلا قُرباً فلمّا قُتل عمررضی الله عنه کان کالرجل المدبر لا یزداد إلا بُعداً.

و عبدالله بن عمر ^{رضي الله عنه} جِدّ در عبادت و زهد بیان نموده جای که گفته: ما رأیت أحداً بعد رسول الله ﷺ أجدّ وأجود من عمر حتی انتهی.

وعلی هذا القیاس أکثر فقهاء صحابه اشاره بیکی از آن خصال اربع یا دو یا سه از آن کرده است و این معنی به ادنی تأمل از مقالات ایشان فهمیده می شود باقی ماند آنکه فقهای صحابه به اوصاف دیگر نیز بیان افضلیت کرده اند از آن جمله علم است:

أخرج الدارمی عن حذیفة قال: إنما یفتی الناس ثلاثة رجلٌ إمامٌ ورجلٌ یعلم ناسخ القرآن من المنسوخ، قالوا یا حذیفة ومن ذلک؟ قال: عمر بن الخطاب، أو أحمق متکلفٌ.

وأخرج الدارمی عن عمرو بن میمون أنه قال: ذهب عمر بثلُثی العلم، فذُکر لإبراهیم فقال: ذهب بتسعة أعشار العلم.

و به این خصلت در حدیث نیز اشاره واقع شده است قال رسول الله ﷺ: إن الله جعل الحق علی لسان عمر.

وقال لقد کان فیما کان قبلکم من الأمم ناسٌ محدَّثون من غیر أن یکونوا انبیاء فإن یکن فی أمتی أحدٌ فإنه عمر.

وقال بینا أنا نائم أتیت بقدحٍ من لبن فشربت منه حتی أنی لأری الریَّ یخرج من أظفاری ثم أعطیت فضلی عمر بن الخطاب، قالوا: فما أوّلتَه؟ قال: العلم. لیکن در حدیث شریف این خصلت را در تحقیق و تأکید معنی قرب باطن و محدّثیت سر داده اند و مراد از آن علم وهبی است که به فیضان حاصل شود و مراد قوم علم کتاب و سنت است و اهتداء به طرق استنباط از آن.

و از آن جمله اخلاق قویه است که در جبلّت آدمی نهاده اند و در حقیقت کافر و مسلم متقی و فاسق همه به آن اخلاق فائز می شوند لیکن در سابقین مقربین ممدّ کمالات معنوی ایشان می گردد و معین در اتمام حقوق خلافت می شود و در غیر ایشان به چیزی از کمالات ممد و معین نه. قال رسول الله ﷺ لما سُئل عن الأکرم: عن معادن العرب تسألونی؟ خیارهم فی الجاهلیة خیارهم فی الإسلام إذا فقهوا.

و عقل در می یابد که صدور افعال از منبع اخلاق است هر کرا خُلق قوی افعال او محکم و متین ظاهر خواهند شد و تحقیق در این باب آن است که در خلافت خاصه اوصاف چند است از کمالات کسبیه که در شریعت مدار فضائل آن را نهاده اند و آن اوصاف هفتگانه است که از لوازم خلافت خاصه شمردیم و اوصاف چند است از کمالات جبلّیه که مدار خلافت راشده آن را دانسته اند مانند قریشیت و سمع و بصر و شجاعت و کفایت و اوصاف چند است از کمالات جبلبیه که حسن سیادت قوم موقوف است بر آن، صحابه و تابعین در وقت مشوره خلافت و وقت ثنای خلفاء ذکر آن اوصاف کرده اند صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} فاروق اعظم ^{رضي الله عنه} را اقوی می گفت و فاروق اعظم ^{رضي الله عنه} حضرت صدیق ^{رضي الله عنه} را افضل می گفت پس افضل عبارت است از زیادت فضائل شرعیه که صدیقیت و شهیدیت از آن قبیل است و سوابق اسلامیه نیز از آن جمله و اقوی عبارت است از زیادت اخلاق جبلیه که معِین بر احکام خلافت و مُمِد بر حسن سیاست امت تواند بود روایتی چند از این باب بنویسیم:

أخرج أبو عمر فی الاستیعاب عن ابن عباس قال: بینا أنا أمشی مع عمر یوما إذ تنفّس نفسا ظننت أنه قد فضّت أضلاعه، فقلت: سبحان الله والله ما أخرج هذا منک یا أمیر المؤمنین إلا أمر عظیم، قال: ویحک یا ابن عباس ما أدری ما أصنع بأمة محمد ﷺ؟ قلت: ولِمَ وأنت بحمد الله قادر أن تضع ذلک مکان الثقة، قال: إنی أراک تقول إن صاحبک ولی الناس یعنی علیا، قلت: أجل والله إنی لأقول ذلک فی سابقته وعلمه وقرابته وصهره، قال: إنه کما ذکرت ولکنه کثیر الدُّعابة، قلت: فعثمان، قال: والله لو فعلتُ لجعل بنی أبی معیط علی رقاب الناس یعملون فیهم بمعصیة الله، والله لو فعلت لفعل ولو فعل لفعلوا فوثب الناسُ إلیه فقتلوه، قلت: طلحة بن عبید الله، قال: الأکیسع هو أزهی من ذلک، ما کان الله لیُرینی أولِّیه أمر أمة محمد ﷺ وهو علی ما فیه من الزهو، قلت: الزبیر بن العوام، قال: إذاً کان یظل یلاطم الناس فی الصاع والمُدّ، قلت: سعد بن أبی وقاص، قال: لیس بصاحب ذلک، ذاک صاحب مِقنَب یقاتل فیه، قلت: عبد الرحمن بن عوف، قال: نِعم الرجل ذکرتَ ولکنه ضعیف عن ذلک، والله یا ابن عباس ما یصلح لهذا الأمر إلا القویّ فی غیر عنف اللین فی غیر ضعف الجواد فی غیر سرف الممسک فی غیر بخل، قال ابن عباس: کان والله عمر کذلک.

وأخرج أبو عمر فی الاستیعاب قیل لابن عباس: أخبِرنا عن أصحاب رسول الله ﷺ، أخبرنا عن أبی بکر، قال: کان والله خیرا کلَّه مع حدّة کانت فیه، قلنا: فعمر، قال: والله کان کیِّسا حذرا کالطیر الذی قد نُصِب له فهو یراه ویخشی أن یقع فیه مع العنف وشدة السباق، قلنا: فعثمان. قال: والله کان صوّاما قواما من رجل غلبته رقدته، قلنا: فعلی. قال: کان والله قد مُلئ علما وحلما من رجل غرّته سابقته وقرابته فقلّما أشرف علی شیء من الدنیا إلا فاته.

وأخرج أبو عمر فی الاستیعاب قول عثمان: هل أستطیع أن أکون مثل لقمان الحکیم؟

وأخرج أبو یوسف عن أبی الملیح بن أسامة الهذلی قال: خطب عمر بن الخطاب فقال: أیها الرعاء إن لنا علیکم حقَّ النصیحة بالغیب والمعونة علی الخیر، أیها الرعاء إنه لیس من حلم أحب إلی الله ولا أعم نفعا من حلم إمام ورفقه، ولیس من جهل أبغض إلی الله وأعم ضررا من جهل إمام وخرقه، وإنه من یأخذ بالعافیة فیما بین ظهرانیه یعطی العافیة من فوقه.

وأخرج أبو یوسف عن مسعر عن رجل عن عمر قال: لا یقیم أمر الله إلا رجل لا یضارع ولا یصانع ولا یتبع المطامع، ولا یقیم أمر الله إلا رجل لا ینتقص غربه ولا یکظم فی الحق علی حزبه.

وذکر المحب الطبری عن أبی بکر العنسی قال: دخلت مع عمر وعثمان وعلی مکان الصدقة فجلس عثمان فی الظل یکتب وقام علیٌّ علی رأسه یملی علیه ما یقول عمر وعمر قائم فی الشمس فی یوم شدید الحر علیه بردتان سوداوان مؤتزر بواحدة وقد وضع الأخری علی رأسه وهو یتفقّد إبل الصدقة یکتب ألوانها وأسنانها، فقال علی لعثمان: أما سمعت قول ابنة شعیب فی کتاب الله عز وجل {یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ} وأشار إلی عمر وقال: هذا القوی الأمین.

وعن عروة بن رویم اللخمی قال: کتب ابن الخطاب إلی عبیدة بن الجراح کتابا یقرأه علی الناس بالجابیة: أما بعد، فإنه لا یقیم أمر الله فی الناس إلا حصیفُ العقدة بعید الغرة ولا یطلع الناس منه علی عورة ولا یحنق فی الحق علی حرّة ولا یخاف فی الله لومة لائم والسلام. وفی روایة: ولا یجابی فی الحق علی قرابة مکان ولا یحنق فی الحق علی حرة. قلت: والحرة ما یحافظ علیه الأحرار من الحمایة لقرابتهم والأنفة عن ما یخلّ فی قدرهم.

وعن محمد بن علی بن الحسین عن مولی لعثمان بن عفان قال: بینا أنا مع عثمان فی مال له بالعالیة فی یوم صائف إذ رأی رجلا یسوق بِکرین وعلی الأرض مثل الفراش من الحر فقال عثمان: ما علی هذا لو أقام بالمدینة حتی یبرد ثم یروح، ثم دنی الرجل فقال: انظر من هذا، فنظرت فقلت: أری رجلا معمّما بردائه یسوق بکرین، ثم دنی الرجل فقال: انظر، فنظرت فإذا هو عمر بن الخطاب فقلت: هذا أمیر المؤمنین، فقام عثمان فأخرج رأسه من الباب فإذا لفح السّموم فأعاد رأسه حتی إذا حاذاه قال: ما أخرجک هذه الساعة؟ فقال: بکران من إبل الصدقة تخلّفا وقد مضی بإبل الصدقة فأردت أن ألحقهم بالحِمی وخشیت أن یضیعا فیسألنی الله عنهما، فقال عثمان: یا أمیر المؤمنین هلمّ إلی الماء والظل ونکفیک، قال: عُد إلی ظلّک ومضی، فقال عثمان: من أحبّ أن ینظر إلی القوی الأمین فلینظر إلی هذا. أخرجه الشافعی فی مسنده.

و اوصاف چند است از رعایت حقوق عباد و تورّع در آن که حضرت مرتضی به آن اوصاف تفضیل داده است شیخین رضی الله عنهم را بر خود بلکه جمیع فقهاء صحابه رضی الله عنهم و تابعین به تفضیل شیخین رضی الله عنهما به آن اوصاف رفته اند قال علیٌ ^{رضي الله عنه}: سبق رسول الله ﷺ وصلی أبوبکر وثلث عمر ثم خبطتنا فتنةٌ. وقیل لعلی: أیدخلانها قبلک، أی یدخل أبوبکر وعمر الجنة قبلک؟ فقال علیٌ: إی والذی فلق الحبة وبرء النسمة لیدخلانها وانّی لمع معاویة موقوفٌ فی الحساب.

نکتهء ثانیه اگر سوال کنی که در کتاب الله دو صفت را سبب تفضیل بعض صحابه بر بعض ساخته اند که سوابق اسلامیه باشد و اوصاف قرب معنوی که صدّیقیت و شهیدیت رمزی است از آن و در سنت سنیه چهار خصلت را سبب تفضیل بعض صحابه بر بعض اختیار کرده اند دو صفت متقدم و دو دیگر:

یکی ارتفاع درجات در جنت و تقدم است روز حشر و دیگر قیام به موعود خدای تعالی برای پیغامبر خود ﷺ.

و صحابه اوصاف دیگر بر آن زیاده کردند: یکی از آن علم به کتاب و سنت است و دیگر کفایت و حزم و حسن سیاست امت و سوم اجتناب از شبهات در قتال مسلمین و در رعایت بیت المال و مانند آن. پس تطبیق در میان هر سه چگونه باشد گوئیم تطبیق در میان این اختلاف موافق تطبیق فقهاء می باید کرد در اختلاف واقع در مسأله ی قتل در قرآن عظیم قسمت ثنائیه فرموده اند که قتل یا عمد است یا خطاء و در سنت سنیه قسمت ثلاثیه تقریر نموده اند که قتل یا عمد یا خطاء خالص یا خطای شبه عمد و فقهای حنفیه به قسمت خماسیه قائل شده اند.

پس این قسمت ثلاثیه را به قسمت ثنائیه راجع ساخته اند و خماسیه را به ثلاثیه. همچنین اینجا می گوئیم که دو صفت زائده در سنت راجع است به آن دو صفت مذکوره در کتاب الله و تفصیل اوست و شرح و بیان اوست؛ زیرا که ارتفاع مکان در جنت به سبب این دو خصلت است، یا کمال نفسانی شخص به آن می رساند یا سعی در اعانت آن حضرت ﷺ و قیام به موعود خدای تعالی نوعی از سوابق اسلامیه است؛ زیرا که اصل در سوابق اسلامیه اعانت آن حضرت ﷺ در ترویج دین وی ﷺ و این گاهی در بدأ اسلام می باشد و گاهی در آخر آن بعد انتقال آن حضرت ﷺ به رفیق اعلی و سه صفت زائده در اقاویل صحابه ^{رضي الله عنه} راجع است به این خصلت آخره که اتمام موعود آن حضرت ﷺ؛ زیرا که اعانت به اعتبار ترویج علم آن حضرت ﷺ موقوف است بر اتساع علم کتاب و سنت و اجماعیات اجماع امت و به اعتبار کثرت فتوح و امن مسلمین از شر کفار موقوف است بر کفایت و حزم و حسن سیاست و به اعتبار تعلیم زهد موقوف است بر اجتناب از شبهات که شأن شیخین بود و چون دماء مسلمین اهم امور است تورّع در آن به مزید اهتمام مخصوص گشت پس این همه شرح و تفضیل سنت سنیه است و سنت سنیه شرح و تفصیل قرآن عظیم.

سوال اگر گوئی که در اقوال صحابه رضی الله عنهم قرب نسب با آن حضرت ﷺ و وجاهت در میان ناس و مانند آن از فضائل شمرده اند و در قرآن عظیم نفی فضیلت به اعتبار نسب و وجاهت بیان کرده شد، از فضائل حضرت ذی النورین ^{رضي الله عنه} ذکر کرده اند که آن حضرت ﷺ دو جگر پاره ی خود را به وی تزویج فرمود از فضائل مرتضی ذکر کرده اند که ابن عم آن حضرت ﷺ بود و زوج زهرا رضی الله عنها و همچنین بعض فضائل جبلّیه مثل شجاعت و فصاحت در تضاعیف فضائل مرتضی ^{رضي الله عنه} تقریر نموده اند پس تطبیق در میان این دو قول مخالف چگونه نمائیم؟

گوئیم: فضائل دو قسم است یکی آنکه در حدّ ذات خود فضیلت آدمی و سعادت اوست و تشبّه با پیغامبر به آن حاصل می شود از جهت پیغامبری و این قسم همان است که سنت سنیه به آن تصریح و تلویح نمود قسم دوم آنکه در حد ذات خود فضیلت معتبره در شرع نیست مثل نسب و مصاهرة و قوت بدن و شجاعت دل و فصاحت لسان و وجاهت در میان مردمان؛ لهذا کافر و مسلمان را آن فضائل حاصل می شود متقی و فاسق هر دو به آن متصف می توانند شد لیکن گاهی وسیله ی فضیلتی از فضائل معتبره در شرع می گردد و به این اعتبار می توان (این صفات را) از فضائل مذکور ساخت مثلاً تزویج آن حضرت ﷺ جگر پاره ی خود را متضمن عنایت آن حضرت ﷺ به شأن اوست و سنة الله چنین جاری شده که صهر بهترین انبیاء علیه الصلاة والسلام نگردانند مگر شخصی را که حال او در شرع محمود باشد الطیبات للطیبین والطیبون للطیبات پس به این اعتبار بر بعض فضائل نفسانیه دلالت می کند و همچنین ابن عم بودن سبب عنایت آن حضرت ﷺ است به نسبت او و اعتناء به تعلیم و تثقیف او و همچننین شجاعت و فصاحت گاهی صرف کرده می شود در نصرت اسلام و اعلاء کلمة الله پس به این اعتبار با فضائل معتبره نسبتی پیدا می کند و چه مانا است به این مبحث بیت مولانا جلال الدین رومی قدس سره:

علم را بر تن زنی ماری بود

علم گر بر دل زنی یاری بود

پس اسقاط این صفات از درجه ی اعتبار به این معنی است که در حد ذات خود فضیلت معتبره نیست و اثبات این معانی در ذیل مناقب به آن معنی است که در ماده ی خاص وسیله کسب فضائل معتبره شده پس نام این چیزها می گیرند و مراد همان فضائل معتبره می دارند و بَون بائن است در منازل این دو قسم قد جعل الله لکل شئٍ قدراً. پس اگر ثابت شود وجود فضائل از قسم اول قسم ثانی زیاده رونق او خواهد افزود و گواهی بر تحقیق او خواهد داد و اگر قسم اول ثابت نشود یا دون مرتبه دیگران ثابت شود این فضائل در شریعت مر او را بالا نخواهد نشاند.

مسلک رابع

در اثبات افضلیت شیخین رضی الله عنهما از جهت ملازمت خلافت خاصه افضلیت را و این مسلکی است دقیق المأخذ که محققین از صحابه و غیر ایشان آن را اثبات نموده اند به اسالیب متعدده بیان آن کرده و اصل در این مسأله آن است که حقیقت خلافت خاصه اراده ی حق است تبارک وتعالی اصلاح عالم را به وجهی که آن تلو اصلاح عالم است به بعث انبیاء چون عالم ممتلی شود به کفر و فسوق و تظالم مدبر حق جل شأنه شخصی را که جوهر نفس او اشبه باشد به ملائکه مقربین برگزیند و از بطون عرش اراده ی تعلیم آن شخص و شیوع علم او در میان مردم پیدا شود و جبرئیل را ندا کنند که فلان بنده مراد حق است غلبه او بر عالم و جمع عالم بر انقیاد علم او باز شیوع علم او در آفاق و تهذیب نفوس بنی آدم به آن علم حق باز درهم شکستن مخالفان او بعد از آن جبرئیل ندا کند در ملکوت سماوات ألا إن الله قد أحب فلاناً فأحبّوه پس همه ملائکه محب او شوند و لعنت بر مخالفان او نمایند و استغفار و طلب خیر برای تابعان او کنند کما قال الله تعالی: {الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیُؤْمِنُونَ بِهِ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ}.

بعد از آن قبول او نازل شود در زمین و افواج ملائکه سفلیه به اشاعت دین او و نصر موافقین او قائم شوند تا آنکه مراد حق به کمال متحقق گردد این است حقیقت نبوت.

و چون نبی در عالم پیدا شود و جماعه ی را مهذب گرداند و مراد حق از بعثت پیغامبر به کمال ظاهرنا شده ایام حیات پیغامبر آخر شود کما قال عزّ من قائل: {وَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ} تدبیر الهی شخصی را بر خلافت او بگمارد از یاران او که اصل فطرت جوهر نفس او را نزدیک به جوهر نفس پیغامبر آفریده باشند چنانکه حال مؤمن آل فرعون و مؤمن انطاکیه دانسته باشی بعد از آن، آن عزیز در اعانت پیغامبر سعی بلیغ به تقدیم رسانیده باشد و در ضمن آن اعانتها رحمت الهی مکرر شامل حال او گشته باشد و نفس پیغامبر چندین بار نفس او را به قوّت قدسیه در گرفته باشد و چندین بار آن را زیر و زبر ساخته تا آنکه به واسطه ی نفس قدسیه ی پیغامبر نفس او مستعد الهام الهی گردد که محدّثیت و صدیقیت شعبه است از آن، آنگاه تدبیر الهی در اتمام موعود برای پیغامبر نفس این شخص را جارحه ی خود سازد و فوج فوج عنایت الهی در نفس قدسیه او فرو ریزند و مانند چراغ که در وسط خانه نگاه داشته باشند و اجسام صقلیه خانه به واسطه او منور گردند نفوس بنی آدم اثر پذیر آن خلیفه باشند و همه به همان حرکت که مبدأ آن در غیب است متحرک شوند گاهی داد قتال دهند و گاهی افشاء علم نمایند و گاهی قولاً و حالاً افاضه برکات بر نفوس طالبان کنند این نفس که در خارج شبیه به چراغ مبدأ این فیض خاص است خلیفه پیغامبر است مانند دل به نسبت اعضای آدمی و از لوازم خلافت خاصه است نصرت او بر عالم و الا جارحه ی فیض نشود و آن موعود بر دست او ظاهر نگردد.

قال تعالی: {وَلَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِینَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ * وَإِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ}.

و از لوازم خلافت خاص است ظهور مواعید الهی بر دست او {هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ}.

و از لوازم خلافت خاص است تألیف مسلمین فیما بینهم و عدم اختلاف امت و رحمت در میان خویش و کبت کافران و روز بروز شکست افتادن بر ایشان تا کلمه ی {أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ} متحقق گردد این است خلافت خاصه پیغامبر که خلافت و رحمت کنایه است از آن.

جمعی از محققین افضلیت شیخین رضی الله عنهما از اصطفای خدای عز وجل ایشان را برای خلافت پیغامبر خود دانسته اند أخرج أبو عمر فی الاستیعاب عن عبد الله بن مسعود قال: إن الله تعالی نظر فی قلوب العباد فوجد قلب محمدٍ ﷺ خیر قلوب العباد فاصطفاه وبعثه برسالته ثم نظر فی قلوب العباد فوجد قلوب أصحابه خیر قلوب العباد فجعلهم وزراء نبیه یقاتلون عن دینه.

و جمعی از افاضت خیر که عبارت از ایتلاف مسلمین و بر هم شکستن جموع کفار است دانستند. أخرج الحاکم عن أبی وائل قال: قیل لعلی: استخلِف علینا، قال: ما استخلف رسول الله ﷺ فأستخلِفُ ولکن إن یرد الله بالناس خیراً فسیجمعهم بعدی علی خیرهم.

وأخرج أبو عمر فی الاستیعاب عن علیٍ قال: خیر هذه الأمة بعد نبیها أبوبکر وعمر. ثمّ بین وجه الخیریة فی حدیث آخر قال: استُخلف أبوبکر رحمة الله علی أبی بکرٍ فأقام واستقام ثم استخلف عمر رحمة الله علی عمر فأقام واستقام حتی ضرب الدینُ بجرانه.

و بعض محققین افضلیت شیخین رضی الله عنهما از اجماع صحابه دانستند بر استخلاف شیخین قال سفیان الثوری: من قال إن علیا أفضل من أبی بکر فقد خطّأ المهاجرین والأنصار ولا أری أن عمله یقبل.

چون اصل حقیقت خلافت خاص معلوم شد ارتباط هر استنباط به وصفی از آن اوصاف که داخل در حقیقت استخلاف است یا لازم اوست به ادنی تأمل می توان شناخت و تقریر این مسلک وقتی تمام شود که بیان سه مقدمه کنیم:

اول ملازمت خلافت خاص و افضلیت بر رعیت خویش. ثانیه ثبوت خلافت خاص این بزرگواران به نص کتاب و سنت سنیة و اجماع امت و معقول به وجهی که حقیقت خلافت خاصه مبرهن گردد چون مقدمه ثانیه سابقاً به طول و عرض مبیّن شده لا جرم اینجا نکتهای چیده اکتفا کنیم. سوم بیان آنکه خلافت خاص در ایام حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} منتظم نشد هر چند حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} متصف به صفات کمال بود که در خلافت خاص در کار است لیکن با وجود آن اوصاف در سابق ازل نصرت او مصمم نگشت و در خارج بر وفق همان مقدر انتظام نیافت به سبب حکمت موزّع بر زمان و این مقدمه ی ثالثه از این سبب ضرورت شد که از مهاجرین اولین هیچ کس غیر مرتضی ^{رضي الله عنه} بعد مشائخ ثلاثه مسمی به خلیفه نشد تا به مزید بیان احتیاج افتد آنچه محتاج بیان می شود عدم انتظام خلافت حضرت مرتضی است.

مقدمه اولی بیان ملازمت در میان خلافت خاصه و افضلیت شخصی که به این خلافت مکرّمش ساخته اند بر اهل زمان او پس این ملازمت گاهی تقریر کرده می شود به اعتبار ظهور داعیه در نفس شخص که غیر افضل اهل زمان این داعیه را قبول نمیکند الطیبات للطیبین و گاهی تقریر کرده می شود به اعتبار تعیّن آن حضرت ﷺ شخصی را برای خلافت خاص خود که تعین شخصی برای این امر عظیم از پیغامبر نمی آید مگر افضل امت را و گاهی تقریر کرده می شود به اعتبار اتفاق صحابه بر شخصی خاص به وجهی که افضلیت او را مبنای اتفاق خود گردانند؛ زیرا که اجماع صحابه بلکه مسلمین قاطبتهم نمی باشد الا بر آنچه حق است نزدیک خدای تعالی و این همه وجوه متوافق اند یکی لازم دیگر است ویکی مبشر بدیگر

عباراتنا شتی وحسنک واحدٌ * وکلٌ إلی ذاک الجمال یشیر

وجه اول را از ملازمت حضرت مرتضی تقریر کرده است: إن یرد الله بالناس خیراً فسیجمعهم علی خیرهم. و وجه ثانی را عبد الله ابن مسعود ذکر نموده: ثمّ إن الله نظر إلی قلوب العباد فوجد قلوب أصحابه خیر قلوب العباد فجعلهم وزراء نبیه یقاتلون عن دینه. و وجه ثالث را أبوبکر صدیق ^{رضي الله عنه} و عبد الله بن عباس ^{رضي الله عنه} بیان فرموده به حدیث مرفوع و مقتضای نص او و وجه رابع را نیز عبدالله بن مسعود ^{رضي الله عنه} تقریر کرده است و سفیان ثوری شرح و بیان آن نموده: ما رآه المسلمون حسنا فهو عند الله حسنٌ وقد رأی المسلمون استخلاف أبی بکر. ثم قال فی استخلاف عمر: أفرس الناس ثلاثةٌ إلی أن قال: وأبوبکر حین استخلَف عمر.

وقال سفیان الثوری: من فضل علیّاً علی الشیخین فقد خطّأ المهاجرین والأنصار.

و گاهی تقریر کرده می شود به آنکه در کتاب الله امر معروف و نهی منکر را تعلیق کرده اند به تمکین فی الأرض و مجموع تمکین و این صفات حقیقت خلافت خاصه است و جای دیگر می فرماید: {کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ} پس خیریت لازم امر به معروف و نهی از منکر ساخته شد و امر به معروف و نهی از منکر داخل خلافت خاصه است پس افضلیت از خواص خلیفه خاص باشد. و گاهی تقریر کرده می شود به آنکه تسلیط خلیفه فی حکم الله و شریعت و وجوب انقیاد قوم مر او را در آن امور که منسوب به خلافت اوست نوعی از افضلیت است و این نوع افضلیت لازم خلافت خاصه است والیه الإشارة فی قوله تعالی: {سَتُدْعَوْنَ إِلَی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ}.

و گاهی تقریر کرده می شود: {إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا} که با سباق وسیاق خود اشاره است به آنکه ولایت مسلمین سزاوار نیست الا قومی را که {یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ} صفت ایشان باشد.

چون اصل ملازمت به وجوه شتی تقریر کردیم حالاً باک نیست که مفصل تر بر نگاریم.

تقریر وجه اول: خدای تعالی به استخلاف مشائخ ثلاثه رضی الله عنهم اراده کرده است تمکین دین مرتضی و رحمت به امت آن حضرت ﷺ و دفع کفار و اقامت ارکان اسلام و شیوع امر معروف و نهی منکر و این معنی مستلزم خلیفه ساختن افضل امت است و احق ایشان به خلافت و اقوم ایشان به حقوق او؛ زیرا که اگر احق را خلیفه کنند لا بد تمکین دین و رحمت امت و سائر معانی مذکوره زیاده تر ظاهر گردد و نزدیک اراده ی تمکین دین مرتضی که مُشعر است به کمال او و شیوع او علی الوجه الأبلغ استخلاف غیر احق سَفه باشد و خدای تعالی حکیم است و افعال او متقَن است غیر مُتهافِت و خدای تعالی اراده کرده است دفع دین مرتدین به قومی که صفت ایشان این است {یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ} نه مطلق دفع و اراده کرده است کبت ملل کفر و استخلاص بلاد شام از دست کافران به سعی صالحان نه به سعی غیر ایشان چون استقامت امت مراد باشد لازم آمد استقامت ائمه و آن نمی باشد مگر به تسلیط احق بالخلافة و آنکه گفتیم که نزدیک اراده ی تمکین و رحمت چنین می باشد از آن جهت گفتیم که اگر اراده ی اضلال قوم باشد استخلاف جابر و کافر مناسب است چنانکه در زمان جاهلیت واقع شد قال الله تعالی: {وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُوا فِیهَا} أی کثرناهم وجعلناهم الولاة، قاله ابن مسعود.

و در زمانِ اراده ی هدایت من وجهٍ و اضلال من وجهٍ استخلاف مفضول جائز است قال رسول الله ﷺ: ثم یکون مُلکٌ عضوضٌ.

تقریر وجه ثانی: خدای تعالی می فرماید: {اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ} و عقل مضطر می گردد به جزم آنکه الهام علوم حقه و نزول دواعی کلیه نمی باشد الا بر نفس قدسیه و هر چند نفس پاک تر نزول دواعی الهیه بر وی عظیم تر و اگر نزول الهام نباشد و مانند سنگ و چوب تحریک کند از قبیل: إن الله یؤیّد هذا الدین بالرَّجل الفاجر، خواهد بود و این معنی از خلافت خاصه به مراحل بعید است.

تقریر وجه ثالث: أخرج الحاکم عن عبدالله بن عباسٍ ^{رضي الله عنه} قال قال رسول الله ﷺ: من استعمل رجلاً من عصابة وفی تلک العصابة من هو أرضی لله منه فقد خان الله وخان رسوله وخان المسلمین. این است حکم أمراء سرایا و بعوث پس حال خلیفه مطلق که زمام اختیار جمهور به دست او افتد و در جمیع امور چه دینیه و چه دنیویه تصرف او نافذ باشد چه خواهد بود پس چون ثابت شد که آن حضرت ﷺ أبوبکر صدیق را تصریحاً تارةً و تلویحاً اخری خلیفه خود ساختند لازم شد که وی افضل امت باشد و همچنین حضرت صدیق ^{رضي الله عنه} فاروق اعظم ^{رضي الله عنه} را خلیفه خود ساخت وی افضل امت باشد در آن زمان.

سوال اگر گوئی که آن حضرت ﷺ اسامه بن زید را بر مهاجرین اولین خلیفه ساختند گوئیم: وی ثأر پدر خود می خواست، در ثار پدر وی متفرد بود همچنین هر جا استخلاف مفضول واقع شده بناء بر وجهی بوده است خاص به آن شخص اما استخلاف مطلق که بناء بر خالص اعلاء کلمة الله باشد غیر افضل را سزاوار نیست کیفیت و استقراء سیرت آن حضرت ﷺ در مجاری احوال دلالت می کند بر آنکه تقدیم شخصی به استخلاف نباشد الا از جهت رجحان او بر سائر ناس در دین چنانکه حضرت مرتضی فرمود: وکان قریبهم عنده علی حسب الدین أو کما قال أخرجه الترمذی فی الشمائل. وقال رسول الله ﷺ: کبِّره کبره أی قدِّم الأکبر. و خلافت نبوت ریاست عامه است در دین و دنیا ظاهراً و باطناً و لهذا آن حضرت ﷺ تلویح استخلاف فرمود به تقدیم در صلاة؛ زیرا که صلاة بهترین عبادات است وقد بینه المرتضی ^{رضي الله عنه} کما مرّ و معنی ریاست تبلیغ مرءوسین است به درجهء کمال و مکمّل قوم بهتر است از رعیت خود که مکملین اند به خلاف مُلک عضوض که ریاست است ظاهراً فقط اگر این چنین نباشد فرقی پیدا نشود در خلافت نبوت و غیر آن و خلافت نبوت به سی سال موقوف نباشد و به خلفای اربعه مخصوص نگردد و حکیم مشفق ناصح خلیفه نمی گرداند

درحلقه ی خود مگر افضل جماعت را و شبه ایشان را به خود و اگر این چنین نبود آن ناصح نباشد یا حکیم نباشد پس خلیفه گردانیدن آن حضرت ﷺ که ناصح ترین خلق و اعلم خلق است بالله کما قال الله تعالی: {النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ} وقال {حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ}.

وقال رسول الله ﷺ: أنا أعلمکم بالله وأخشاکم. صدیق أکبر را ادل دلیل است بر آنکه آن جناب افضل مسلمین بود و اشبه ایشان به آن حضرت ﷺ و اگر جمعی در استحقاق خلافت مستوی الاقدام بودند یأبی الله والمسلمون.

چه معنی می داشت و أبا کردن آن حضرت ﷺ از امامت غیری به آکد وجه چرا می بود؟ و در بعضی أحادیث رجحان در وزن به این ترتیب ظاهر شد و آن نه به اعتبار کثرت فتوح است؛ زیرا که باعتبار کثرت فتوح در باب أبوبکر صدیق ^{رضي الله عنه} آمده وفی نزعه ضعفٌ پس این ترتیب نباشد الا از جهت افضلیت نزدیک خدای تعالی.

تقریر وجه رابع: فقهای صحابه مثل عمر فاروق و علی مرتضی و ابن مسعود رضی الله عنهم استنباط کردند از استخلاف افضلیت ایشان را کما قالوا احق بها پس ایشان که ائمه امت اند در وجوه استنباط و فهم معانی شرائع استنباط نمی کردند تا آنکه ملازمت قویه متحقق نمی بود قال عمر: أیّکم تطیب نفسه أن یتقدم علی أبابکرٍ. وقد رویناه من قبل. وقال علیٌ والزبیر: ما غضبنا إلا أنّا قد أخّرنا عن المشاورة وإنا نری أبابکر أحق الناس بها بعد رسول الله ﷺ، إنه لصاحب الغار ثانی اثنین وإنا لنعلم بشرفه وکبره ولقد أمره رسول الله ﷺ بالصلاة للناس وهو حیٌ. رواه الحاکم.

وقال ابن مسعود: اجعلوا امامکم خیرکم فإن رسول الله ﷺ جعل إمامنا خیرنا بعده. رواه أبوعمر فی الاستیعاب.

و اگر استقراء کرده شود در عین عقد استخلاف ذکر افضلیت بمیان آمده عمر فاروق ^{رضي الله عنه} أحق بهذا الأمر گفته و صدیق در استخلاف فاروق ^{رضي الله عنه} گفته است: أبالله تخوّفونی أقول استخلفتُ علیهم خیر خلقک.

و چون امر به شوری بسوی عبدالرحمن بن عوف راجع شد گفت والله علیّ أن لا آلو عن أفضلهم ثم بایع عثمان هیچگاه استخلاف از اعتقاد افضلیت جدا نبوده است.

تقریر وجه خامس: قال الله تعالی فی المهاجرین الأولین: {الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ} پس ثابت شد لا بد حقیقت خلافت عبارت از انضمام تمکین به اوصاف اربعه مذکوره خواهد بود و جای دیگر می فرماید: {کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ}.

و این آیت را دو تاویل است یکی آنکه خطاب به فضلای امت است نه به جمیع امت یعنی فضلای امت شما بهترین أمتی هستید که بر آورده شدید برای مردمان و این تأویل اشبه است به آیت دیگر: {وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}. والقرآن نزل متشابها مثانی یشبه بعضه بعضاً.

دوم آنکه مهاجرین اولین اند یعنی این امت که از مهاجرین اولین اند بهترین اند از جمیع امتها که برای ناس بر آورده شده اند وحینئذٍ به مفهوم موافق فهمیده می شود که هر که از این جماعت به مزید امر معروف و نهی منکر و دعاء إلی الخیر متصف باشد افضل است از ما دون خود. به هر تقدیر لازم دعای ناس به خیر و امر معروف و نهی منکر آمده و این داخل است در حقیقت خلافت خاصه و جزء اوست پس افضلیت لازم خلافت خاصه آمد.

تقریر وجه سادس: قال الله تعالی: {سَتُدْعَوْنَ إِلَی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ} از اینجا معلوم شد که حکم خلیفه ی خاص نافذ است بر قوم؛ زیرا که وی نائب پیغامبر است و خلیفهء خاص را فی حکم الله والشریعة تسلیط است بر رعیت خود و این نوع افضلیت او را ثابت است بر رعیت اگر کسی صفت انصاف دانسته باشد یقین میداند که نبی گردانیدن شخصی را دلالت می کند بر افضلیت او به نسبت قوم مبعوث إلیهم همچنین استخلاف شخصی به خلافت خاصه دلالت می نماید بر افضلیت او بر رعیت او و جامع ارادهء انتظام است به اکمل وجوه بلکه مردم ارباب دل می دانند که ارادهء اصلاح عالم بر دست شخصی و ایجاب انقیاد او بر قوم عین افضلیت اوست و سخن ما در همان فضیلت است که بمعنی تشبیه به پیغامبر از جهت پیغامبری باشد نه وجوه دیگر از افضلیت.

تقریر وجه سابع: آنست که خدای تعالی در آیت: {یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ} اشاره فرموده است به آنکه متولی رفع فتنه ارتداد نخواهد بود الا جمعی که {یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ} صفت ایشان باشد و این خاص بالجماعه است که فتنهء ارتداد از دست ایشان مندفع گردد بعد از آن فرمود {إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ} و این عام است یعنی همچنین ولایت مسلمین خاص است به افاضل امت پس افضلیت لازم خلافت خاصه گشت والله أعلم.

مقدمه ثانیه:

خدای عز وجل می فرماید: {وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ} و مصداق این آیت مشائخ ثلاثة آمده اند پس در غیب الغیب نزدیک او سبحانه تعالی تمکین دین مرتضی مراد بود از استخلاف این بزرگواران و خدای تعالی فرموده است: {الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ} بعد از آن که در صدر مبحث فرموده است: {وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ} و در سیاق آیت فرمود: {وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ} از این آیت دانسته شد که از استخلاف این عزیزان دفع کفار و احیای اسلام مراد است و خدای تعالی می فرماید: {وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ}.

از این آیت دانسته می شود که مراد حق در غیب الغیب پیش از بعثت آن حضرت این بود که ارض شام بر دست صالحین مفتوح شود و چون فتح این دیار بر دست شیخین واقع شد آن صالحان ایشان بوده اند و خدای تعالی فرموده است: {یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ} از اینجا مفهوم شد که پیش از وقوع فتنهء ارتداد در علم مصمم بود که قوم کذا و کذا این فتنه را خواهند نشانید و خدای تعالی فرموده است: {سَتُدْعَوْنَ إِلَی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ} از این آیت مفهوم شد که دعوت به جهاد فارس و روم شخصی که نائب پیغامبر باشد خواهد نمود و حکم او در شریعت واجب الانقیاد گردد.

و خدای تعالی فرموده: {وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانًا نَصِیرًا}.

مضمون این آیت علی أحد التأویلات آن است که بار خدایا در آر مرا در آوردن نیک و بر آر مرا از عالم بر آوردن نیک و قرار ده برای من از نزد خود قوتی یاری دهنده.

چون خلفای ثلاثه غالب شدند و از غیب فوج فوج نصرت و تائید برای ایشان و تابعان ایشان فرود آمده رأی العین دیدیم که اجابت همان دعاء است بلکه امر به این دعاء بشارت است به خلافت این بزرگواران.

بالجمله از این آیات و امثال این آیات واضح شد که قومی از فضلای امت و کبرای ایشان که صفت ایشان بهترین صفات باشد خلفای آن حضرت ﷺ خواهند بود چون خلافت این عزیزان متحقق شد و آن موعودات بر دست ایشان منجز گشت به یقین دانستیم که خبر ایشان است که به طریق اجمال مذکور شد لیکن تا وقتیکه این عزیزان متصدی خلافت نشده بودند و موعودات سر انجام نیافته بود احتمالات شتی روی می نمود خاطر به هر جانبی آمد و رفت می کرد در این حالت آن حضرت ﷺ بجانب غیب متوجه گشتند؛ به رؤیاء قلیب و رؤیاء میزان و رؤیاء دلو و غیر آن حقیقت کار واضح شد و آن معنی حل گشت بعد از آن آن حضرت ﷺ قولاً و فعلاً رجحان ایشان بر سائر قوم بیان فرمود و وصیت اقتدای ایشان نمود که: اقتدوا بالذَین من بعدی أبی بکر وعمر. و این معنی در بسیاری از أحادیث مبرهن و هویدا گردید تا آنکه همه به هیئت اجتماعیه درجهء تواتر بهم رسانید و به آن معنی یقین کلی حاصل شد إلا لکلّ ماردٍ متمرّد إلی أن یقبل الحق مع وضوحه عناداً وتعنتاً.

بعد از آن در مرض اخیر اشارات أبلغ من الصریح به عمل آمد این همه اقوال و اشارات آن حضرت ﷺ تفصیل همان اجمال است گویا همه آن اوصاف کامله که اسم خلافت خاصه به آن درست شده است مندرج در کلام آن حضرت است ﷺ، پس تعینات آن حضرت ﷺ به این معنی است که موصوفین در قرآن این عزیزان اند لا غیر بعد از آن صحابه موفق شدند به انقیاد شیخین و بیعت برای ایشان هر چند نوعی از اجتهاد را کار فرما شدند اما اجتهادی که اولش صورت ظن است و آخرش حقیقت یقین.

مقدمه ثالثه: خدای تعالی حوادث خیر و شر را بر اجزاء زمان موزع ساخت و در عالم غیب هر حادثه به زمانه ی باز بست از آن حوادث موزوعه بر اوقات چیزی که در شریعت معرفت آن در کار بود بر السنهء پیغامبران بیان فرمود تا آن حوادث را پیش از وقوع بدانند و در هر حادثه حکمی معین نمود تا حکمت ابتلاء به اتمام رسد قال الله تعالی: {وَقَضَیْنَا إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی الْکِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیرًا}. همچنین بر لسان پیغامبر ما ﷺ بیان فرموده که بعد زمان آن حضرت ﷺ زمان خیر خواهد بود پس از آن تغیر کلی ظهور خواهد نمود و فتَن عظیمه پیدا شوند و از جملهء آن حوادث سه فتنه و دو هُدنه که متخلل باشد در میان آنها مبیّن ساخت و طرق این أحادیث در نهایت کثرت است تا آنکه به حد تواتر رسید و علم به آن از شریعت یقینی گشت از آن جمله حدیث صحیح: خیر الناس قرنی ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم ثم ینشأ أقوام یسبق أیمانهم شهادتهم وشهادتهم أیمانهم، وفی أسانیده العدد والثقة. رواه عمر بن الخطاب وعمران بن حصین وسهل بن سعد وغیرهم.

و بعد تأمل واضح می شود که قرن اول زمان آن حضرت ﷺ از قبیل هجرت تا وفات و قرن ثانی خلافت حضرت صدیق و فاروق رضی الله عنهما است و قرن ثالث خلافت حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} تا مدت از دوازده سال بر آمد و فتنه ها بر خاست بعد از آن نشاء اقوامی که صفت آنها خوانده ای پیدا شد.

و از آنجمله حدیث عبد الله بن مسعود ^{رضي الله عنه}: تزول رحی الإسلام بخمس وثلاثین سنة فإن یهلکوا فسبیل من هلک.

وحدیث أبی هریرة ^{رضي الله عنه}: الخلافة بالمدینة والملک بالشام.

وحدیث حذیفة ^{رضي الله عنه}: لا تقوم الساعة حتی تقتلوا إمامکم وتجتلدوا بأسیافکم ویرث دنیاکم شرارکم.

وحدیث کرز بن علقمة ^{رضي الله عنه} قال أعرابی: هل للإسلام منتهی؟ قال: نعم أیّما أهل بیت من العرب والعجم أراد الله بهم خیرا دخل علیهم الإسلام، قال: ثم ماذا یا رسول الله؟ قال: ثم تقع الفتن کأنها الطّل، قال الأعرابی: کلا یا رسول الله، فقال النبی ﷺ: بلی والذی نفسی بیده ثم ستعودون فیها أساود صباء.

وحدیث عتبة بن غزوان: وإنها لم تکن نبوّة قط إلا تناسخت حین یکون آخرها ملکا فستخبرون وتُجرّبون الأمراء بعدنا.

وحدیث أبی عبیدة و معاذ بن جبل قال رسول الله ﷺ: بدأ هذا الأمر نبوة ورحمة ثم کائن خلافة ورحمة ثم کائن مُلکا عضوضا ثم کائن عتوا وجبریة وفسادا فی الأمة.

وحدیث عبد الله بن عمرو: إن أمتکم جُعلت عافیتها فی أولها وإن آخرهم یصیبهم بلاء وأمور تنکرونها ثم تجیء فتن یرقق بعضها بعضا.

وحدیث أبی بکرة ثقفی قال رسول الله ﷺ: من رأی منکم رؤیا؟ قال رجل: أنا رأیت کأنّ میزانا نزل إلی أن قال: ووُزن عمر وعثمان فرجّح عمر ثم رُفع المیزان.

وحدیث سمرة ابن جندب قال رجل: رأیت کأنّ دلوا دُلِّیَ من السماء إلی أن قال: ثم جاء علیٌ فأخذ بعراقَیها فانتشطت فانتضح علیه منها شیء.

وحدیث أنس وسؤال بنی مصطلق إلی من ندفع صدقاتنا بعدَک، إلی أن قال: فإن حدث بعثمان حدثٌ فتبّا لکم الدهر فتبا.

وحدیث سهل بن حثمة و ربیع الأعرابی منه ﷺ وقوله من یقضیه؟ إلی أن قال: إذا أتی علی أبی بکر أجله وعمر أجله وعثمان أجله فإن استطعت أن تموت فمُت.

وحدیث عمر ^{رضي الله عنه} رفعه رأیت عمودا من نور خرج من تحت رأسی حتی استقرّ بالشام.

وحدیث عرفجة: رفع المیزان بعد عثمان.

وحدیث أبی هریرة: هلاک أمتی علی أیدی غلمة من قریش.

وحدیث أم بهز الأسدیة ذکر رسول الله ﷺ فتنة فقربها قلت یا رسول الله، مَن خیرُ الناس فیها؟ قال رجل فی ماشیته.

ومن حدیث سعد بن أبی وقاص قال عند فتنة عثمان أشهد أن رسول الله ﷺ قال: إنها ستکون فتنة القاعد فیها خیر من القائم.

وحدیث أهبان صیفی جاءه علی بن أبی طالب فدعاه إلی الخروج معه فقال: إن خلیلی وابن عمّک عهد إلیَّ إذا اختلف الناس أن أتخذ سیفا من خشب.

وحدیث أبی موسی قوله ﷺ فی الفتنة: کسِّروا فیها قسیّکم واقطعوا فیها أوتارکم.

وحدیث خباب بن الأرت: ذکر رسول الله ﷺ فتنةً القاعد فیها خیر من القائم والقائم خیر من الماشی.

وحدیث عبد الله بن مسعود رفعه: تکون فتنةٌ المضطجع فیها خیر من القاعد والقاعد خیر من القائم.

وحدیث أبی هریرة: أیها الناس أظلکم فتن کأنها قطع اللیل المظلم.

وحدیث أبی بکرة: ألا إنها ستکون فتن ألا ثم تکون فتنةٌ القاعد فیها خیر من القائم.

وحدیث محمد بن مسلمة قلت: یا رسول الله کیف أصنع إذا اختلف المصلون؟ قال: تخرج بسیفک إلی الحرة فتضربها به ثم تدخل بیتک.

وحدیث حسن بن علی أن رسول الله ﷺ رأی بنی أمیة یخطبون علی منبره رجلا رجلا فساءه ذلک فنزلت {إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ}.

وحدیث وائل بن حجر: رفع رسول الله ﷺ رأسه نحو المشرق فقال: أتتکم الفتن کقِطع اللیل المظلم فشدوا أمرها وعجّله وقبّحه، فقلت له من بین القوم: یا رسول وما الفتن؟ قال: یا وائل إذا اختلف سیفان فی الإسلام فاعتزلهما.

وحدیث مرة بن کعب ذکر یعنی رسول الله ﷺ فتنة فقربها فمرّ رجل مُقنّعٌ فی ثوب فقال: هذا یومئذ علی الهدی فإذا هو عثمان.

وحدیث علی مرتضی: مما عهد إلیّ النبیُ ﷺ أن الأمة ستقذرنی بعده.

وحدیث ابن عباس قال النبی ﷺ لعلیٍ: إنک ستَلقی بعدی جُهدا، قال: فی سلامة من دینی؟ قال: فی سلامة من دینک.

وکذلک من حدیث المرتضی ^{رضي الله عنه} وفی آخره: وإن تؤمِّروا علیا ولا أراکم فاعلین تجدوه هادیا مهدیا یأخذ بکم الطریق المستقیم.

وحدیث جابر بن سمرة قال ﷺ لعلی: إنک مؤمَّرٌ مستخلف وإن هذه مخضبة من هذه - یعنی لحیته من رأسه.

وحدیث حذیفة ذکر فتنتین وهدنة فقال فی الفتنة الأولی: جاءنا الله بهذا الخیر فهل بعد هذا الخیر من شر؟ قال: نعم دعاة إلی أبواب جهنم.

وکلام سعید بن المسیب: ثارت الفتنة الأولی فلم یبق ممّن شهد بدرا أحدٌ ثم کانت الثانیة فلم یبق ممن شهد الحدیبیة أحد.

قال البغوی: أراد بالفتنة الأولی مقتل عثمان وبالثانیة الحرة.

وحدیث عبد الله بن مسعود: إنکم سترون بعدی أثرة وأمورا تنکرونها.

وحدیث أبی ذر: کیف أنت إذا کانت علیکم أمراء یُمیتون الصلاة ویؤخرونها عن وقتها؟

وحدیث أبی ذر أیضاً: کیف أنت إذا غمر الدم أحجار الزیت؟

وحدیث أبی سعید الخدری: یوشک أن یکون خیر مال المسلم الغنم یتبع بها شعف الجبال.

وحدیث أبی ثعلبة الخشنی فی تفسیر قوله تعالی {عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ} فی آخره: فإن وراءکم أیام الصبر فمن صبر فیهن کان کمن قبض علی الجمرة.

وحدیث عبد الله بن عمرو: کیف أنت إذا بقیت فی حُثالة من الناس مَرِجَت عهودهم وأماناتهم واختلفوا فکانوا هکذا، وشبّک بین أصابعه.

وحدیث ذی الزائد فی خطبة حجة الوداع ألا هل بلغت؟ قالوا: اللهم نعم. ثم قال: إذا تجاحفت قریش المُلک فیما بینها وعاد العطاء رسامة فدعوه.

وحدیث ابن مسعود رفعه: ما مِن نبی بعثه الله فی أمته فی قبلی إلا کان له من أمته حواریون وأصحابا یأخذون بسنته ویقتدون بأمره ثم أنها تخلّف من بعدهم خَلوف یقولون ما لا یفعلون ویفعلون ما لا یؤمرون فمن جاهدهم بیده فهو مؤمن.

وحدیث عرباض بن ساریة ذکر خطبة النبی ﷺ وفیها: وسترون من بعدی اختلافا شدیدا فعلیکم بسُنتی وسنة الخلفاء الراشدین المهدیین عضوا علیها بالنواجذ.

بالجمله ما نماز و روزه و زکاة و حج را به یقین می دانیم که آن حضرت ﷺ بعد زمان خود مدتی به خیریت وصف نمود و خلافت آن ایام را خلافت و رحمت گفته و آن را زمان عافیت شمرده و بعد از آن از فتنهء عظیمه انذار کرد و آن را مُلک عضوض خوانده و زمان بلا شمرده در زمان اول مردمان را ترغیب به جهاد فرمود و به قتال تحت رایت امام وقت تأکید نمود و در زمان ثانی به تکسیر قِسیّ و قطع اوتار و دور بودن از میان مردمان ارشاد فرمود چنانکه به یقین می دانیم که معراج البته بوده است و عذاب قبر البته بودنی است و دجال پیدا شدنی است و مهدی خلیفه خواهد بود و حضرت عیسی نزول خواهد نمود و در همین وزن بر یقین می دانیم که آن حضرت ﷺ به قتل حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} و آنچه مترتب است بر وی اشاره کرده و آن را زمان فتنهء اولی نام نهاده و این معنی از جهت قرائن بسیار به وضوح پیوست تعیّن زمان نموده اند که تدور رحی الإسلام بخمسٍ وثلاثین سنة. و تعیّن مکان فرموده که شرقی مدینه خواهد بود چنانکه گفته إلا إن الفتنة ههنا حیث یطلع قرن الشیطان. و صورت فتنه بیان کرده اند حتی تقتلوا إمامکم وتجتلدوا بأسیافکم ویرث دنیاکم شرارکم. و سه کس را نام برده اند که در زمان خیر متولی خلافت خواهند بود صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} و عمر فاروق ^{رضي الله عنه} و ذی النورین ^{رضي الله عنه} و دز زمان فتنه به حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} بیعت کنند لیکن خلافت او منتظم نشود و قوم بر وی مجتمع نشوند إلی غیر ذلک تا آنکه به رأی العین دانستیم که مراد همین حالت است که بعد قتل حضرت عثمان ^{رضي الله عنه} به ظهور آمد از اختلاف ناس در حرب جمل و صفین بعد این همه به ضرورت عقل در یافته شد که هر چند برای مرتضی ^{رضي الله عنه} بیعت کرده اند و خلافت منعقد ساختند و در حکم شرع که بنای آن مظنات است لازم شد اطاعت او لیکن مراد حق اصلاح عالم است که خلافت وسیلهء آن است که برای تقریب آن مقصود مشروع ساخته اند و اگر مراد حق می بود از وجود متخلّف نمی شد و مرتضی در این خلافت مانند نی در دهان نائی نبود و نه مانند جارحه برای اتمام مراد حق. و قوم مأمور نشدند که تحت رایت او قتال کنند چنانکه مأمور شدند به قتال تحت رأیت مشائخ ثلاثه و مطابق آنچه از این أحادیث مفهوم شد به معائنه در خارج دیدیم که در زمان حضرت مرتضی عنایت الهی که سابق فوج فوج نازل می شد مستتر گشت کوشش بسیار فائده اندکی هم نداد و خیریت که عبارت از الفت مسلمین فیما بینهم و ترک منازعه است و انفاق بر جهاد کفار و روز بروز شکست بر کفار افتادن رو به استتار نهاد و معنی {وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ} یعنی لیمکنن بسببهم دینهم صورت نه بست و تمکین فی الأرض برای دفع کفار و اعلاء کلمة الإسلام مقرر بود واقع نشد {وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانًا نَصِیرًا} در این زمان متحقق نگشت و در تمام مسلمین حکم او نافذ نشد و مسلمین کلهم تحت حکم او در نیامدند و هیچ عاقلی بر این معنی انکار نمی تواند کرد؛ چنانکه نمی تواند انکار نمود که آفتاب امروز از مشرق طالع شده لیکن نکته دیگر است که غیر اهل بصیرت نمی شناسد.

بهر نظر مهِ من جلوه میکند لیکن

کس آن کرشمه نبیند که من همی نگرم

و آن نکته آن است که انبیاء بر امت خود و خلفاء بر رعیت خود فضیلتی که یافته اند سرّ آن و مُخ در آن جارحه تدبیر الهی بودن است و واسطهء اصلاح عالم شدن و این سر و مخ در خلفای ثلاثه رضی الله عنهم علی وجهه متحقق بود بشهادة النقل والعقل و در حضرت مرتضی نه.

هر چند این معنی در حق وی ^{رضي الله عنه} نقصی پیدا نکرد؛ زیرا که وی ساعی بود در اقامت دین اگر چه میسر نشد لیکن فضیلت جارحه الهی بودن دیگر است و آن اگر می بود احکام خلافت خاصه از وی متخلف نمی شد و این اقوی وجوه افضلیت مشائخ ثلاثه است بر حضرت مرتضی.

تفاضل أصحاب یمین با هم به اعتبار صحت نیت و کثرت عمل است و تفاضل این بزرگواران با هم به اعتبار مانند نَی در دست نائی بودن است و مانند حجر در دست رامی {وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ رَمَی} بوئی است از این بوستان: وإنی مکاثرٌ بکم الأُمم رمزی است از این داستان آن حضرت ﷺ به اعتبار صحت نیت افضل نشدند از آن انبیاء که امت ایشان کم بود از امت آن حضرت ﷺ بلکه هر چند امت بیشتر جارحیت فیوض الهی قوی تر:

تشریف دست سلطان چوگان برد و لیکن

بی گوی روز میدان چوگان چه کار دارد

آن حضرت ﷺ بسبب فتح مکه متزاید نشدند در نبوت خود و اوصاف باطنیهء خود که خدای تعالی آن حضرت ﷺ را به آن مخصوص گردانیده بود بلکه هر چند بدن (دایره) فتوح بالیده تر روح {إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا * لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ} روشن تر.

سوال: اگر گوئی این سخن در حرب جمل و صفین مسلم است؛ زیرا که این حرکات عنیفه مقتضی تحیز نشدند بلکه ساعت بساعت اختلاف مسلمین و فقد جمعیت ایشان بر روی کار آمد لیکن در حرب نهروان جارحهء فیض الهی بوده است؛ زیرا که آن حضرت ﷺ در حق آن جماعه فرموده اند: لئن أدرکتُهم لأقتلنّهم قتل عادٍ.

گوئیم: اینجا تحقیقی است شریف فرق است در آنکه شیوع اسلام و ایتلاف مسلمین فیما بینهم کبت کفار و شکست ایشان روز به روز متزاید شود و در آنکه از میان مسلمین فرقه ی مارقه به سبب شبهه که از بعض احکام خلیفه ناشی شده است سر بر آرند و با مسلمانان بپیچند و خلیفه سعی در کبت آن جماعه فرماید.

مثل اول آن است که طفل را پرورش دهند تا از مرتبهء طفلی به سن ترعرع (نو جوانی) برسد و از آن مرتبه به حد جوانی ترقی نماید و مثل ثانی مثل آنکه استاد نجار برای مصلحتی مهمه تیشه بر چوب می زد اتفاقاً خطا کرد تیشه بر پای خودش رسید در این حالت واجب شد بر وی که ترک شغل نجاری کند و به اصلاح پای خود مشغول گردد و در این مبحث غلط نکنی و این نکته ی دقیقه را بر غیر محمل آن فرود نیاری.

غرض من آن نیست که حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} خلیفه نبود یا در حکم شرع خلافت او منعقد نگشت یا سعی او در حروبی که پیش آمدند لله فی الله نبود أعوذ بالله من جمیع ما کَره الله بلکه مقصود من این است که فضیلت جارحهء فیض الهی بودن ظاهر نشد در این مقاتلات و الا خیریت و اصلاح خلق فوج فوج ظهور می نمود و این دقیقه که زبان فقهاء و متکلمین از تقریر آن کوتاه است اثباتاً و نفیاً از آن گفتگو ندارند و فقهاء صحابه به برکت صحبت آن حضرت ﷺ این نکته را شناخته اند و در أحادیث صحیحه به آن نکته اشاره رفته.

مقصد دوم: دلائل عقلیه بر افضلیت شیخین

أما دلیل عقلی بر افضلیت شیخین، پس تقریر آن موقوف است بر هفت مقدمه، چون آن هفت مقدمه معلوم شود ترتیب شکل اول از قیاس اقترانی سهل گردد که شیخین بهتر اند از سائر صحابه در صفات کذا و کذا، و صفات کذا و کذا فضل کلی است، پس شیخین متمیزند از سائر صحابه به فضل کلی.

مقدمه اول، بیان حقیقت فضل مطلقاً

بدانکه حقیقت فضل چیزی بر چیزی اشتراک هردو است در اصلی و زیادت اول است بر ثانی در آن اصل، و دلیل این مقدمه استقراء موضع استعمال لفظ فضل است کما لا یخفی، پس اگر در اصل واحد اشتراک را ملاحظه نکنیم لفظ فضل استعمال کردن ممتنع باشد نتوان گفت که نار در میل به جانب علو افضل است از حمار در بلادت یا این دار اطول و اعرض است از حقیقت انسان. و اگر تساوی شیئین باشد در چیزی یا ثانی زائد باشد در آن چیز از اول نتوان گفت که اول افضل است.

سوال: اگر گوئی که در بعضی استعمالات میگوئیم که یاقوت افضل است از حجر فی نفسه یا آدمی افضل است فی نفسه از فرس، و فرس از گاو، و گاو از حمار و ملاحظه اصل واحد در این جا نمیکنیم؟

جواب گوئیم (این) جمله از اوصاف و علوم در اهل تخاطب بیشتر متداول شد و التفات به آنها زیاده تر متحقق گردید، پس در خیال مردمان چنان صورت بست که تفضیل یکی بر دیگری امری حقیقی است نه به اعتبار شیء دون شیء و این خیال از قبیل خلط خطابیات و شعریات است بر برهانیات. و این داء عضال است که جز با آراء صائبه ناشیه از خلق حکمت و عدالت و سلامت فطرت علاج آن میسر نیست.

علامت این خلط آن است که چون سخن در خواص احجار به حسب طب یا به حسب سهولت و حکاکت واقع شود گاهی بلور و فاد زهر راجح باشد از یاقوت، و چون سخن در حمل اثقال و رفتن راه واقع شود میل کنند به رجحان فرس بر انسان، و چون سخن در حراثت افتد گاو را بهتر دانند از فرس، و چون سخن در موافقت مزاج لحم به مزاج انسان افتد گوسفند را ترجیح دهند بر گاو، و چون سخن در سهولت اقتنا و کفایت حاجت خفیفه واقع شود خر را اختیار کنند بر گاو. اما در این صورت ها با لفظ تفضیل نگویند به ملاحظه ی مجالس، و لفظی دیگر بجای تفضیل استعمال نمایند. کار ما با معنای فضل است نه با مجالس و استعمال الفاظ خطابیه.

بالجمله هر گاه تفتیش حقیقت مراد ما افتد چاره نیست از تصریح آن اوصاف که فضل به اعتبار آنها است؛ زیرا که تا وقتیکه تصریح به آن اوصاف نکنیم اختلاف بر انداخته نشود و پرده ی خفا از روی حقیقت منکشف نگردد.

مقدمه ثانیه بیان حقیقت فضل کلی

بدانکه فضل کلی عبارت است از زیادت به حسب اوصافی که در أکثر احوال و احسن احوال عقلاً به آن اعتبار نمایند و به حسب اوصافی که نفع آن در أکثر امور عقلا ادراک کنند مانند آنکه گویند یاقوت افضل است از حجر، و ذهب افضل است از نحاس، و فرس افضل است از گاو، و مطمح نظر عقلاء در تفضیل یاقوت و ذهب تزیّن است به آن و رغبت ملوک در آن و غلاء ثمن آن و آنچه بدان ماند، و در تفضیل فرس استعداد آن برای سواری ملوک و جهاد اعداء و تزئین به رکوب آن و ربح در تجارت آن. و چون احسن و انفع به حسب رسوم و حاجات و صناعات مختلف است لا جرم فضل کلی را دو حد پیدا شد، فضل کلی به حسب عرف عام و به حسب عرف خاص.

و فضل کلی به حسب عرف عام در آن اشیاء باشد که همه مردم به حسب جبلّت و رسم عام احسن و انفع شمرند؛ بسبب آنکه آن صفات أکثر باشد در تداول مردمان خصوصاً افاضل ایشان در هر طبقه مانند گندم به نسبت جو و ذهب به نسبت نحاس (مِس).

و فضل کلی به حسب عرف خاص مختلف باشد به حسب حاجات و اغراض طبقات و امم؛ مثلاً از افراد انسان در اصطلاح طبقه ای که به تدبیر ملک مشغول اند، فضل کلی کسی را باشد که به جمع رجال و نصب مکائد قتال و جبایت و تفریق اموال و سیاست مدن در جمیع احوال احذق و اقدر باشد.

و در عرف طبقه ای که به استنباط علوم و درس آنها مشغول اند، فضل کلی کسی را باشد که احفظ و اقدر باشد بر اقتناء علوم و تحریر و تقریر آن.

و در زمره ی حدّادان فضل کلی کسی را باشد که آلات حرب و ادوات ارتفاق به احسن وجه میتواند ساخت. و اگر فضیلتی در کسی از غیر جهتی که غرض این طبقات بدان متعلق است ظاهر شود، مانند براعت جمال یا شرافت نسب، آنرا فضل جزئی گویند و گاهی جمعی مشغول باشند به دو فن و عرف ایشان مستخرج باشد از هر دو فن معاً مانند خاندانی از سادات که به نجابت و یسار هر دو مفتخر باشند، و مانند خاندانی از قریش که به علم و نجابت هر دو مبتهج باشند، پس در میان ایشان اگر شخصی علم و یسار ندارد و نجابت کامله دارد او را فضل کلی به عرف ایشان نتوان داد و این مقدمه از تفتیش استعمالات فِرق و امم واضح گردد.

مقدمه ثالثه

هر گاه اهل ملت که جامع باشند همت خود را بر پیغامبری مبعوث مِن عند الله تعالی به علمی و کتابی جدا و معتقد باشند به آنکه سعادت محصور است در اتباع این پیغمبر و این پیغمبر میزان خیریت و فضیلت است چنانکه در حدیث شریف آمده وأحسن الهَدی هدیُ محمد ﷺ و این پیغمبر افضل بشر است بلکه افضل از ملائکه نیز فضل کلی استعمال کنند در علوم ملت خود به حکم مقدمه ی سابقه مراد ایشان نباشد الا اشبه بودن به پیغامبر خود در صفاتی که پیغامبر را از جهت پیغامبری او ثابت است و تحمل اعباء ترویج و نشر آن ملت و واسطه بودن در میان پیغامبر و امت او در آن علوم و تربیت کردن امت بر منهاج تربیت پیغامبر، نظیر آنکه در مذهب شافعی أبو اسحاق شیرازی و بعد از وی امام محمد غزالی و بعد از وی امام رافعی و بعد از وی امام نووی افضل أصحاب او شدند کما لا یخفی علی متتبّعی مذهبه. و در مذهب حنفی امام أبویوسف و امام محمد و بعد از ایشان طحاوی و کرخی و بعد از ایشان قدوری و برهان الدین مرغینانی و أبوالبرکات نسفی أفضل أصحاب أبی حنیفه بودند، و در طریق نقشبندیه شیخ علاء الدین عطار و بعداز ایشان خواجه عبیدالله احرار افضل أصحاب او شدند إلی غیر ذلک من الأمثلة والنظائر.

بفهم اگر می توانی فهمید که نظام ملت به وجهی از وجوه مشابهت دارد با نظام سیاست مدینه و چنانکه در سیاست مدنیه امر ملک تمامی نمی شود بغیر اعانت اعوان که به منزله ی جوارح ملِک اند، امر ملت نیز تمامی نمی شود بدون اعوان پیغامبر که به منزله ی جوارح پیغامبر باشند، باز اعوان مختلف اند؛ بعضی اهل قلم و بعضی اهل سیف، و هر شخصی از هزاران هزار دخل دارد در اتمام امر او بر حسب مقدار خود، و افضل اعوان کسی است که به منزله ی وزیر و بخشی باشد در جمع جنود و تدبیر نصب و عزل، و شریک بادشاه شود در حل و عقد و جمع و تفریق. همچنان سیاست ملت تمام نمی شود بدون قراء و غزاة و علماء و یکی را از هزاران هزار دخلی هست در اتمام امر او بر حسب مقدار خود و افضل اعوان کسی است که عضد او شد در وقت تنهائی او و عزت اسلام داد در وقت غربت او و کسر جماعت متعصبین نمود در وقت غلبه ی اعداء و بعد از آنکه پیغامبر به رفیق اعلی صعود فرمود علم او را مشهور ساخت و دین او در عرب و عجم شائع گردانید.

و این که گفتیم که تشبیه در صفاتی که از جهت نبوت حاصل شده است می باید، از آن جهت گفتیم که حضرت پیغامبر ما صلوات الله وسلامه علیه اوصاف کمال همه جمع فرموده بود که بعض آن با اصل نبوت لازم نیست مثل جمال رائع و نسب بارع، صوت حسَن و قوت بطش و باءة (نکاح) و غیر آن.

آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری

لیکن سخن در فضیلتی می رود که همه انبیاء را بر امت خود ها متحقق است و تشبّه به آن و اعانت در آن.

سوال: اگر گوئی که خدای تعالی می فرماید {إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ} و از اینجا فهمیده می شود که افضلیت منوط به حالتی است که فیما بین العبد و بین الله باشد.

جواب گوئیم که: تقوی امتثال اوامر و اجتناب مناهی است؛ اوامر و نواهی در حالتی که فیما بین الله وبین العبد فقط باشد محصور نیست، جهاد از اوامر است و امر معروف و نهی منکر از اوامر است و تعلّم علم از اوامر است، بسا اوقات که ذکر نفل و صلاة نفل و صدقه ی نفل مفضول باشد به کثیری از جهاد ومشغول شدن به امر لشکر و مانند آن هر سخن وقتی وهر نکته مکانی دارد.

و در حدیث شریف آمده عن عبدالله بن عمر أن رسول الله ﷺ مرّ بمجلسین فی مسجده فقال: کلاهما علی خیر وأحدهما أفضل من صاحبه أما هؤلاء فیدعون الله ویرغبون إلیه فإن شاء أعطاهم وإن شاء منعهم وأما هؤلاء فیتعلّمون الفقه أو العلم ویعلّمون الجاهل فهم أفضل وإنما بعثتُ معلما ثم جلس فیهم. رواه الدارمی.

و تفضیل عالم بر عابد امر مقرر است در دین، آری از این آیه بعد ملاحظه ی سباق و شان نزول فهمیده می شود که جمال رائع و نسب بارع و مانند آن در اکرمیت دخل ندارد و همین است حاصل این مقاله ی ما.

مقدمه رابعه

تعیّن صفاتی که نبی را از جهت نبوت حاصل شده.

باید دانست که اصل نبوت پیغامبران اولی العزم اراده حق تبارک و تعالی است لطف به بندگان خود و تقریب ایشان به خیر به بعث پیغامبری از میان ایشان و اعلاء کلمه او و اظهار حجج او و شائع گردانیدن علم او قال الله تعالی: {وَلَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِینَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ * وَإِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ}.

وعن عیاض بن حمار المجاشعی أن رسول الله ﷺ قال ذات یوم فی خطبته: ألا إن ربی أمرنی أن أعلّمکم ما جهلتم وإنّ مما علّمنی یومی هذا کلّ مال نحلتَه عبداً حلال، وإنی خلقت عبادی حنفاء کلهم وإنهم أتتْهم الشیاطین فاجتالتهم عن دینهم وحرمتْ علیهم ما أحللتُ لهم وأمرتهم أن یشرکوا بی ما لم أنزّل به سلطانا وإن الله نظر إلی أهل الأرض فمقَتهم عربهم وعجمهم إلا بقایا من أهل الکتاب وقال إنما بعثتک لأبتلیک وأبتلی بک وأنزلت علیک کتابا لا یغسله الماء تقرءه نائما ویقظان، وإن الله أمرنی أن أحرّق قریشا فقلت رب إذا یثلغوا رأسی فیدعوه خبزة، قال: استخرجهم کما أخرجوک واغزهم نغزک وأنفق فسننفق علیک وابعث جیشا نبعث خمسة مثله وقاتل بمن أطاعک من عصاک. رواه مسلم.

بعد از آن چون تأمل بلیغ بکار بریم معلوم شود که از لوازم نبوت و اجزاء آن تمیّز نبی است از سائر بشر در هر دو قوّت نفس ناطقه که قوت عامله و عاقله است. پس خدای تعالی پیغامبر را به فضل و نعمت خود بی سابقه عملی در قوت عاقله زیادتی عطاء می فرماید که به سبب آن وحی از جانب غیب به او می رسد و جنت و نار را مشاهده می فرماید و ملائکه را به صوَر آنها بیند و در واقعات و رویاء صالحه واقعات آینده را به صور مثالیه در می یابد و بسوی این جزو اشارت واقع شده است در حدیث: الرؤیا جزء من ستة وأربعین جزء من النبوة. و همچنین در قوت عامله ی او مددی میدهد که بسبب آن سمت صالح نصیب او می گردد و در رعایت آداب عبادات و تدبیر منزل و سیاست مدنیه بطوری که از آن خوبتر متصور نشود اهتمام می فرماید و خلق شجاعت و سیاست و عدالت و کفایت و شناختن مصلحت هر وقتی او را عطاء می کند و بسوی این جزء اشارت واقع شد در حدیث: السّمت الصالح جزء من خمسة وعشرین جزء من أجزاء النبوة.

اگر می خواهی که خواص نبی را بفهمی فرض کن که چهار شخص را در یک تن جمع کرده اند و نام آن مجموع را نبی گذاشته (اند)؛ بادشاهی که صاحب حکمت عملی (سیاسیون) او را انسان مدنی می گویند، یعنی انسانی که ظل نفس ناطقه او بر مردمان می افتد، و بسبب آن ظل التیامی و انتظامی در میان افراد بشر واقع می شود و هر یکی بر جای خود قرار گرفته تربیتی مناسب عادت می گیرد و از انواع اهل قلم و ابطال و مدبران جیش و سیاست کنندگان در مدن و مزارعان و تجار و غیر ایشان.

پس اگر اجتماع و ترتیب در میان این فِرق متحقق نباشد بسبب ظل نفس ناطقه او که بر ایشان می افتد بواسطه افعال و اقوال او از سر نو متحقق گردد واگر متحقق باشد بکمال خود رسد، و هر نا بایستنی که در وی هست زائل گردد قصه مختصر کنم هر چه در این انسان می باید از بخت و حکمت و عدالت و شجاعت و کفایت و غیر آن همه در نبی ببین.

و حکیمی که در حکمت عملی بسر آمده، و علم اخلاق و تدبیر منازل و سیاست مدن نیک شناخته، و اصول و فروع آن علوم را حاوی شده، و بر علم اکتفا ننموده بلکه همه آن صفات تحقیقا وتخلّقاً در وی نمایان شده و آثار آن صفات حینا فحینا از وی میتراود که کُلّ اناء یترشح بما فیه.

و صوفی مرشدی که در میان زمرهء صوفیان نشسته مصدر کرامات عجبیه و خوارق غریبه گشته، و به قوت ارشاد خود بادیه پیمایان ضلال را راه نجات نموده، بعد از آنکه طریق تهذیب نفس به طاعت و ریاضت نیک شناخته، و حس مشترک او مرآة علوم حقه گشته، و خفایای عالم ملک و خبایای عالم ملکوت بر وی مفاض شده، و خواص اعمال جوارح و اذکار زبان نیک ورزیده به جزئی و کلی این فنون ماهر گردیده مثل آنچه در مقامات مشائخ مثل بهجة الاسرار و مقامات خواجه نقشبند خوانده باشی.

و جبرئیلی که جارحه از جوارح تدبیر الهی گشته و واسطه ی اخذ علوم حقه از منبع آن شده، {لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ} وصف او شده و از جذر جبلت او راهی به حظیرة القدس کشاده و از آن راه علوم مجرده عالیه در عقل و قالب او ریخته، و اطمئنانی و ثلجی و یقینی و عظمتی میسر او شده.

باز تأمل باید کرد که آن حضرت ﷺ در ایام خود به چه چیز اعتناء تمام نمودند، و از آثار آن حضرت ﷺ در عالم چه چیز باقی ماند و هر چند این سخن دراز است اما از جزئیات به کلیات انتقال می باید کرد، و حدس ذهن را کار باید فرمود، قال الله تعالی: {هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ * وَآخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ}.

پس باید دانست که آن حضرت ﷺ در زمانی مبعوث شدند که شرک در عبادت شائع بود، و معاد را اثبات نمی کردند، و عبادات را فراموش ساخته بودند، و در دین حنیفی که منسوب است به حضرت إبراهیم (علیه السلام) تحریفها راه یافته بود، در اول بعث ابطال شرک نمودند، و اثبات مجازات فرمودند و تحریفات را بر انداختند آنگاه عرب عامه و قریش خاصه به تعصب برخاستند و ایذا ها دادند، آن حضرت ﷺ به قوت خدا داد در مقابله و مجادله ایشان استقامت نمودند با آنکه راهی واضح شد و اسلام از کفر ممتاز گشت، و مردمان در دین حق در آمدند بعد از آن مأمور شدند به هجرت و به جهاد، در آن باب به تأئید الهی سعی که زیاده بر آن مقدور بشر نباشد بجا آوردند، و فتحها واقع شد، و هزیمتها بر کفار افتاد، و دین جاهلیت از هم پاشید، و مظالم و مخالفت به سنت عادله که شیوع تمام یافته بود در مکمن عدم رفت، و علمی که هرگز با آن آشنا نبودند در میان ایشان شائع شد، و آن ده علم است: علم قرآن، و علم إیمان، یعنی ارکان پنجگانه اسلام با توقیت اوقات و تعیین آداب و مانند آن، و علم معاد یعنی شرح احوال برزخ و حشر و جنت و نار، و علم احسان یعنی از قوالب عبادات به ارواح آن و از صوَر طاعات به انوار آن ترقی نمودن و نام احسان امروز طریقت و معرفت است، و علم شرائع در تدبیر منازل و سیاست مدن و طریق معاش، و علم اخلاق، و علم آداب، و علم فِتن یعنی حوادث آئنده، و علم فضائل اعمال، و علم مناقب عمّال و این همه علوم را به وجهی شرح و تفضیل داد و شائع و مشهور گردانید که با قاصی و دانی و صغیر و کبیر و ذکی و غبی رسید، الا هر بی نصیبی که شقاوت ازلی او را در گرفته باشد. و تربیت فرمود اهل زمان خود را تا آنکه اهل بَدو و سکان صحراء محسنین و مقربین گشتند، و این تربیت به فیض صحبت با برکت بود، و امر معروف و نهی منکر در هر حالتی به قدر آن حالت.

و به همین منن عظمی که اشاره واقع شد در این آیت اگر عمری در تأمل بگذرانی مثل این منقّح و محصل نیابی.

مقدمه خامسه

بیان آنکه حالتی که به سبب آن غیر نبی با نبی تشبّه کند چیست، و اعانت کلی پیغمبر در اموری که پیغامبر برای او مبعوث شده و به اعتناء تمام آنرا سر انجام داد به چه قسم متصور گردد؟

بدانکه تشبه در خصلت اولی که اراده بعث است به آن طریق تواند بود که اراده منعقد شود به آنکه اتمام این کار بر دست بعضی امتیان کنند و این معنی را پیغامبر ارشاد فرماید، قال الله تعالی: {کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ}.

عن بهز بن حکیم عن أبیه عن جده أنه سمع النبی ﷺ یقول فی قوله تعالی {کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ} قال: أنتم تتمون سبعین أمة أنتم خیرها وأکرمها علی الله. أخرجه الترمذی.

وعن ابن عباس فی قوله عزّ وجل {کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ} قال: هم الذین هاجروا مع رسول الله ﷺ من مکة إلی المدینة. أخرجه الحاکم.

وقال الله تعالی: {وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}.

عن أبی بن کعب قال: لما قدم رسول الله ﷺ وأصحابه المدینة وآواهم الأنصار ورمتهم العرب عن قوس واحدة کانوا لا یبیتون إلا بالسلاح ولا یصبحون إلا فیه، فقالوا: أترون أنا نعیش حتی نبیت آمنین مطمئنین لا نخاف إلا الله، فنزلت: {وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ}. أخرجه الحاکم.

وعن أبی عروة قال: کنا عند مالک بن أنس فذکروا رجلا ینتقص أصحاب رسول الله ﷺ فقال مالک: من أصبح من الناس وفی قلبه غیظ علی أصحاب رسول الله ﷺ فقد أصابته هذه الآیة {وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ}. أخرجه الواحدی.

وقد بینا أن الله تعالی کشف علی نبیه بما رأی أصحابه أن المراد بذلک استخلاف أصحابه ثلاثین سنة.

وقال الله تعالی: {ذَلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا}.

عن خیثمة قال: قرأ رجل علی عبد الله سورة الفتح فلمّا بلغ {کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ} قال: لیغیظ الله بالنبی ﷺ وبأصحابه الکفار، قال ثم قال عبد الله: أنتم الزراع وقد دنا حصاده. أخرجه الحاکم.

وعن عائشة فی قوله تعالی: {لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ} قالت: أصحاب رسول الله ﷺ أمروا بالاستغفار لهم فسبّوهم. أخرجه الحاکم.

وقال الواحدی: هذا مثل ضربه الله تعالی لمحمد ﷺ فالزرع محمد والشطأ أصحابه والمؤمنون حوله وکانوا فی ضعف وقلة کما کان أول الزرع دقیقا ثم غلظ وقوی وتلاحق، کذلک المؤمنون قوی بعضهم بعضا حتی استغلظوا واستووا علی أمرهم {لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ} أی إنما کثرتهم وقواهم لیکونوا غیظا للکافرین.

أما تشبه در زیادتی که در جزء علمی نفس ناطقه دهند به این وجه تواند بود که کسی را از امت محدّث و ملهم کنند تا بعض بروق غیب در دل او لمعان نماید و این معنی به دو طریق تواند بود:

یکی آنکه به مجرد شنیدن سخن پیغامبر متنبه شود به اصل کار گویا آنرا بی واسطه می بیند و می داند و از لوازم این معنی تصدیق دل است به غیر اکتراث.

و نیز از لوازم او صحبت دائمه با پیغمبر ﷺ با وصف فنا و فدا و تسلیم و ترک مخالفت اگر چه در ادنی شیء باشد و امام این طریقه صدیق أکبر ^{رضي الله عنه} است.

و دوم آنکه فراست صادقه او را نصیب کنند و عقل او را از حظیرة القدس تائیدی دهند که غالباً اصابت کنند در مجتهدات خود و از لوازم این معنی آنست که وحی بر حسب رای او نازل شود و نیز از لوازم او آنست که ممتاز شود در میان ابناء جنس خود به آنکه هر چیزی را که ظن کند موافق واقع افتد و امام این طریقه فاروق اعظم ^{رضي الله عنه} است.

أما تشبه در زیادتی که در جزء عملی نفس ناطقه دهند به دو وجه تواند بود وجه اول آنکه سمت صالح داشته باشد و عدالت کامله و در امور ملک رانی و سیاست مدن داد آن دهد و به وجهی معامله کند که امت بر وی مختلف نشود، و تا مقدور بدون سل سیف در میان مسلمین کار سر انجام دهد و جهاد عرب و عجم به نوعی که بهتر از آن متصور نباشد بجا آرد و حق شخصی از هزاران هزار که در امر ملت سعی کند جدا جدا بشناسد، و از هر یکی کاری که از وی می آید بگیرد علماً و عملاً و نصرت دین را به اقصی همت مطمح نظر خود سازد گویا برای همین کار مخلوق شده و این امر غایت سعادت او است، و رد و قبول او همه بر موافقت ملت و مخالفت آن باشد، یا اصابت رای و فطانت المعیه به آن مشابه گویا رای او مرآة اراده الهی افتاده هر چه می اندیشد از مکمن غیب بر حسب اندیشه او ظاهر شود؛ چنانکه حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} فرمود: إن عمر کان رشید الرأی، و فرمود: تازیانه عمر بهتر از سیف ما است.

وجه ثانی آنکه تربیت کنند جمیع أصحاب خود را به تأثیر صحبت و هر یکی را امر معروف کند در هر حالتی به قدر آن حالت و مواعظ و خُطب بلیغه او مؤثر ترین کلمات باشد در نفوس و کرامات عجبیه و خوارق غریبه از وی مشاهده افتد.

أما تشبه او با پیغامبر در تحمل اعباء دعوت به آن وجه تواند بود که مرد جلیل القدر که در نظر مردمان محترم باشد و از وی در حل و عقد خویش حساب می گرفته باشند، و با وی از هر بطن جماعتی مؤتلف باشند به اقصی همت در اسلام قدم راسخ زند و به مجرد دخول او در اسلام جمعی در اسلام در آیند، و به مجرد دخول او عزت اسلام ظاهر شود، و در نظر مردمان پر ظاهر گردد که این ملت را ظهوری شدنی است و دست متعصبان از تطاول این ملت بسبب قیام او بسته گردد، و توقع غلبه از خاطر ایشان بسبب رسوخ قدم او از هم باشد، باز چون جهاد در میان آید به هر وقعی او را دخل باشد در حل و عقد و جمع رجال و نصب قتال و مشورت او را پذیرائی تمام باشد پیش آن حضرت ﷺ.

و اما تشبه او با پیغمبر در نشر علوم به آن تواند بود که تصرف کند در علوم مرویه آن حضرت ﷺ به ارشاد طرق روایت و حمل ناس بر تعلیم علوم آن حضرت ﷺ و اگر در مسأله اقوال روات مختلف شوند خروج نماید از مضیق اختلاف به قضا و اجماع، و ارشاد نماید طریق اجتهاد را و سد کند طرق تحریف را بالجمله احکام نماید اخذ علم از پیغامبر و امام باشد در این راه و واسطه باشد در میان آن حضرت ﷺ و امت او در اخذ علوم.

فائده: در حدیث متواتر آمده است خیر القرون قرنی ثم الذین یلونهم.

و سِر در تفضیل صحابه بر هر که بعد از ایشان آمد آنست که ایشان واسطه اند میان پیغامبر و این جماعت متأخره و از جهت غلبه ی اسلام به واسطه ی ایشان و رسیدن علم به سبب ایشان.

بفهم اگر میتوانی فهمید که امر ملت مشابهت تمام دارد به دیواری که هر خشت فوقانی متفرع است تا آنکه کار به اساس رسد، همچنین هر قرن متأخر مستمد و منت پذیر قرن متقدم است در شرائع اسلام و علوم و هدایت و شرع تا آنکه امر منتهی گردد به صاحب شرع که از جانب خدای تعالی شریعت را بی واسطه آورده. نمی بینی که امروز کافری چون می خواهد که مسلمان شود چه قدر حرکات عنیفه می بایدش کرد که از میان اهل کفر و رسم کفر بر آمده از اهل اسلام یاد گیرد و به آن متخلق گردد خدای تعالی رحمت تامه نازل گرداند بر آبا و اجداد و اساتذه و مشائخ ما که در حجر تربیت خود ما را پرورش دادند و اول کلمه که به ما نمودند رسم اسلام بود آن مؤنت دشوار از سر ما بر داشتند {رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا} و رحمت دیگر اوفی واتم از آن نصیب اصول ایشان گرداند که ایشانرا همچنین در حجر خود تربیت کرده اند این مؤنت خلاص گردانیدند و همچنین تا آنکه صلوات تامه و تحیات کامله تحفه جناب عالی آن حضرت ﷺ گردد به عدد هر مسلمانی که به این ملت حقه بهره مند گردید.

علماً و عملاً این چنین باید دانست این چنین منت را بر جان خود باید نهاد تا بر آبادی ظاهری و باطنی کرده باشیم و از عقوق ایشان دور شویم. والحمدلله رب العالمین.

مقدمه سادسه

بیان تحقق این خصال در شیخین به وجه کمال

أما متضمن بودن بعث پیغامبر ﷺ بعث ایشانرا و اعلام از جانب غیب به این معنی پس فصلی از آن در مسلک اول تقریر کرده شد.

و از این باب است قصه ی اسقف: عن الأقرع مؤذن عمر بن الخطاب قال بعثنی عمر بن الخطاب إلی أسقف فدعوته فقاله له عمر: هل تجدنی فی الکتاب؟ قال: نعم، قال: کیف تجدنی؟ قال: أجدک قرنا، قال فرفع علیه الدرة فقال: قرن مه؟ قال: قرن حدید أمیر شدید، فقال: کیف تجد الذی یجیء بعدی؟ قال: أجده خلیفة صالحا غیر أنه یؤمّر قرابته، قال عمر: یرحم الله عثمان ثلاثا، قال: کیف تجد الذی بعده؟ قال: أجده صداء حدید. قال: فوضع عمر یده علی رأسه فقال: یا دفراه! فقال: یا أمیر المؤمنین إنه خلیفة صالح ولکنه یستخلف حین یستخلف والسیف مسلول والدم مهراق. قال أبو داود: والدفرة النتن. أخرجه أبو داود فی بعض النسخ.

و از این باب است رؤیای عوف بن مالک: عن عوف بن مالک الأشجعی أنه رأی فی المنام کأن الناس جمعوا وإذا فیهم رجل فرعهم فهو فوقهم ثلاث أذرع فقال: فقلت من هذا؟ قال: عمر، قلت: لم؟ قالوا: لأن فیه ثلاث خصال، لأنه لا یخاف فی الله لومة لائم وأنه لخلیفة مستخلف وشهید مستشهد، قال: فأتی أبا بکر فقصها علیه فأرسل إلی عمر فدعاه لیبشره، قال: فجاء عمر، قال: فقال لی أبو بکر: اقصص رؤیاک، قال فلما بلغت خلیفة مستخلف زجرنی عمر وکهرنی وقال: اسکت تقول هذا وأبو بکر حیّ، قال: فلما کان بعد أن ولی عمر مررت بالشام وهو علی المنبر قال: فدعانی وقال: اقصص رؤیاک فقصصتها فلما قلت إنه لا یخاف فی الله لومة لائم، قال: إنی لأرجو أن یجعلنی الله منهم، قال: فلما قلت: خلیفة مستخلف، قال: قد استخلفنی الله فسله أن یعیننی علی ما ولانی فلما أن ذکرت شهید مستشهد قال: أنی لی بالشهادة وأنا بین أظهرکم تغزون ولا أغزو، ثم قال: بلی یأت الله بها إن شاء الله. أخرجه أبو عمر فی الاستیعاب.

و اما تشبه شیخین به حضرت پیامبر ﷺ در جزء عقلی نفس ناطقه به آن دو طریقه که بیان کردیم پس شواهد بسیار دارد، از آنجمله:

حدیث أبی درداء قال: قال النبی ﷺ إن الله بعثنی إلیکم فقلتم کذبت وقال أبو بکر: صدقت وواسانی بنفسه وماله فهل أنتم تارکوا لی صاحبی، مرتین، فما أوذی بعدها. أخرجه البخاری.

وحدیث عائشة قالت: لما أسری النبی ﷺ إلی المسجد الأقصی أصبح یتحدث الناس بذلک فارتد ناس ممن کان آمنوا به وصدقوه وسعوا بذلک إلی أبی بکر ^{رضي الله عنه}، فقالوا: هل لک إلی صاحبک یزعم أنه أسری به اللیلة إلی بیت المقدس، قال: لو قال ذلک لقد صدق، قالوا: أو تصدقه أنه ذهب اللیلة إلی بیت المقدس وجاء قبل أن یصبح؟ قال: نعم، إنی لأصدقه فیما هو أبعد من ذلک أصدقه بخبر السماء فی غدوة أو روحة فلذلک سمی أبو بکر الصدیق. أخرجه الحاکم.

قال أبو عمر: سُمی الصدیق لبداره إلی تصدیق رسول الله ﷺ فی کل ما جاء به، وقیل: بل قیل له الصدیق لتصدیقه فی خبر الإسراء. وفی حدیث التخییر قال علی: فکان رسول الله ﷺ هو المخیَّر فکان أبو بکر أعلمنا به، وقال رسول الله ﷺ: دعوا لی صاحبی فإنکم قلتم لی کذبت وقال لی صدقت، وقال رسول الله ﷺ فی کلام البقرة والذئب: آمنتُ به أنا وأبو بکر وعمر، وما هما ثَمّ، علماً منه بما کانا علیه من الیقین والإیمان. انتهی قول أبی عمر.

وعن أبی سعید الخدری أن رسول الله ﷺ جلس علی المنبر فقال: إن عبدا خیره الله بین أن یؤتیه من زهرة الدنیا ما شاء وبین ما عنده فاختار ما عنده، فقال أبو بکر: فدیناک یا رسول الله بآبائنا وأمهاتنا، قال: فعجبنا، فقال الناس: انظروا إلی هذا الشیخ یخبر رسول الله ﷺ عن عبد خیره الله بین أن یؤتیه من زهرة الدنیا ما شاء وبین ما عند الله وهو یقول: فدیناک بآبائنا وأمهاتنا، فکان رسول الله ﷺ هو المخیر وکان أبو بکر هو أعلمنا به، فقال النبی ﷺ: إن من أمنّ الناس علیَّ فی صحبته وماله أبو بکر ولو کنتُ متخذا خلیلا لاتخذت أبا بکر خلیلا ولکن أخوة الإسلام، لا یبقین فی المسجد خوخة إلا خوخة أبی بکر. أخرجه الترمذی وللشیخین نحوه من طرق متعددة.

وعن عائشة أن أبا بکر لم یقل بیت شعر فی الإسلام حتی مات، وإنه کان قد حرم الحمر فی الجاهلیة هو وعثمان رضی الله عنهما. أخرجه أبو عمر فی الاستیعاب.

وعن سعید بن المسیب أن رجلا من أسلم جاء إلی أبی بکر الصدیق فقال له: إن الأخر زنی. فقال له أبو بکر: هل ذکرت هذا لأحد غیری؟ فقال: لا، فقال له أبو بکر: فتُب إلی الله واستتر یستر الله فإن الله یقبل التوبة عن عباده. فلم تقرره نفسه حتی أتی عمر بن الخطاب فقال له مثل ما قال لأبی بکر، فقال له عمر مثل ما قال له أبو بکر. فلم تقرره نفسه حتی جاء إلی رسول الله ﷺ فقال له: إن الأخر زنی، قال سعید: فأعرض عنه رسول الله ﷺ ثلاث مرات کل ذلک یعرض عنه رسول الله ﷺ حتی إذا أکثر بعث رسول الله ﷺ إلی أهله فقال: یشتکی أو به جنة؟ فقالوا: یا رسول الله والله إنه لصحیح. فقال رسول الله ﷺ: أبِکر أم ثیب؟ قالوا: بل ثیب یا رسول الله. فأمر به رسول الله ﷺ فرُجم. أخرجه مالک.

وعن المسور بن مخرمة فی قصة الحدیبیة وحدیث أبی جندل فقال عمر بن الخطاب فأتیت نبی الله ﷺ فقلت: ألستَ نبی الله حقا، قال: بلی، قلت: ألسنا علی الحق وعدونا علی الباطل؟ قال: بلی، قلت: فلم نعطی الدنیة فی دیننا إذاً؟ قال: إنی رسول الله ولستُ أعصیه وهو ناصری، قلت؟ أولیس کنتَ تحدّثنا أنا سنأتی البیت فنطوف به؟ قال: بلی أفاخبرتک أنا نأتیه العام؟ قلت: لا، قال: فإنک آتیه ومطوف به، قال: فأتیت أبا بکر فقلت: یا أبا بکر ألیس هذا نبی الله حقا؟ قال: بلی، قلت: ألسنا علی الحق وعدونا علی الباطل؟ قال: بلی، قلت: فلم نعطی الدنیة فی دیننا إذاً؟ قال: أیها الرجل إنه رسول الله ولیس یعصی ربه وهو ناصره فاستمسک بغرزه فوالله إنه علی الحق، قلت: ألیس کان یحدثنا أنا سنأتی البیت فنطوف به؟ قال: بلی، أفأخبرک أنک تأتیه العام؟ قلت: لا، قال: فإنک آتیه ومطوف به. أخرجه البخاری.

وعن ابن عباس قال: لما أخرج أهل مکة النبی ﷺ قال أبو بکر الصدیق ^{رضي الله عنه} إنا لله وإنا إلیه راجعون أخرجوا نبیهم لیهلکوا قال فنزلت: {أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ}. قال أبو بکر الصدیق: فعلمت أنها قتال. أخرجه الحاکم.

وفی قصة رؤیا النبی ﷺ غنما کثیرة سوداء دخلت فیها غنم کثیرة بیض، وفی روایة أبی أیوب قول النبی ﷺ: یا أبا بکر اعبرها، فقال أبو بکر: یا رسول الله هی العرب تتبعک ثم تتبعها العجم حتی تغمرها، فقال النبی ﷺ: هکذا عبرها الملک بسحر. أخرجه الحاکم.

وقال ابن هشام: حدثنی بعض أهل العلم عن إبراهیم بن جعفر المحمودی قال قال رسول الله ﷺ: رأیت أنی لقمت لقمة من حیس فالتذذت طعمها فاعترض فی حلقی منها شیء حین ابتلعتها فأدخل علیٌ یده ونزعه. فقال أبو بکر الصدیق ^{رضي الله عنه}: یا رسول الله هذه سریة من سرایاک تبعثها فیأتیک منها بعض ما تحب ویکون فی بعضها أعراض فتبعث علیا فیسهله.

وعن عائشة قالت: رأیت ثلاثة أقمار سقطن فی حجرتی، فقصصت رؤیای علی أبی بکر الصدیق، قالت: فلما توفی رسول الله ﷺ ودفن فی بیتها قال لها أبو بکر: هذا أحد أقمارک وهو خیرها. أخرجه مالک فی الموطأ.

وعن أبی هریرة قال: قال رسول الله ﷺ: لقد کان فیما قبلکم من الأمم محدَّثون فإن یکن فی أمتی منهم أحد فإنه عمر. أخرجه البخاری.

قال أبو عمر من حدیث ابن عمر قال قال رسول الله ﷺ: إن الله جعل الحق علی لسان عمر وقلبه. ونزل القرآن بموافقته فی أسری بدر وفی الحجاب وفی تحریم الخمر وفی مقام إبراهیم. وروی من حدیث عقبة عامر وأبی هریرة عن النبی ﷺ أنه قال: لو کان بعدی نبی لکان عمر. ومن حدیث ابن عمر قال: قال رسول الله ﷺ: بینا أنا نائم أتیت بقدح لبن فشربت حتی رأیت الری یخرج من أظفاری ثم أعطیت فضلی عمر، قالوا: فما أولت ذلک یا رسول الله؟ قال: العلم. وقال علی: ما کنا نبعد أن السکینة تنطق علی لسان عمر. عن ابن سیرین قال کعب (الأحبار) لعمر: یا أمیر المؤمنین هل تری فی منامک شیئاً، فانتهوه، فقال: أنا أجد رجلا یری أمر الأمة فی منامه. معزوا لابن عساکر. ذکر ابن أبی داود فی کتاب المصاحف أنه کان أبو بکر یسمع مناجاة جبریل للنبی ﷺ ولا یراه. من کتاب الخصائص فی باب ما کان یظهر علیه فی الوحی من الآیات. وقال حذیفة: کأن علم الناس کلهم قد دسّ فی جحر مع علم عمر. وقال ابن مسعود: لو وضع علم أحیاء العرب فی کفة میزان ووضع علم عمر فی کفة لرجح علم عمر ولقد کانوا یرون أنه ذهب بتسعة أعشار العلم ولَمجلس کنت أجلسه من عمر أوثق فی نفسی من عمل سنة. انتهی کلام أبی عمر.

عن عبد الله عمر قال: ما سمعت عمر لشیء قط فیقول إنی لأظنه کذا إلا کان کما یظن. أخرجه البخاری.

وعنه أن رسول الله ﷺ قال: إن الله جعل الحق علی لسان عمر وقلبه. وقال ابن عمر ما نزل بالناس أمر قط فقالوا فیه وقال فیه عمر إلا نزل فیه القرآن علی نحو ما قال عمر. أخرجه الترمذی.

وعن عمر بن شرحبیل عن عمر بن الخطاب أنه قال: اللهم بین لنا فی الخمر بیان شفاء فنزلت التی فی البقرة: {یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ} فدُعی عمر فقُرئت علیه ثم قال: اللهم بین لنا فی الخمر بیانَ شفاءٍ، فنزلت التی فی النساء {یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُکَارَی} فدُعی عمر فقُرئت علیه، ثم قال: اللهم بین لنا فی الخمر بیانَ شفاء فنزلت التی فی المائدة {إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ} إلی قوله {فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ} فدعی عمر فقرئت علیه فقال: انتهینا انتهینا. أخرجه الترمذی.

مقدمه ی سابعه

در بیان رحجان شیخین بر غیر خویش در این خصال که مناط فضل کلی آنرا نهاده ایم:

و پیش از خوض در این مقدمه نکته ی چند تقریر کنیم تا خوض در مقصود بر وجه بصیرت واقع شود.

نکته ی اولی: باید دانست که سنة الله بر آن جاری شده که بندگان مقرب او تعالی در همه صفات کمال برابر نباشند بلکه متفاوت باشند؛ در کارخانه ی الهی رحم أبوبکر در کار است چنانکه شدت عمر هم در کار است، نمی بینی که انبیاء صلوات الله علیهم که خلاصه ی بشر و افضل بنی آدم ایشانند و نقصان به هیچ وجه در میان ایشان نیست در صفات کمال مختلف اند، داود و سلیمان ملوک بودند و عیسی و یونس اهل تجرید و نمی بینی که قاعده سلطنت بدون امراء و سپاهیان و اهل قلم راست نمی نشیند، در امراء صفت ریاست و فوج کشی و حل و عقد مصالح ملکی مطلوب است، و در سپاهیان صفت شجاعت و پهلوانی مطلوب است و در اهل قلم کیاست و کاردانی مطلوب است کار ملک بدون اجتماع این همه میسر نمی شود و کاری که از یکی می آید از دیگری نمی آید و در هیئت اجتماعیه ی سلطنت همه مطلوب اند.

همچنین در نبوت کبری که جامع خلافت و رسالت باشد همه این امور مطلوب اند حسان بن ثابت به شعر و مدح آن حضرت ﷺ مبشّر به بهشت شد و أبی بن کعب به حفظ قرآن و عبدالله بن مسعود به فقه و قرآن و خالد به شمشیر زنی، و خلفاء اربعه هر چند جامع بودند در أکثر صفات کمال اما به اعتبار کثرت و قلت مختلف و متفاوت بودند، صحبت دائمه با خلوص محبت و فناء کلی او خود را در مرضی آن حضرت ﷺ گم کردن به وجهی که در هیچ حال راه مخالفت اگر چه در ادنی چیزی باشد نه پیماید، و جان فشانی و بذل مال و جاه در حب آن حضرت و در افشاء اسلام خصیصه ایست که حضرت صدیق ^{رضي الله عنه} به آن تفوق نمود، و قیام به حل و عقد ملت و تمهید اسلام در اقطار ارض با ملاحظه جانب تعظیم آن حضرت ﷺ خصیصه ایست که حضرت فاروق ^{رضي الله عنه} به آن تفوق نمود، و اعانت به مال در هر موطنی و حسن سلوک با صبیتین آن حضرت ﷺ و صله ی ارحام به وجهی که خوبتر از آن متصور نشود و کمال حیاء که عبارت از انسجام نفس است در وقت ثوران داعیه شهوت و غضب با حظی وافراز نور طهارت و عبادت و تلاوت و قیام به عبادات مالیه از اعتاق و انفاق خصیصه ایست که حضرت ذی النورین ^{رضي الله عنه} به آن تفوق نمود، و قرابت قریبه به آنحضرت ﷺ و همیشه در تربیت آن حضرت به منزله ی فرزند در تربیت والد خود بودن، با نجابت کامله و شجاعت وافره که به پهلوانی معتبر شود و زهد کامل و ورع عظیم که به ولایت مناسب است و ذکاء ثاقب وسرعت انتقال به اخذ مسئله در قضایا و فصاحت کامله خصیصه ایست که حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} به آن تفوق نمود آن حضرت ﷺ به تفوق هر یکی به این خصال از سائر مسلمین گواهی دادند.

أخرج الترمذی أن رسول الله ﷺ قال: أرحم أمتی بأمتی أبو بکر وأشدهم فی أمر الله عمر وأشدهم حیاء عثمان وأقضاهم علی وأعلمهم بالحلال والحرام معاذ بن جبل وأفرضهم زید بن ثابت وأقرأهم أبی بن کعب ولکل لقوم أمین وأمین هذه الأمة أبو عبیدة بن الجراح وما أظلت الخضراء ولا أقلت الغبراء أصدق لهجة من أبی ذر شِبه عیسی فی ورعه.

وأخرج الحاکم عن النزال بن سبرة قال: وافقنا علیا طیب النفس وهو یمزح فقلناه حدثنا عن أصحابک، فقال: کل أصحاب رسول الله ﷺ أصحابی، فقلنا: حدثنا عن أبی بکر، فقال: ذلک امرؤ سماه الله صدیقا علی لسان جبریل ومحمد ﷺ.

وأخرج ابن عبد البر عن طارق قال: جاء ناس إلی ابن عباس فقالوا: جئناک نسألک، فقال: سلوا عما شئتم، فقالوا: أیّ رجل کان أبو بکر؟ قال: کان خیرا کله، أو قال کالخیر کله علی حدة کانت فیه. قالوا: فأی رجل کان عمر؟ قال: کان کالطیر الحذر الذی یظن أن له فی کل طریق شرکا، قالوا: فأی رجل کان عثمان؟ قال: رجل ألهته نومته عن یقظته، قالوا: فأی رجل کان علی؟ قال: کان قد ملئ جوفه حلما وعلما وبأسا ونجدة مع قرابة من رسول الله ﷺ وکان یظن أن لن یمد یده إلی شیء إلا ناله فما مد یده إلی شیء فناله.

بالجمله هیچکس از اهل عقل نمی تواند گفت که غیر حضرت مرتضی در هاشمیه کسی در نسب و مبارزات قرین حضرت مرتضی بود چنانکه نمی تواند گفت که غیر فاروق در حسن سیاست و تدبیر امور فتح و دور بینی مانند فاروق بود.

چنانکه نمی تواند گفت که در صحبت دائمه با رضا جوئی و فنا و فدا به نسبت آن حضرت ﷺ از اول اسلام تا آخر و بذل و خرج اموال مثل صدیق بود چنانکه نمی تواند گفت که غیر ذی النورین در انفاق و اعتاق و حیا و کظم غیظ و ترک خوض در فتنه نزدیک مهیا بودن آن مانند ذی النورین بود.

هر کسی را بهر کاری ساختند

میل او اندر دلش انداختند

نکته ثانیه: باید دانست که آن حضرت ﷺ ترجمان غیب بود در آنچه از مناقب هر یکی از صحابه بیان فرمود هر کسی را به فضیلتی که در وی بود عاقبة الأمر همان فضیلت بر روی کار آمد اختصاص داد؛ أبی بن کعب را سید القراء گفت و فرمود که: خدای تعالی مرا فرموده است که سورهء لم یکن را تعلیم تو کنم أبی گفت أوَسمّانی الله؟ قال: نعم، فذرفت عینا أبی.

هیچ میدانی که نکته در تخصیص أبی چیست آنست که سلسله جماعه عظیمه از قراء امت مرحومه به واسطه او به جناب رسالت رسیدن مقدر بود، و عبدالله بن مسعود را چرا فرمود که ما أمرکم ابن أم عبد فخذوه وما أقرأکم فاقرؤه برای آنکه سلسله فقه و قرائت جم غفیر از امت به جناب رسالت به واسطه او رسیدن مقدر بود، و در حق خالد چرا فرمود سیف من سیوف الله برای آنکه فتوح بسیار بر دست او شدنی بود، و در حق سعد چرا فرمود: عسی أن تبقی حتی ینتفع بک أقوام ویضرُّ بِک آخرون برای آنکه فتح عراق و حکومت آن بر دست او شدنی بود، و در حق أبو عبیدة چرا گفت أمین هذه الأمة ابوعبیدة برای آنکه حل عقد شام بر دست او افتادن بود، و در حق عمرو بن العاص چرا گفت نعم المال الصالح للرجل الصالح برای آن گفت که ایالت مصر او را بودنی بود، و در حق معاویة چرا گفت إن وُلّیت أمر الناس فأحسن إلیهم برای آن گفت که خلافت آخر به وی رسیدنی بود، و در حق ابن عباس چرا دعا کرد: اللهم علّمه الکتاب، برای آن گفت که تفسیر قرآن بر دست او شدنی بود، و در حق انس چرا دعا کرد: اللهم أکثر ماله وولده، برای آنکه او را این معنی شدنی بود، و در حق ابوذر چرا گفت شِبه عیسی فی الزهد برای آنکه این صفت در وی کامل بود، و در حق شیخین چرا گفت: اقتدوا بالذَین من بعدی أبی بکر وعمر برای آنکه خلافت ایشان مقدر بود.

بالجمله ترجمانیت غیب و کمال اوفر این مظهر اتم نشناخته است کسی که هر یکی از مناقب صحابه را جدا گانه نشناخته و منزلت هر یکی از دیگری علیحده ندانسته است.

پس ممکن نیست که آن حضرت ﷺ شخصی را به خلافت و لوازم آن مثلا مبشر کند و این معنی بر وی کار نیاید.

پس کسی اگر بشارت صحیحه برای غیر آنکه آثار آن امر از وی ظاهر شوند روایت کند محال گفته است و اگر بشارت به چیزی که واقع شد روایت کرده شود صورت واقعه پیش از تتبع سند تصحیح او می کند، غامض تر از این آن است که زیدیه گمان می برند که در شرع امامت را حق فاطمیین ساختند.

فقیر می گوید: این گمان ایشان فاسد است؛ زیرا که تکلیف به چیزی که هیچگاه نبود از مثل این مظهر اتم نهایت مستبعد است، زیرا که این فیض از همان موطن می آید که تقدیر حوادث از آنجا است، و اگر همچنین بود لطف نباشد بلکه تقریب باشد به معصیت نعوذ بالله من سوء الاعتقاد و چون می فهمم که شارع مسائل عبادات و معاملات و مناکحات و جراحات و قضاء و حدود بیان کرد و شروط خلافت عظمی بیان نکرد، به همین سبب که در أکثر امت خلافت به شروط خود بودنی نیست.

پس شفقت بر امت ترک تصریح به آن است تا ضروریات دین را عاصی نشوند والله أعلم بحقیقة الحال.

نکته ثالثه: آن حضرت ﷺ قدر شناس ترین مردمان بودند و اوفی ایشان به ذمم و اوصل ایشان ارحام را و احسن ایشان در مراعات حقوق پس بسیار است که صله ارحام را رعایت فرماید و برای ایشان غضب کند و در حق عباس چرا نفرماید: أوَما شعرت یا عمر أن عمّ الرجل صنو أبیه، و در حق سیدتنا فاطمة رضی الله عنها چرا نگوید: یریبنی ما رابها ویؤذینی ما أذاها إن بنی فلان یستأذنونی أن ینکحوا بنتهم علی بن أبی طالب فلا آذن لهم ثم لا آذن لهم. و در حق أبوبکر صدیق چرا نفرماید: هل أنتم تارکوا لی صاحبی، در حق علی چرا نفرماید هو منی وأنا منه یؤذنی ما آذاه، من کنت مولاه فعلی مولاه، من سبّ علیا فقد سبنی. در حق انصار چرا نفرماید: الأنصار شعار والناس دثار، اللهم أنتم من أحب الناس الیَّ.

پس مرد منصف را لا بد است از آنکه مراتب ارحام و خصوصیاتی که از قرابت خیزد جدا بفهمد و آنچه مناط مدح در امور دینیه که متعلق اتصاف به صفت خلافت نبوت به اعتبار هر دو شعبه او باشد جدا اعتبار کند، مثلاً کلمة إنما هو منی وأنا منه بیان کمال خصوصیت قرابت است، و اداء حقوق ارحام است با مسأله فضل کلی مساس ندارد به آن دلیل که آن حضرت ﷺ چنانکه در حق حضرت مرتضی و زهراء رضی الله عنهما این کلمه گفت همچنان در حق عباس به همین کلمه نطق فرمود باز فرود تر آمد و در حق دُرة بنت أبی لهب همان کلمه بعینها اداء نمود، کما أخرجه أحمد عن درة بنت أبی لهب قالت: کنت عند عائشة فدخل النبی ﷺ فقال ائتونی بوضوء وقالت فابتدرت أنا وعائشة الکوز فبدرت وأخذته فتوضأ فرفع بصره إلیَّ أو طرفه إلیَّ وقال: أنت منی وأنا منک.

از اینجا دانسته شد که این کلمه برای صله ی رحم است نه از باب فضل.

و در صدقات بنی تمیم فرمود: هذه صدقات قومنا.

باز در فضائل أسلم و غفار و جهینة و مزینة را بر بنی تمیم تفضیل داد پس دانسته شد که این اضافت به معنی صله ارحام است نه از باب فضل و همچنین مَن سبّه فقد سبنی ومن اذاه فقد اذانی از قبیل وصل ارحام است به آن دلیل که به مثل این کلمه در حق عباس و مانند او متکلم شده اند.

نکته رابعه: لفظ و مانند آن در حق جمعی وارد شده و آنرا به حسب قرائن و خصوصیات احوال به معنی مناسب باید فرود آورد مثلاً گوئیم که حب به چند وجه می باشد حب مرد نساء خود را، و حب مرد اولاد خود را، و حب کاملی کاملی را به سبب موافقت در کمال، و حب مرد یتیم را به اعتبار آنکه محل شفقت است، و محبت تلمیذ شیخ خود را و هر یکی از این محبتها جدا از دیگری فهمیده می شود و زیادت یک نوع به نسبت فردی و زیادت نوع دیگر به نسبت فرد دیگر معقول می گردد، پس اگر آن حضرت ﷺ یکبار عائشة صدیقه را الناس گویند و دیگر جا اسامه را و سوم جا صدیق أکبر را و جای چهارم علی مرتضی را تناقض نباشد بلکه در هر حدیث اشاره باشد به محبت خاص، فافهم.

نکته خامسه: سابقاً مذکور شد که حقیقت فضل وجود یک چیز است در دو شخص و رجحان یکی بر دیگری در آن خصلت، الآن باید دانست که این رحجان گاهی به اعتبار انواع این خصلت باشد، پس در یکی نوعی ظاهر شود و در دیگری نوع دیگر، و نوع اول انفع باشد در صناعتی که سخن باعتبار آن صناعت می رود از نوع ثانی؛ مثلاً شجاعت دو قسم است: شجاعت پهلوانی و شجاعت ملوک، و شجاعت ملوک انفع است در خلافت کبری، و مثلاً صفت علم شعبه های بسیار دارد، سرعت انتقال ذهن به اخذ مسئله و خروج از محل اشتباه و تعارض ادله به وجهی که به آن فن که سخن در آن می رود مناسب باشد نظیر آنکه در علم منقول هر که اوثق باشد در حفظ و حدیث او نکارت ندارد، بهتر است از کسی که فهم ثاقب دارد و اوهام در حدیث او داخل شوند، و مثلا زهد دو نوع است زهد اولیاء که نفرت است از دنیا و ترک مداخلت نمایند راساً و زهد انبیاء که طمع خود را طرح ساخته اصلاح عالم کنند و مداخلت نمایند در مال و جاه به وجهی که بهتر از آن متصور نگردد.

نکته سادسه: عقل تجویز می کند که شخصی با پیغامبر صحبت نداشته باشد بلکه آشنا نشده، تقدیر الهی جاری شود به آنکه این شخص را متمم بعض کارهای مقصوده پیغامبر سازند، و خدا تعالی پیغامبر را به این سِر مطلع فرماید، پس پیغامبر آنرا خلیفه خود سازد و وی بهترین امت باشد، و دیگران رعیت او و این فضیلت علیحده است و نیز عقل تجویز می کند که شخصی در اول بعثت پیغامبر به اعتبار اتفاق و تألیف و سعی جمیل در افشای دین و برهم زدن اعداء و مستقر ساختن قواعد ملت اعانتها کرده باشد، و نظر رحمت الهی که به جانب پیغامبری باشد، به اعتبار این خصال در این شخص کار خود بکند، و بعد از آن هم به حضور او پیغامبر متوفی شود و وی افضل امت باشد و دیگران تابع او و این فضیلت علیحده است.

از منت الهی در حق شیخین آن است که هر دو نوع فضیلت را جمع کرده اند پس اگر در فضیلت ثانیه جمعی با شیخین مساوی الاقدام در گمان کسی باشند لا نسلّم که فضل کلی بران دائر باشد؛ زیرا که ایشان جمع بین الفضیلتین کرده اند.

نکته سابعه: خدای تعالی خواست که دین خود را به واسطه ی پیغمبر خود در آفاق منتشر گرداند و این معنی بدون علماء و قراء که از آن حضرت ﷺ علم قرآن و سنت روایت کنند متصور نمی شد، پس بر زبان مبارک آن حضرت ﷺ فضائل جماعه از صحابه جاری ساخت تا حث باشد بر اخذ علم قرآن از ایشان، و آن فضائل به منزله ی اجازت نامه های محدثین است برای تلامذه خود تا قومی که رجال را به اقوال نمی توانند شناخت باری اقوال را به رجال بشناسند، و در این فضائل جمیع علماء صحابه مشترک اند چنانکه از کتب حدیث ظاهر است، أنا مدینة العلم وعلی بابها، از این باب است، وأقرأکم أبی، وأعلمکم بالحلال والحرام معاذ، نیز از این باب.

چون این نکته ها مذکور شد به اصل سخن رویم که شیخین افضل اند از سائر صحابه.

قال الله تعالی: {لَا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی}.

قال الواحدی: {لَا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ} یعنی فتح مکة. قال مقاتل: لا یستوی فی الفضل من أنفق ماله وقاتل العدو من قبل فتح مکة مع من أنفق من بعد وقاتل. قال الکلبی فی روایة محمد بن الفضل نزلت فی أبی بکر، یدل علی هذا أنه کان أول من أنفق المال علی رسول الله ﷺ وفی سبیل الله وأول من قاتل علی الإسلام. قال ابن مسعود: أول من أظهر إسلامه بسیفه النبی ﷺ وأبو بکر. وقد شهد له النبی ﷺ بإنفاق ماله قبل الفتح فیما أخبرنا عبد الله بن إسحاق بإسناده عن ابن عمر قال: بینا النبی ﷺ جالس وعنده أبو بکر الصدیق علیه عباءة قد خلها علی صدره بخلال إذ نزل علیه جبریل فأقرأه من الله السلام، فقال: یا محمد ما لی أری أبا بکر علیه عباءة قد خلها علی صدره بخلال؟ قال: یا جبریل أنفق ماله قبل الفتح علی، قال: فأقرأه من الله السلام وقل له یقول لک ربک أراض أنت عنی فی فقرک هذا أم ساخط؟ فالتفت النبی ﷺ إلی أبی بکر فقال: یا أبا بکر هذا جبریل یقرئک من الله السلام ویقول لک ربک: أراض أنت عنی فی فقرک هذا أم ساخط؟ قال: فبکی أبو بکر فقال: علی ربی اغضب؟ أنا عن ربی راض، أنا عن ربی راض. وقوله: {أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا} قال عطاء: درجات الجنة تتفاضل فالذین أنفقوا من قبل الفتح فی أفضلها. قال الزجاج: لأن المتقدمین نالهم من المشقة أکثر مما نال من بعدهم وکانت بصائرهم أیضاً أنفذ. {وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی} کلا الفریقین وعد الله الجنة.

أما افضلیت شیخین به نسبت جمعی که بعد فتح مکة مسلمان شدند پس به منطوق این آیه کریمه.

و اما افضلیت شیخین نسبت جمعی کثیر از انصار و مهاجرین اولین که در اصل این صفات شریک اند، پس بمفهوم این آیه؛ زیرا که فحوای آیت دلالت میکند بر آنکه هر چند اعانت پیغمبر در قتال و انفاق سابق تر فضل زیاده تر.

پس حال عباس و خالد ظاهر شد، و همچنان جمعی که در اول اعانتها کردند اما در آخر نماندند تا اعانت کنند مثل حمزه و مصعب بن عمیر، و همچنان آنانکه نشر علوم کردند لیکن نصرت اسلام به اعتبار جهاد از ایشان ظاهر نشد مانند أبی ابن کعب و عبدالله بن مسعود و معاذ بن جبل.

آنچه در اینجا (بحث) می باید کرد حال مرتضی است، پس می گوئیم

اما افضلیت شیخین به اعتبار تشبه به اراده بعثت، پس به دو وجه می باید دانست یکی بشارات صریحه که در منامات واقع شد مصرح آمد به حال شیخین نه به حال مرتضی.

دوم آنچه واقع شد در خارج؛ زیرا که وجود خارجی مبین و مفسر بشارات صدق مصدوق است.

پس آن حضرت ﷺ در حق شیخین بشارت دادند که خلیفه خواهند شد و کار دین از دست ایشان منتظم خواهد شد، و فتوح بسیار بر دست ایشان از مکمن غیب به ظهور خواهد رسید، و واقع شد آنچه بشارت دادند، به خلاف مرتضی که فتوح اسلام در ایام خلافت وی متحقق نشد، و خود چه امکان دارد که آن حضرت ﷺ بشارت دهد به چیزی که واقع نشود.

سوال: اگر گوئی هر چیزی که در عالم حادث می شود به ارادهء الهیه است چه خیر و چه شر و منامات مبین و مخبر امر آینده است، پس منامات و بشارات موجب فضیلت چرا باشند و تشبه به انبیاء از جهت منامات چرا حاصل شود؟.

جواب: گوئیم آری و لیکن عدلی که از ملوک ظاهر می شود هم به ارادهء الهیه است و عدلی که از انبیاء ظاهر می شود هم به ارادهء الهیه و همچنین تعلیم علمی که از علماء می باشد و تعلیم علمی که از انبیاء به وجود می آید، و لا بد میان هر دو طبقه بون بائن است، پس تأمل باید کرد که فرق از کجا خاست؟ مبدأ فرق آنست که این را به منزله سنگ و چوب می گردانند و کار را سر انجام میدهند و نفس او آنچه او را برای آن نصب کرده اند نمی فهمد و رنگ آن اراده را در خود جا نمی دهد و نفس او متلون به لون ارادهء الهیه نمی گردد و متجرد نمی شود برای خدمت ارادهء الهیه و مانند تیری است که به جانب کفار آنرا اندازند و کافر را به آن کشته تقویت دین نمایند تیر را چه فضیلت و کدام قربت، و پیغامبر به سبب لحوق به ملأ اعلی می شناسد که از وی چه چیز اراده کرده اند و رنگی از ارادهء الهیه در نفس او فرو می رود و از آن رنگ در نفس او شعبه ها بسیار ظاهر می گردد بعد از آن قوای عقلیه و قلبیه همه لله و فی الله به کارهای خویش متوجه می شوند، شتان بین المرتبتین.

و چون نبوت منقطع شد تشبه به این فضیلت به جز آن صورت نمی گیرد که همان ارادهء الهیه که در سینه ی پیغامبر ظهور فرموده در بعض امور که صعود پیغامبر به ملأ اعلی پیش از اتمام آن مقدر شده تقاضا نماید که به نوعی از نسبت پیغامبر در آن مداخلت کند و به حسب صورت بر دست دیگری ظهور نماید، پس این منامات مخبرند به آنکه اتمام این امور بر دست فلان و فلان واقع خواهد شد، و این منامات و بشارات به اظهار کمال رضای خود در آن باب و تربیت آن حضرت ﷺ ظاهرا و باطنا ایشان را، و استخلاف ایشان به نص و اشاره تمهید اصول آن کارها و تأسیس قواعد آن مطلبها مداخلت پیغامبر است در آن امر، پس احساس می کند به نیابت پیغامبر در آن امر و رنگ این معنی در نفس ناطقه او فرو می رود و قوای قلبیه و عقلیه او را در هیجان می آرد و گویا جارحه ی از جوارح پیغامبر می گردد و رحمت خاص الهی که در حق پیغامبر مصروف بود در حق او نیز همان رحمت کار می کند از این جهت این بشارات و استخلاف مناط فضیلت شدند، و چون این نکته به خاطر أکثر علماء نرسیده است از این بشارات حسابی نگرفته اند و در باب فضائل برآن اعتماد کلی نکرده اند ولکن الحق ماقلتُ.

أما افضلیت شیخین به اعتبار تشبه در جزء علمی پس از جهت آن است که علم را دو نوع است نوعی که مخصوص شیخین است ادخل است در خلافت نبوت از نوعی که مخصوص به مرتضی است و تفصیل این اجمال موقوف است بر دو تحقیق.

تحقیق اول: فاروق و مرتضی هر دو مبشرند به زیادت جزء علمی به صریح أحادیث، و صدیق أکبر به دلالت تضمنی در حدیث: اقتدوا بالذَین من بعدی أبی بکر وعمر. زیرا که مقتدا نمی باشد الا ممتاز در علم لیکن از تتبع آثار منقوله از ایشان ظاهر می شود که حضرت مرتضی زیاده تر بود در سرعت انتقال به مأخذ مسأله؛ لهذا محاسبات عجبیه و قیاسات دقیقه از وی بی شمار روایت کرده شده است، و فاروق در وقت انعقاد اجماع به وی بیشتر اعتنا نمودی، چنانکه در مسائل بسیار تحریر نمودیم.

عن حنش بن المعتمر أن علیا کان بالیمن فاحتفروا زبیة للأسد فجاء حتی وقع فوقع فیها رجل وتعلق بآخر وتعلق الآخر بآخر وتعلق الآخر بآخر حتی صاروا أربعة فجرحهم الأسد فیها، فمنهم من مات ومنهم من أخرج فمات. قال: فتنازعوا فی ذلک حتی أخذوا السلاح، قال: فاتاهم علی فقال: ویلکم تقتلون مئتی إنسان فی شأن أربعة أناسی؟ تعالوا أقض بینکم بقضاء فإن رضیتم به وإلا فارتفعوا إلی النبی ﷺ. قال: فقضی للأول ربع دیته وللثانی ثلث دیته وللثالث نصف دیته وللرابع الدیة الکاملة. قال: فرضی بعضهم وکره بعضهم وجعل الدیة علی قبائل الذین ازدحموا. قال: فارتفعوا إلی النبی ﷺ وکان متکئا فاحتبی. قال: سأقضی بینکم بقضاء، قال: فأخبر أن علیا قضی بکذا وکذا، قال: فأمضی قضاءه. أخرجه أحمد.

وعن زید بن أرقم قال: بینا أنا عند رسول الله ﷺ إذ جاءه رجل من أهل الیمن فجعل یحدث النبی ﷺ ویخبره، فقال: یا رسول الله أتی علیا ثلاثة نفر یختصمون فی ولد وقعوا علی امرأة فی طهر واحد، فقال للاثنین: طیبا نفسا بهذا الولد، ثم قال: أنتم شرکاء متشاکسون، إنی أقرع بینکم فمن قرع له فعلیه الولد وثلث الدیة لصاحبه، فأقرع بینهم فقرع أحده فدفع إلیه الولد، وضحک النبی ﷺ حتی بدت نواجذه أو أضراسه. أخرجه الحاکم.

وعن زر بن حبیش قال: جلس رجلان یتغدیان مع أحدهما خمسة أرغفة ومع الآخر ثلاثة أرغفة وضعا الغداء بین أیدیهما مر بهما رجل فسلم فقالا: اجلس للغداء فجلس وأکل معهما واستوفوا فی أکلهم الأرغفة الثمانیة، فقال الرجل فطرح إلیهما ثمانیة دراهم وقال: خذا هذا عوضاً مما أکلت لکما ونلته من طعامکما. وقال صاحب الخمس الأرغفة: لی خمسة دراهم ولک ثلاثة. وقال صاحب الأرغفة الثلاثة: لا أرضی إلا أن یکون الدراهم بیننا نصفین، وارتفعا إلی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب فقصا علیه قصتهما، فقال لصاحب الثلاثة قد عرض علیک صاحبک ما عرض وخبزه أکثر من خبزک فارض بالثلاثة، فقال: لا والله لا رضیت منه إلا بمر الحق، فقال علی: لیس لک فی مر الحق إلا درهم واحد وله سبعة، فقال الرجل: سبحان الله یا أمیر المؤمنین هو یعرض علیَّ ثلاثة فلم أرض وأشرت علی بأخذها فلم أرض وتقول لی الآن إنه لا یجب لی فی مر الحق إلا درهم واحدة فقال له علیٌ: عرض علیک صاحبک أن تأخذ الثلاثة صلحا فقلت: لا أرضی إلا بمر الحق ولا یجب لک فی مر الحق إلا واحد، فقال له الرجل: فعرفنی بالوجه فی مر الحق حتی أقبله، فقال علیٌ: ألیس للثمانیة الأرغفة أربعة وعشرین ثلثا أکلتموها وأنتم ثلاثة أنفس ولا یُعلم الأکثر منکم أکلا ولا أقل فتحملون فی أکلکم علی السواء، قال: بلی، قال: فأکلت أنت ثمانیة أثلاث وإنما لک تسعة أثلاث، وأکل صاحبک ثمانیة أثلاث وله خمسة عشر ثلثا أکل منها ثمانیة وبقی له سبعة، وأکل لک واحدا من تسعة ولک واحد بواحدک وله سبعة. فقال الرجل: رضیت الآن. أخرجه أبو عمر فی الاستیعاب.

و در مسئله ی عول گفت: صار ثمنها تسعاً.

و فاروق زیاده تر بود در مناظره و مشاوره در مسائل شرعیه، تا اقیسه متعارضه را بسنجد و همه علماء را به آنچه مرجح است قائل کند و اختلاف از میان مردمان مرتفع شود و اصل ثالث که اجماع است متحقق گردد؛ لهذا ابن مسعود گفته است: کان عمر إذا سلک مسلکاً وجدناه سهلاً. و در زمان حضرت مرتضی اجماعی منعقد نگشت و مشاورتی با علماء در میان نه آمد و علمی که در همه اهل اسلام شائع گردد ظاهر نشد و این معنی به هر شخصی که ادنی معرفتی به آثار سلف داشته باشد واضح و غیر محتاج به بیانست، و آن حضرت ﷺ به اختصاص هر یکی به صفتش اشاره فرمود جای که در باب فاروق فرموده فأوّلته الدین، و در باب مرتضی فرموده: أقضاکم علی، وأنا مدینة العلم وعلی بابها. زیرا که قضا موقوف بر سرعت انتقال ذهن است و حکمت نیز همچنان، و دین عبارت از چیزیست که مردمان بر وی جمع شوند و از صاحب ملت نقل کنند و أصحاب مرتضی مختلف شدند در فهم کلام او و به مذاهب شتی رو نهادند، مثلاً جمعی از وی روایت کردند تبریه خود از شرکت در دم عثمان و جمعی از کلام وی رضاء قتل وی فهم کردند که قتله الله وأنا معه قاله ابن سیرین. رواه ابن أبی شیبة.

همچنین در هر حادثه ی مشکله از فقه و غیر آن مثل تحریم متعه و غسل رجلین کلمه های دقیقه از حضرت مرتضی ^{رضي الله عنه} شنیدند و در تطبیق آن متحیر ماندند و فتح باب اختلاف واقع شد.

و أصحاب حضرت فاروق ^{رضي الله عنه} در أکثر احوال همین یک مدعا از کلام وی فهمیدند و بر وی مختلف نشدند و در آنچه رأی اوست متحیر نگشتند، فاروق خود باین نکته ایماء نموده است جای که گفته: إن الفجور هکذا، وغطی رأسه إلی حاجبیه، ألا إن البر هکذا، وکشف رأسه.

و احتیاج به سنجیدن اقیسه متعارضه به مثالی واضح کنم؛ مثلاً وزن کردن شیر، سرعت انتقال به آن خصیصه مرتضویه است و سنجیدن او با ادله شرعیه و تنبیه به آن که بسیاری از وجود معرفت حال که اطبا به آن قائل اند و تجربه به آن شهادت می دهد در شرع معتبر نیست مثل آنکه علامت بلوغ انشقاق ارنبه (کناره های بینی) اطباء دانسته اند و در شریعت بجز بلوغ خمسة عشر و احتلام و احبال و حیض و نبات عانه معتبر نداشته اند.

پس وزن شیر هر چند اصلی داشته باشد در مظان کلیه شرع معتبر نداشته اند، و لهذا در مذاهب اربعه حکم این مسأله بجز شهادت یا یمین نگفته اند، این سنجیدن خصیصه فاروقیه است، و مثلاً تنبیه به آنکه قرعه در امور مشتبه فیصل کننده است از خصائص مرتضویه است و نشست دادن او به آنکه قرعه در جای است که حقوق متساویه جمع شوند نه برای اثبات حقی و مثلاً در صورتیکه شخصی خبر دهد به آنکه بر مادر فلانی محتلم شده ام و به این سبب اذیتی به فلانی لاحق شود، علم مرتضوی حاکم به آن است که او را در آفتاب ایستاده کنند و بر سایه ی او دره زنند زیرا که عالم خیال ظل عالم شهادت است و علم فاروقی حاکم به آن است که او را زجری یا تنبیهی کنند تا ردع باشد از ایذا مانند آنکه آن حضرت ﷺ از سب اموات کافرین منع کردند لا تؤذوا الأحیاء و مانند آنکه حضرت عمر ^{رضي الله عنه} از هجو منع نمود.

و تحقیق ثانی: اشبه به خلافت نبوت آن است که همان علوم که از انبیاء منقول است در مردمان مشهور کرده آید، آنچه مجمل است او را در اجمال گذاشته شود، و آنچه مفصل است به تفصیل بیان کرده آید؛ زیرا که شارع هیچ چیز مجمل نگذاشته الا از جهت حکمتی در اجمال او و مفصل نساخته الا از جهت مصلحت در تفصیل او و سنت انبیاء علیهم الصلوات آن است که عمل مقصود تر باشد از علم و علم به قدر تهذیب نفوس عالم القا فرمایند، و سخن دقیق با ایشان نگویند، و چنان نکنند که افهام مخاطبین متحیر شوند، یا مستشرف شوند به آنکه ورای آنچه بر زبان گویند در دل چیزی دیگر پنهان کرده باشند، باز علمی که به نیابت تعلیم آن کنند هر چند حواله به صاحب علم بیشتر باشد و استبداد رأی کمتر و هر چند تقلید زیاده تر و خوض به عقل کمتر و هر چند خروج از مضائق اختلاف بیشتر و اجماع آراء بیشتر نیابت قوی تر و خلافت محکم تر باشد.

از این غامض تر گوئیم فضیلتی که خلفاء را حاصل است آنست که علم موسس و ممد پیغامبر را که به درجهء شهرت نرسیده به شهرت رسانند تا جارحه باشند از جوارح پیغامبر در اتمام امر او. و علوم حادثه اگر چه به دقت نظر زیاده باشد به جوی نمی ارزد در جنب جارحه بودن از جوارح پیغامبر و لهذا صحابه با وجود آنکه چندان تدقیق سخن نکرده اند مقبول تر اند عندالله و عند الرسول و عند الصالحین من المؤمنین. و معقولیان زمان ما هر چند دقیقه شناس انداز فیض الهی دور ترند.

و این سخن به نسبت معقولیان زمان ما که به علوم مستحدثه مشغول شده از میراث انبیاء محروم مانده اند گفته، هدانا الله تعالی وإیاهم طریق الحق.

و از حضرت مرتضی مردم چیزها نقل کرده اند چون تفتیش آن چیزها از جهت اسناد کرده می شود آن همه متلاشی می گردد اما جفیر ابیض و مصحف فاطمة.

پس باطل است به طریق تواتر، از مرتضی نقل کرده شده عن أبی الطفیل قال: سُئل علی هل خصکم رسول الله ﷺ بشئ فقال: ما خصنا رسول الله ﷺ بشئ لم یعم به الناس کافة إلا ما کان فی قراب سیفی هذا، قال فأخرج صحیفة فیها مکتوب لعن اللهُ من ذبح لغیر الله، لعن الله من سرق من الأرض، ولعن الله من لعن والدیه، ولعن الله من آوی محدثا. أخرجه أحمد وأسانیده متواترة.

این حدیث هر که خواهد در مسند امام أحمد مطالعه نماید.

و اما معارف دقیقه ی علم وحدت وجود پس باطل است به اتفاق حمَلهء علم از جناب مرتضی؛ زیرا که حملهء علم از جناب او یا اهل سنت اند یا امامیه یا زیدیه و به استقراء تام معلوم می شود که غیر این هر سه فریق جمع همت بر حمل علم از آن جناب نکرده اند.

أما اهل سنت پس علم وحدت وجود در طبقه ی صحابه و تابعین و تبع تابعین اصلا مذکور نبود و علماء اهل نقل هرگز آنرا نکرده اند، از متأخرین آنانکه به این قائل شده اند مستند ایشان کشف است نه نقل، اگر به طریق اعتبار سخن از این باب گفته باشند آنرا با بحث ما مساس نیست.

و اما زیدیه پس راه ولایت را به کلی منکرند، و این راه از ائمه خود نقل می کنند خلفاً عن سلف.

وأما امامیه پس آنها نیز منکرند کما لا یخفی پس این علوم اگر از حضرت مرتضی مروی می بود لا محاله یکی زا این سه فریق آنرا نقل می کرد و بر آن قائل می شد، و اما زُبر و بیّنات پس حال آن از آن رسوا تر است که احتیاج به مزید بیان داشته باشد، آنچه از آن جناب ثابت شده همین علم سنت است و فقه و تهذیب نفس، و حمَله ی علم از وی در همین أبواب با یک دیگر به بُرد و مات مشغول اند و گوی و چوگان در میان دارند، و اگر به فرض چیزی از این أبواب ثابت شود از جنس خلافت نبوت نیست و با مبحث ما مساس ندارد و آنچه از این علوم از حضرت مرتضی روایت کرده شده وی به آن متفرد نیست یکی از علماء صحابه است و روایات او همدوش روایات عبد الله بن مسعود مثلا مزیتی که از وی ادراک کرده می شود همان خصلت است که ذکر آن کردیم.

أما افضلیت به اعتبار تشبه در جزء عملی نفس ناطقه به نسبت سیاست مدن و ترتیب جیوش پس امری است ظاهر کالشمس فی رابعة النهار، در وقت شیخین عالم مجتمع بود بر رأی واحد و اختلاف در میان ایشان نی، همه با هم متفق مشغول به جهاد کفار بودند {أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ} صفت حال ایشان بود و در ایام حضرت مرتضی اختلاف در اختلاف واقع شد و مردمان احزاب متحزبه گشتند، سیوف مسلمین از کفار مغمود گشت و از میان خود ها مسلول و هر تدبیری که برای رد این بی انتظامی واقع شد خرق را متسع ساخت و عائد به امنی و اطمینانی نشد، تا آنکه همه امر از دست مرتضی بر آمد و به جز حوالی کوفه در تصرف نماند، آن نیز با هزاران منازعت و مزاحمت، موافق و مخالف بر اصل این حکایت متفق اند هر چند در تصویب و تخطیه و در معذور داشتن و عکس آن مختلف باشند.

سوال: اگر گوئی که فتح عراق و شام و مصر و کسر کسری و قصر قیصر و همه امت را به منزله ی یک تن ساختن بعد آن حضرت ﷺ یحتمل که به سبب امور خارجیه بوده باشد، مثلاً تعلق اراده حق جلّ وعلا به تأئید اسلام و غلبهء مسلمین بر کافرین کما قال عزّ من قائل {وَلَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِینَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ * وَإِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ}.

و مثلاً مردمان در عصر اول خوی فتنه و فساد نداشتند و این خصلت آهسته آهسته در میان ایشان پیدا شد، و به برکت صحبت آن حضرت ﷺ رغبت قویه داشتند در جهاد و چون زمان آن حضرت ﷺ بعید شد آن برکت مستتر گشت، و در این صورت این امور مثبت افضلیت نباشند، اگر متقدم در زمان متأخر می بود احوال متأخر بر روی کار می آمد و اگر متأخر در زمان متقدم می بود احوال متقدم متحقق می شد.

جواب: گوئیم که فیض الهی هر چند متوقف نیست بر استعدادی دون استعدادی لیکن سنة الله بر آن جاری شده که فیض الهی جاری نمی شود مگر بر دست کسی که مستعد آن باشد، پس از جریان فیض الهی بر دست کسی فضل او می توان شناخت، ولا نسلم که در عصر اول خوی فتنه نداشتند، نمی بینی که بعد وفات آن حضرت ﷺ بسیاری مرتد گشتند و جمعه قائم نمی شد الا در سه مسجد مسجد حرام ومسجد مدینه و مسجد جواثی به تدبیر صائب شیخین همه رجوع کردند به اسلام، و اگر جائز باشد که از شخصی اعمال حسنه ظاهر می شود و بر اتفاق حمل کنند، و آن افعال را به خلقی راسخ منسوب نسازند قاعده عقل باطل شود و سفسطه لازم آید، و اگر بر سنت الهی حواله کنند و از آن افعال مدحی و ذمی به صاحب آن راجع نشود قاعده ی امر معروف و نهی منکر و تفاضل بین الناس بر انداخته گردد و همین مقال جاری شود در مرتضی و اوصاف مدحیه ی او را اعتدادی نباشد سبحانک هذا بهتانٌ عظیمٌ.

یکی از دلائل بطلان این ظن آن است که صحابه که این جماعه را دیدند و صحبت داشتند از افعال ایشان به اخلاق ایشان پی بردند، و آن اخلاق را در وصف هر یکی بیان نمودند؛ چنانکه از ابن عباس نقل کردیم و بعد اللتیا واللتی آنچه مدار افضلیت در خلافت نبوت است جارحه از جوارح پیغامبر بودن است، و اتمام کار پیغامبر بعد از صعود او به رفیق اعلی بر دست خلفای او به اصل اخلاق مثل شجاعت و حکمت کار نداریم چون این معنی در شیخین یافتیم معتقد افضلیت ایشان شدیم.

سوال: اگر گوئی که مقصود حضرت مرتضی از این حروب اظهار حق بود و نفی باطل، پس حروب او نیز به حقیقت نوعی از جهاد باشد.

جواب: گوئیم که شبه نیست در آنکه قصد حضرت مرتضی به جز اصلاح نبود و از همین جهت لوثی از این مقاتلات به دامن او نرسید اما جارحه بودن از جوارح پیغامبر غیر مسلم است؛ زیرا که اگر نفی این فساد ها مقدر می بود آن حضرت ﷺ به آن امر می کردند و به نوعی از سبب در آن مداخلت می نمودند چنانکه در فتح شام و عراق فرمودند و آن سعی ها منتج ثمرات خود می بود، چون نفی این فسادها واقع نشد بلکه هر تدبیری منعکس گشت دانستیم که از آن جنس نیستند که آن حضرت ﷺ از نزدیک خدای تعالی به آن موعود شده باشند و چون پیش از اتمام متوفی شدند دیگری به آن قیام نمود و بر دست دیگری صورت گرفت.

آری این معنی در قتال خوارج متحقق است و بشارت آن حضرت ﷺ در آن حادثه واقع و حضرت مرتضی خود این واقعه را بیان کرد.

عن أبی کثیر مولی الأنصار قال: کنت مع سیدی مع علی بن أبی طالب حیث قتل أهل النهروان کأن الناس وجدوا فی أنفسهم من قتلهم، فقال علی: یا أیها الناس إن رسول الله ﷺ قد حدثنا بأقوام یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة ثم لا یرجعون فیها أبدا حتی یرجع السهم علی فوقه وإن آیة ذلک أن فیهم رجلا أسود مخدج الید إحدی یدیه کثدی المرأة لها حلمة کحلمة ثدی المرأة حوله سبع هلبات فالتمسوه فإنی أراه فیهم، فالتمسوه فوجدوه فکبر علیٌ فقال الله أکبر، صدق الله ورسوله وإنه لمتقلد قوسا له عربیة فأخذها بیده فجعل یطعن بها فی مجته ویقول صدق الله ورسوله وکبر الناس حین رأوه واستبشروا وذهب عنهم ما کانوا یجدونه. أخرجه أحمد.

وعن الحسن عن القیس بن عباد قال کنا مع علی فکان إذا شهد مشهدا أو أشرف علی أکمة أو هبط وادیا قال سبحان الله صدق الله ورسوله فقلت لرجل من بنی یشکر انطلق بنا إلی أمیر المؤمنین حتی نسأله عن قوله صدق الله ورسوله قال فانطلقنا إلیه فقلنا یا أمیر المؤمنین رأیناک إذا شهدتَ مشهدا أو هبطت وادیا أو أشرفت علی أکمة قلت صدق الله ورسوله فهل عهد رسول الله ﷺ إلیک شیئا فی ذلک؟ قال فأعرض عنا وألححنا علیه فلما رأی ذلک قال والله ما عهد إلیّ رسول الله ﷺ عهداً إلا شیئا عهده إلی الناس ولکن الناس وقعوا علی عثمان فقتلوه وکان غیری فیه أسوء حالا وفعلا منی ثم إنی رأیت أنی أحقهم بهذا الأمر فوثبت علیه فالله أعلم أصبنا أم اخطأنا. أخرجه أحمد.

أما افضلیت شیخین به اعتبار زیادت در جزء عملی نفس ناطقه به نسبت تأثیر صحبت در نفوس همنشینان و معامله کنندگان به واسطه ی استماع این جماعه اقوال ایشانرا و مشاهده آن جماعه احوال و اقوال ایشان را پس ظاهر است.

أما تأثیر اقوال پس بیان آن آنست که مسلمین در زمان شیخین متفق بودند به أخذ به سنت ظاهراً که معتبر به فقه است و باطناً که معتبر به احسان و طریقت است.

و مواخذه شیخین أصحاب را به این دو طریق و تأدب ایشان با وجود آنکه شرف صحبت آن حضرت ﷺ در یافته بودند و با شیخین در اصل صحبت و علم و جهاد هم عنان بودند، مانند سعد بن أبی وقاص و معاذ بن جبل و أبوعبیدة ابن الجراح و حذیفة و عبدالله بن مسعود رضی الله عنهم شواهد این بسیار است تا جای که ناظر متعجب شود و داند که این تأثیر غیبی است.

هیبت حق است این از خلق نیست

هیبت این مرد صاحب دلق نیست

قصه ی بنا کردن سعد بن أبی وقاص خانه را و نصب کردن دروازه بر اسلوب خانه های اکاسره باز شکستن آن به موعظت فاروق مشهور است، و عزل خالد با آن همه شجاعت و جلالت که داشت و مواخذه کردن فاروق او را بر صله شاعری و عدم ثوران فتنه از آن، و تهدیدات فاروق عمرو بن العاص را و امثال او در کتب تاریخ و رقائق (زهد و موعظه) مذکور است و تقریر او مسائل را و اجتماع آراء بر آنچه مقتضای رأی او بود مثل حادثه وضع خراج در کتب آثار مسطور است چون نوبت خلافت به مرتضی رسید قلوب ایشان متفرق شدند و نفوس ایشان سر بر آوردند و در مسأله اثبات خلافت و جواز تحکیم و عذر از استیفاء قصاص حضرت ذی النورین هر چند تقریر مطول تر شد مغلق تر گشت و شبهات بیشتر در میان آمدند ولا سیما از صحابه هیچکس از رأی خود بر نگشت و این حکایتها را موافق و مخالف هر دو متفق خود کرده باشد.

و اما تأثیر احوال پس از آن می توان دانست که مصاحبان شیخین همه متأدب ماندند به شریعت و راغب به احسان، و از کسی حرکتی شنیعه ظاهر نشد و مصاحبان حضرت مرتضی أکثر ایشان سپاهی منشان بودند اهل طمع و حرص و حقد و حسد، و با حضرت مرتضی خلوص محبت نداشتند و نه رسوخ انقیاد چنانکه جناب مرتضی مکرر از ایشان بر سر منبر شکایتها می کرد که کاشکی اهل کوفه را صرف کنیم با اهل شام مانند صرف دراهم و دنانیر ده کس را دهم و یکی بستانم، و بیوفائی از ایشان ظاهر شد چنانکه تا حال الکوفی لا یوفی مَثل سائر است و با حسن مجتبی و حسین شهید کربلا رضی الله عنهما آنچه از بیوفائی ها کردند محتاج بیان نیست، و جمعی که خلوص محبت و رسوخ انقیاد داشتند در اعتقاد خود شیر و گربه افتادند جمعی افراط کردند در اعتقاد تعظیم تا آنجا رسانیدند که حد غیر نبی نباشد، و حضرت مرتضی ایشان را از این افراط مکرر باز میداشت و ایشان منزجر نشدند، چنانکه قصه های بسیار به نسبت آن جماعه که در صحابه طعن می کردند منقول است، و جمعی تفریط کردند دون آنچه در حق او می بایست، و جمعی متوسط الحال بودند و ایشان أصحاب عبد الله بن مسعود اند.

و در حمل کلام او بر معنی مناسب نیز مختلف شدند جمعی این همه مبالغه ها و تاکید ها که بر سر منبر می فرمود اصغاء نمی کردند و می گفتند مرد محارب است می گوید خلاف آنچه در خاطر دارد و همین عقیده فاسده تخم مذاهب فاسده شد از تقیه و اختیار آنچه مخالف جمهور باشد چنانکه شیعه می گویند، و جمعی حمل کردند کلام او را بر آنچه موافق جماعه باشد و ایشان أصحاب عبد الله بن مسعود بودند و روایات ایشان همانست عمده نزدیک اهل سنت و جماعت، پس اگر تأثیر صحبت مرتضی ایشان را می گرفت این اختلافها پیدا نمی شد چنانکه در زمان آن حضرت ﷺ و شیخین پیدا نشد.

سوال: اگر گوئی که حضرت مرتضی به مرالحق دعوت می نمود و شیخین از مرالحق یک پایه فرود تر می آمدند، و یا گوئی مخاطبات مرتضی غامض تر بود و عامه را دست به معانی کلام او نمی رسید و شیخین در کلام سهل التناول افتاده می گفتند، یا گوئی احوال مرتضی به تجرد و ملَکیت مامل تر بود و احوال شیخین به بشریت و اختلاط مناسب تر، و مناسبت شرط است در میان مؤثر و متاثر پس اختلاف قوم هم ناشی از کمال و افضلیت مرتضی است و اگر مرتضی ایشانرا آنچه می بایست ارشاد فرمود و ایشان به قول او کار نکردند نقص این جماعه ی عاصیه ثابت می شود نه نقص مرتضی چنانکه جمعی به آن حضرت ﷺ نگردیدند و به سبب نگردیدن ایشان نقصی به آن حضرت ﷺ عائد نشد بلکه دائره شقاوت بر ایشان افتاد.

جواب: گوئیم الحق هیچ نقصی به مرتضی عائد نیست و مذهب اهل سنت اثبات نقص به مرتضی به وجهی از وجوه نیست، بحث در فضیلت و افضلیت به اعتبار تشبه به آن حضرت ﷺ می رود و خدای تعالی در باب منت بر پیغامبر و بر أصحاب او می فرماید: {وَإِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ * وَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ}.

وقال: {وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنْتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ}.

و معلوم است به وجهی که امکان شک ندارد که عرب پیش از زمان آن حضرت ﷺ اجهل ناس و اقطع ایشان بودند به ارحام، خدای تعالی همه را به فیض صحبت آن حضرت ﷺ متفق ساخت و تألیف فرمود و اهل بدو و حراس ضب و یربوع را متأدب به آداب انبیاء گردانید و هر کسی بر حسب استعداد خود از مائده کرم آن حضرت ﷺ فائده گرفت الا هر ماردی متمردی که {خَتَمَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَعَلَی سَمْعِهِمْ وَعَلَی أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ} حال وی است و همچنین در زمان شیخین أکثر ناس بر حسب استعداد بهره بر داشتند الا اشقیای چند پس میزان رحمت عامه ظهور لطف است در حق أکثر افراد انسان نه کل آن، ما را بحث در همین تواند بود و سنة الله و سنة رسل الله آن است که مر الحق را با شهد مدارات بر آمیزند تا معجونی باشد که بیماران امراض نفسانی به گلو توانند فرو برد لهذا رخص در شریعت نازل شدند و آن حضرت ﷺ با منافقان مدارات نمود و نیز سنة رسل الله آن است که مخاطبات غامضه با ایشان القاء ننمایند تا دل ایشان متحیر نگردد و با ایشان بر روش ایشان باشند تا اخذ فیض توانند کرد، و لهذا خدای تعالی آدمیان را پیغامبر ساخت نه ملائکه را چنانکه در قرآن عظیم مکرر بیان فرمود پس مشابهت کامله با انبیاء همین است که به این نوع معامله کنند و هر که این صفت در وی اکمل وی افضل امت باشد به اعتبار نشر ملت و پرورش اهل ملت و همین است تفسیر افضلیت در خلافت پس مانع از ظهور این صفت هر چه باشد خواه شدت ورع و غموض قول و غلبه تجرد یا غیر آن از کمال نیابت و تمام خلافت و انتها در تشبه با پیغامبران در آنچه به نفع ملت عائد است باز داشته است.

و این سخنی است که بر سبیل تنزل گفته می شود، و الا اگر مر الحق را بر شگافیم به نسبت تجوز در ماکل و ملابس و تقلل معاش و مانند آن مسلم است و با مبحث ما تعلقی ندارد و اختصاص آن مسلم نیست و اگر به نسبت اموری که به خلافت و ریاست تعلق دارد و به نسبت ترک مقاتلات مسلمین که خطر آن اعظم است بگوئیم مر الحق به جانب شیخین است و نهایت امر مرتضی آن باشد که لا له ولا علیه و اگر به نسبت قلت اعتنا به تألیف جمعی که همراه او بودند اعتبار کنیم، پس مر الحق تألیف ایشان است؛ چنانکه آن حضرت ﷺ کردند؛ زیرا که انتظام مسلمین چون بغیر این معنی متحقق نمی شود و این معنی یکی از امور مهمه باشد، و همچنین اگر غموض سخن را بر شگافیم به نسبت علوم دقیقه محل بحث نیست بلکه واقع هم نیست چنانکه به تفصیل بیان کردیم و اگر به نسبت توریه در سخن و دور دور رفتن در مقتضاء الحرب خدعة اعتبار کنیم موجب مدحی نمی باشد، و همچنین دعوی مائل بودن به تجرد با وجود آن همه مداخلات و منازعات و کشش و کوشش که سابقاً از هیچ خلیفه مثل آن ظاهر نشد اگر چه منتج ثمرات نگردید، گنجائش تسلیم ندارد و بون بائن است در آنکه همه عرب بعد انهماک در رذائل نفس از این مهالک صعبه به فیض آن حضرت ﷺ به قدر استعداد خودها خلاص شوند الا ماردی متمردی که {خَتَمَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ} صفت اوست وقلیل ما هو، و همه عرب بعد خلاص از رذائل و تمرن بر فضائل در مهالک صعبه واقع شوند به قدر استعداد خودها الا هر نیک بختی که باد حوادث نیک بختی او را نه جنباند وقلیل ما هو، و اگر چه این چیزها در جلالت مرتضی قدح نمی کند؛ زیرا که وزر آن مخالفان بر آن مخالفان است فقط لیکن چون رجوع ثواب اعمال به پیشوای قوم امر مقرر است می باید که اجور اعمال تابعان به شیخین زیاده عائد شوند و به حضرت مرتضی اجر بعض تابعان عائد شود و از دیگران نه اجر عائد شود و نه وزر و این معنی در افضلیت کافی است.

أما افضلیت شیخین به اعتبار تحمل اعباء دعوت پس بیان او آن است که اعباء دعوت سه نوع بوده اند نوعی که پیش از هجرت بود وقتی که آن حضرت ﷺ اظهار دعوت اسلام نمودند و عرب همه به کفر و انکار برخاستند و (با) یک دیگر بر این امر اتفاق نموده به ایذاء آن حضرت ﷺ و أصحاب مشغول گشتند، در این وقت صدیق أکبر و عمر فاروق سبب کسر جماعه کفار و فل حد ایشان گشتند چنانکه تقریر آن گذشت که صدیق اول کسی است از احرار بالغین که مسلمان شد و بر فقراء صحابه انفاق نمود و آن حضرت ﷺ فرمودند: ما نفعنی مال أحد ما نفعنی مال أبی بکر. و در مشاق آن حضرت ﷺ نصرت داد و فاروق سبب عزت اسلام و غلبه ی مسلمین گردید به خلاف مرتضی که در آن عصر صغیر بود؛ زیرا که وقت اسلام هفت ساله بود یا ده ساله.

عن عمر مولی عفرة قال سئل محمد بن کعب القرظی عن أول من أسلم أعلیٌ أو أبوبکر، قال: سبحان الله علی أولهما اسلاما وإنما اشتبه علی الناس لأن علیاً أخفی إسلامه من أبی طالب وأسلم أبوبکر فأظهر إسلامه ولا شک عندنا أن علیاً أولهما إسلاما. أخرجه أبوعمر فی الاستیعاب.

وعن حبة العرفی قال رأیت علیا ضحک علی المنبر لم أره ضحک ضحکاً أکثر منه حتی بدت نواجذه ثم قال ذکرت قول أبی طالب، ظهر علینا أبوطالب وأنا مع رسول الله ﷺ ونحن نصلی ببطن نخلة فقال ما بالذی تصنعان بأس أو بالذی تقولان بأسٌ ولکن والله لا تعلونی استی أبدا، وضحک تعجبا بقول أبیه ثم قال: اللهم لا أعرف أن عبداً لک من هذه الأمة عبدک قبلی غیر نبیک ثلاث مرار، لقد صلیت قبل أن یصلی الناس سبعا. أخرجه أحمد.

و نوعی که بعد از هجرت بود تا وفات آن حضرت ﷺ و شیخین و مرتضی بعد اشتراک در تحمل اعباء و جهاد مختلف شدند، مرتضی به شجاعت پهلوانی پیش قدمی کرد و شیخین به مشورت که شعبه ایست از شجاعت ملوک و امراء و اگر کسی تأمل بلیغ و استقراء تمام بکار برد بداند که آن حضرت ﷺ قدری که با شیخین مشوره کرده اند و اصغاء صلاح دید ایشان نموده با دیگری نکرده اند و این معنی از قصص و حکایات ظاهر است.

و نوعی که بعد وفات آن حضرت ﷺ ظاهر شد در اموری که در بعثت آن حضرت ﷺ داخل بود کما قال رسول الله ﷺ: أوتیت مفاتیح الأرض. لیکن صعود آن حضرت ﷺ به ملأ اعلی پیش از ظهور آن مقدر بود، پس شیخین به طریق نیابت آن معنی را سر انجام دادند، و در آن باب هیچ لاحقی را لحوق به ایشان ممکن نشد چه جای مساوات و مسابقت، و حضرت مرتضی این معنی را روشن تر اداء نمود و گفت: سبق رسول الله ﷺ وثنی أبوبکر وثلث عمر ثم خبطتنا فتنة فهو ما شاء الله.

و این قول از مرتضی به طریق تواتر روایت کرده شده و هر که اسانید آن می خواهد در مسند أحمد نظر کند، و حضرت مرتضی در ایام خلافت خود در شغل مناقشه ها و منازعه ها افتاد ودر ایام او هیچ بلد مفتوح نشد و هیچ فتحی ظاهر نگردید بلکه جهاد بالکلیه مسدود ماند.

پس به اعتبار تحمل اعباء جهاد شیخین افضل و ارجح شدند.

باید دانست که شجاعت دو قسم است شجاعت پهلوانان و شجاعت امراء، شجاعت پهلوانان غلبه بر اقران است در مبارزت به قوت بطش و ثبات قلب و شجاعت امراء فتح بلاد و هزیمت دادن جیوش است به سیاست جیش و حسن استعمال آنها در مواضع آنها با ثبات قلب و زیادت عقل و عدالت و دانستن هر چه در وقت مطلوب است از صلح و جنگ و تاَنی و عجلت و دانستن معرفت هر یک از افراد جیش و کار مطلوب گرفتن از ایشان، و گاهی این دو شجاعت مفترق می شوند، چنانکه عنتره موصوف بود به شجاعت امراء فقط پس تیمور اشجع ملوک بود هر چند منقول نشد که با پهلوانی مبارزت کرده باشد و او را از پا افگنده باشد، و هر چند حضرات خلفاء همه متصف بودند به هر دو شجاعت اما حضرات شیخین را فضل بود در شجاعت امراء و حضرت مرتضی را زیادت بود در شجاعت پهلوانان و این معنی بدیهی است به نسبت کسی که سیرت کسبی همه ایشان و آثار منقوله همه از ایشان دانسته باشد و شجاعت امراء انفع است در تمشیت ملت، و شجاعت پهلوانان نیز در آن دخلی دارد به قدر خود و لهذا نصیب آن حضرت ﷺ که میزان شرف و فضل است و منتهای آن، از شجاعت امراء اوفر و اتم بود به نسبت شجاعت پهلوانان و همچنان از رؤساء دین ودنیا شده آمده است.

أما افضلیت شیخین به اعتبار نشر علوم دین، بیان آن آنست که افضل علوم قرآن عظیم و جمع کننده ی قرآن و نصب کننده ی قاریان در آفاق شیخین اند، و حضرت مرتضی هر چند روایت قرآن کرده است اما روایت آن نکرده اند إلا أصحاب عبدالله بن مسعود از اهل کوفة مثل زر بن حبیش و أبو عبد الرحمن السلمی و ایشان اول بار قرآن را بر عبدالله بن مسعود خوانده بودند و بر مرتضی دوباره گذرانیدند، و اگر نمی گذرانیدند هم روایت ایشان صحیح می بود.

عن سعد بن عبیدة عن أبی عبد الرحمن السلمی عن عثمان عن النبی ﷺ قال: خیرکم من تعلّم القرآن وعلمه. قال: وأقرانی أبو عبد الرحمن فی إمرة عثمان حتی کان الحجاج قال وذلک الذی أقعدنی مقعدی هذا. أخرجه البخاری.

و بعد از قرآن عظیم حدیث آن حضرت ﷺ است و فاروق محدثین را در آفاق فرستاد و اصل علم حدیث همانست از جمله ایشان عبد الله بن مسعود بود در کوفه و روایت او در کوفه ثابت است، و از جمله ایشان أبو موسی و جمعی دیگر در بصره و همچنان در شام جمعی از صحابه، اما مرتضی در بلاد کسی را نصب نکرد وی در حدیث مثل عبدالله بن مسعود است، لیکن اینجا فرقی هست که اهل حدیث آن را می دانند و آن آنست که أصحاب عبد الله بن مسعود ثقات و فقهاء اند و رواة حضرت مرتضی لشکریان مستور الحال و حدیث مرتضی به درجه ی صحت نرسیده است، الا آنچه أصحاب عبد الله بن مسعود روایت کرده اند

عن ابن أبی ملیکة قال کتبت إلی ابن عباس أسأله أن یکتب لی کتابا ویخفی عنی فقال: ولد ناصح أنا أختار له الأمور اختیار أو أخفی عنه، قال فدعا بقضاء علی فجعل یکتب منه أشیاء ویمر به الشئ فیقول والله ما قضی بهذا علی إلا أن یکون ضلّ.

وعن أبی إسحاق قال: لما أحدثوا تلک الأشیاء بعد علی قال رجل من أصحاب علی: قاتلهم الله أیّ علم أفسدوا.

وعن ابن عباس قال سمعت المغیرة یقول: لم یکن یصدق علی علی فی الحدیث عنه إلا من أصحاب عبدالله بن مسعود. روی الأحادیث الثلاثة مسلم فی مقدمة صحیحه. و اما اهل مدینة و اهل شام از حضرت مرتضی حدیث ندارند الا قلیلی.

و بعد از قرآن و حدیث مدار اسلام بر فقه است و امهات فقه مسائل اجماعیهء عمر فاروق است و اگر أکثر اهل اسلام را به نظر امتحان نگاه کنی حنفیان و مالکیان و شافعیان اند اما مذهب مالک پس مبنای آن موطأ است و در موطأ از روایت مرتضی به جز چند حدیث مرفوعه و چند اثر شمرده شده منقول نیست و همچنین در مسند أبی حنیفه و آثار امام محمد که مبنای فقه حنفیه است از روایت مرتضی بجز حدیث مرفوع و چند اثر شمرده شده زیاده از آنچه در موطأ است به قلیلی منقول نیست و همچنین در مسند شافعی که مبنای مذهب شافعیه است از روایت مرتضی بجز چند حدیث مرفوع و چند اثر موقوف که به نسبت أحادیث مرویه از دیگران در نهایت قلت است منقول نیست، و کسی که بر اصول و امهات این مذاهب اطلاع دارد شک نمی کند در آنکه اصل این مذاهب مسائل اجماعیه فاروق است و آن مانند امر مشترک است در میان همه آنها.

بعد از آن اعتماد بر فقهاء صحابه از اهل مدینه مانند ابن عمر و عائشة و فقهاء سبعة از کبار تابعین مدینه و زهری و مانند آن از صغار تابعین مدینه اصل مذهب مالک است که صورت خاص مذهب او از آن پیدا شده همچنین اعتماد بر فتاوای عبد الله بن مسعود در غالب حال و بر قضایای مرتضی در بعض احوال به آن شرط که أصحاب عبد الله بن مسعود روایت کرده باشند و اثبات نموده و بعد از آن بر تحقیقات إبراهیم نخعی و شعبی و تخریجات ایشان اصل مذهب أبی حنیفه است که به سبب آن صورت خاص مذهب او پیدا شده و همچنین تفتیش معتمد فقهای مکة و مدینة و عرض اقوال ایشان بر أحادیث مرفوعه و تثقیف آنها بر قواعد اصول و تطبیق مختلفات از آنها و مانند آن سبب صورت خاص مذهب شافعی شده است و جمع و تنقیح أحادیث مرتضی و آثار مرتضی نیست، اما این معنی را بجز ماهر در اصول و امهات این مذاهب نمی تواند شناخت.

و بعد از آن علم سیَر و رقائق است و حضرت مرتضی یکی است از علماء صحابه در این باب متساوی القدم با عبدالله بن مسعود و غیر آن اما استناد نحو به حضرت مرتضی پس امریست اعتباری، و نقلی به آن صحیح نشده عن عاصم عن مورق العجلی قال قال عمر بن الخطاب: تعلموا الفرائض واللحن والسنن کما تعلمون القرآن. أخرجه الدارمی.

وفی الدر النثیر: اللحن یرید به تعلموا لغة العرب بإعرابها.

وفی الکشاف فی تفسیر قوله تعالی {أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ} فی تأویل روایة ورسوله بالجر علی الجوار. وقیل علی القسم کقوله لعمرک. وحکی أن أعرابیا سمع رجلاً یقرأها فقال: إن کان الله برئ من رسوله فأنا منه بریء فلببه الرجل إلی عمر فحکی الأعرابی قراءته فعندها أمر عمر بتعلیم العربیة انتهی.

و این قصه دلالت می کند بر آنکه عجمیان را مقید ساختن به نحو منشاء آن فاروق ^{رضي الله عنه} بود.

أما تصوف به معنی سلوک و تهذیب باطن پس نمی بینم که حضرت مرتضی در روایت این باب أکثر باشد از ابن مسعود و ابن عمر مثلاً.

سوال: اگر گوئی که حضرت مرتضی اعلم ناس بود به قرآن و سنن و مردمان از وی آن همه روایت کردند، اما به سبب سوء تحمل ایشان علم او مختلط شد و انتفاع تام به آن متحقق نگشت، پس افضلیت مرتضی را از این معنی چه خلل رسید؟

جواب: گوئیم آری فضل مرتضی را فی نفسه این معنی خلل نکرد و نه استحقاق او خلافت را و همین است عقیده ی ما، و لیکن نیابت پیغمبر را از جهت جارحه بودن و در آنچه خدا تعالی اجمالا پیغمبر را داد و فضل او بر دست یکی از امتیان او مطلوب بود خلل نمایان کرد؛ زیرا که خلیفه پیغامبر به حقیقت مانند نی است که در دهان نائی باشد.

او بجز نائی و ما جز نی نه ایم

او دمی بی ما و ما بی وی نه ایم

پس ارادهء الهی منعقد می شود به ظهور علم و رشد در افراد انسان و رفع مظالم ایشان و انقیاد عالم این معنی را از اراده هرگز متخلف نیست کما قال عز من قائل: {وَلَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِینَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ * وَإِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ}.

و این به مثابه ی آن است که در دل نائی غزلی به هم می رسد که مقام راست یا عشاق را مثلا در ضمن فلان غزل بسراید، بعد از آن رنگی از این اراده در قوای عقلیه و قلبیه پیغامبر فرود می آید و قوای او را با افعال مناسبه به آن مقصد مداخلت می فرماید و این به مثابه ی آن است که نائی صوتی از گلوی خود بر می آرد که اجمال همان نفس ها است که بر روی کار خواهد آمد اما برای رفع صوت یا تحسین آن نی را بر دست می گیرد بر دهان خود می نهد بعد از آن همان اراده الهی به واسطه ی همت پیغامبر و عزیمت او و مداخلت او و نسبت او در نفس شخصی که مستعد آن کار بوده است کار می کند و از وی آن افعال انشاء می نماید، و این به مثابه آن است که از نی صوتی حزین بر می خیزد و او را صفیری بیش نیست اینست معنی خلافت نبوت و این فضیلتی است قطع نظر از قابلیت و استعداد اگر در فضیلت جمعی مشترک باشند، و ارادهء الهی تخصیص یکی از آن جمع کند به اعتبار مصالحی که خدا ی تعالی به علم آن متفرد است این شخص افضل امت باشد و نائب مطلق پیغامبر اینجا وجود بالفعل مطلوب است نه وجود بالقوه، و تفاضل انبیاء از همین جهت به کثرت امت واقع است در حدیث معراج آمده است که حضرت موسی علیه السلام چون کثرت امت آن حضرت ﷺ دیدند رقت کردند و گفتند: بعث بعدی غلام یدخل الجنة من أمته أکثر ممن یدخل من أمتی. و آن حضرت ﷺ فرمودند: تزوجوا فإنی مکاثر بکم الأمم.

اگر وجود بالفعل در این فضیلت مطلوب نمی بود چرا کثرت طلب می کردند حال آنکه فضل آن حضرت ﷺ فی نفسه همانست که سابق بود، پس وجود خارجی اینجا شرح ارادهء الهی می کند و هر چند کثرت فائده واقع شود خلافت نبوت محکم تر باشد.

و این فضیلت امری است که تا عارف تحقیقا و تخلقا به آن رنگین نشود کنه آن نداند و رجحان او را بر سائر فضائل نفهمد و این فقیر تا رائحه از این بستان نشمید به آن آشنا نشد و این بحثی است که به فن علیحده تعلق دارد؛ لهذا بسط سخن در این مسأله نمی کنم و این فضیلت به حسب حقیقت خود مشروط به استعدادی نیست.

تو چون ساقی شوی درد تنگ ظرفی نمی ماند

به قدر بحر باشد وسعت آغوش ساحلها

لیکن سنة الله بر آن جاری شده که این فضیلت ندهند مگر کسی را که جامع فضائل شتی باشد جبلةً و کسباً و مدتها رحمت الهی که به پیغامبر متوجه شده بود در ضمن آن پیغامبر به این شخص نیز کار خود کرده باشد، و اخلاق کامله داشته باشد، و علوم پیغامبر به وجه کامل اخذ کرده بود، شرطیه این شروط از این جهت بر خاسته است.

أما افضلیت شیخین به اعتبار صفات قلبیه که آنرا به عرف اهل زمان به طریقت تعبیر کنند پس به دو وجه بیان کنیم.

اول آنکه: زهد مرتضی از قسم زهد اولیاء بود و زهد شیخین مانند زهد انبیاء و ورع مرتضی از قسم ورع اولیاء بود و ورع شیخین مانند ورع انبیاء و دلیل واضح بر این مدعا آنست که اتفاق جمیع اهل تاریخ است بر آنکه ورع مرتضی و زهد او سبب عدم انتظام خلافت او شد و ورع شیخین و زهد ایشان سبب انتظام خلافت ایشان گشت و معلوم است که اوصاف کامله انبیاء به وجهی واقع است که مانع ریاست عالم نمی شود به خلاف زهد اولیاء.

و وجه ثانی آنکه: اعظم انواع زهد آنست که بی رغبتی کند در خلافت که صورت جاه است بلکه اگر به حقیقت رجوع کنیم زهد ترک مقتضای نفس خود است هرچه باشد پس اگر شخصی که مقتضای نفس او مال است نه جاه زهد او ترک مال باشد از خوف خدا یا به جهت تفرغ برای ذکر او نه ترک جاه، و شخصی که مقتضای نفس او جاه باشد نه مال زهد او ترک جاه باشد نه ترک مال پس حضرت مرتضی سعی ها کرد برای خلافت و جنگها به عمل آورد و تدبیر ها نمود، هر چند این همه بر حسب اجتهاد وی باشد و به رخصت شرع لیکن کسی که اصل این حادثه ها از وی واقع نشد حال او اصفی است از کسیکه به این حادثه ها افتاد، و اعظم انواع ورع آن است که ترک کند مقاتلات را بین المسلمین؛ زیرا که قتال خطر او اعظم است و اثم او اشد پس اگر چه در شرع وجه اباحت یافته شود به ادنی شبه ترک نماید و این مقاتلات در شیخین واقع نشد به خلاف حال مرتضی.

و همچنین تواضع اعظم انواع او تواضع با اقران خودست در وقتی که با ایشان در آن فن هم عنان باشند و شیخین با اهل علم و با مستحقین خلافت در زمان خود به غایت تواضع داشتند زیاده از حضرت مرتضی.

و همچنین هر صفتی از این صفات چون بر شگافتیم انواع بسیار دارد و اعظم انواع آن در شیخین می یابیم و اگر زهد و ورع به معنی تقلل در معاش بگیریم فضل حضرت مرتضی به حسب آن نیز محل تامل است.

عن محمد بن کعب القرظی أن علیا قال: لقد رأیتنی مع رسول الله ﷺ وإنی لأربط الحجر علی بطنی من الجوع وإن صدقتی الیوم لأربعون ألفا. وفی روایة: وإن صدقة مالی لتبلغ أربعین ألف دینار. أخرجه أحمد.

و اگر زهد و ورع به معنی احتیاط در تصرف بیت المال اعتبار کنیم همه در آن متساوی الاقدام اند، از قصص اختصاص حضرت مرتضی به آن ظاهر نمی شود.

سوال: اگر گوئی که مداخلات و منازعات حضرت مرتضی در این همه امور لله و فی الله بود و هر سعی که کرد بنا بر بقای تام و معرفت کامله کرد آنجا توکل و تواضع و مانند آن منافاة ندارد.

جواب: گویم احسنت به غور سخن فرو رفتی و آنچه تحقیق است در این باب آوردی، اما هنوز عمق سخن باقی است.

حفظت شیئا وغابت عنک أشیاء

در اینجا شبه نیست که حضرت مرتضی از کاملان و مکملان بود و مثل این حرکات از مثل حضرت مرتضی نمی آید مگر لله و فی الله و این سعی ها با توکل و زهد منافات ندارد، اما آن حضرت ﷺ فرمودند إن روح القدس نفث فی روعی أن نفساً لا تموت حتی تستکمل رزقها ألا فأجملوا فی الطلب. و در این حدیث اشاره است به معرفت دقیقه از علم سلوک و آن آنست که آدمی در مبتدا توجه إلی الله افعال را به خود مستند میگرداند و وی به حقیقت قدری است در طریقت هر چند به اعتبار شریعت سنی باشد بعد از آن ترقی می کند به توحید پس همه حرکات عالم را مستند می بیند به فاعل واحد مثل استناد حرکات لعبت های مهره بازی به استادی که ورای ستر نشسته است و وی در این حالت جبری است در طریقت بعد از آن هر دو صفت در وی جمع می شوند و رؤیت یکی از دیگری مانع نمی آید و در این حالت متوسط شد در قدر و جبر و قائل شد به أمر بین الأمرین و رجوع نمود به مرتبه ی عوام اهل سنت و سنی گشت در طریقت، بعد از آن او را لباس دیگر می پوشانند در نظر او سست می کنند اسباب را هر چند که این اسباب منافی توحید او نیست بلکه هر چند اسباب بیشتر توحید او زیاده تر اما با این همه اجمال فی الطلب پیش می آرد چنانکه از فلتات لسان وی و مجاری احوال وی مستفاد می شود که از این همه وارسته است و حالت اولی حال اولیاء است و حالت ثانیه مقام انبیاء که به وراثت ایشان اکمل اولیاء به آن مشرف می شوند همچنین در اول حالت آدمی به زبان ذکر می گوید و دل او عین ذکر نشده است، بعد از آن ترقی می کند و دل او عین ذکر می گردد و از ذکر زبانی مستغنی می شود بلکه آنرا نمی تواند کرد بعد از آن تفرقه واقع می شود در میان زبان وی و دل وی، زبان وی به کلام ناس متکلم است و دل او عین ذکر است و این حال اولیاء است، بعد از آن او را لباس دیگر می پوشانند و رغبت می دهند به ذکر و او را در مقام ذاکران می گذارند و این مقام انبیاء است و لهذا حضرات انبیاء با وجود کمال خود اورع ناس بودند و ازهد ایشان و اعبد ایشان نمی بینی که مولانا جلال الدین رومی قدس سره می فرماید:

ترک استثنا ز مردم قسوت است

نه همین گفتن که عارض حالت است

ای بسا نا ورده استثنا بگفت

جان او با جان استثنا است جفت

و شک نیست که آن حضرت ﷺ به اکمل معنی استثناء متصف بودند مع هذا مواخذه کرده شد ایشان را بر ترک استثناء و چند روز وحی نیامد و بعد از آن نازل شد: {وَلَا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذَلِکَ غَدًا * إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ}.

و حضرت سلیمان علیه السلام لا محالة به حقیقت استثناء متصف بودند مع هذا بر ترک لفظ استثناء مواخذه واقع شد، و حضرت موسی علیه الصلاة والسلام با آنهمه جلالت گفتند أنا أعلم پس بر این کلمه عتاب کرده شد، بالجمله ظواهر انبیاء و ورثه ایشان مائل می باشند به قصد إلی الله بعد از آنکه از سیر فی الله و بالله همه فراغ حاصل کرده اند. و سرّ این همه آنست که سالک را بقا نمی دهند مگر بصورت اصل جبلت او پس انبیاء ورثه ایشان در اصل جبلت به وضعی مخلوق می شوند که قوت ملکیه ایشان قوی تر باشد و قوت بهیمیه ایشان با وجود قوت خود منصبغ به صبغ ملکیه و متأثر از وی بود به منزله ی شعله سراج که بالطبع مائل به علو است و بعد از فناء صورتی که ایشان را می دهند همان میل به علو و انصباغ قوت بهیمیه به صبنع قوت ملکیه خواهد بود به خلاف غیر ایشان، و همین است وجه جمع در اقوال مختلفه ائمه سلوک. خواجه نقشبند قدس سره به طریق تمثیل فرمودند.

موسی اندر درخت آتش دید

سبز تر می شد آن درخت از نار

شهوت و حرص مرد صاحبدل

اینچنین دان و این چنین انگار

و بعض اتباع خواجه نقشبند گفته اند که غضب فانی و باقی اشد است از غضب عامی.

و سیدی عبدالقادر قدس سره می فرمایند که بعد حصول فنا و بقاء مجاهدهء دیگر پیش می آید و کسر نفس دیگر بار لازم می شود پس هر یکی از ایشان به مقامی خبر داده است و اختلاف الأقوال لاختلاف الأحوال و این مسأله یکی از غوامض علم سلوک است فتدبر ترشد.

اینست تقریر آنچه در این رساله از دلیل نقلی و عقلی بر تفضیل شیخین اقامت نموده ایم.