منظر تالار مبارکه گلستان که موزهٔ همایونی در جنب آن واقعست
یکی از مآثر معظّم عهد ابد مهد همایون تالار و عمارت مبارکه موزه است که این اواخر صورت انجام و زیور اتمام یافته است و نظیر این بنای عالی از حیثیت رفعت و وسعت و لطف تناب و استحکام و حسن مکانت و مقام درین ازمنه و ادوار و قرون و اعصار در ممالک محروسه بلکه در اغلب امکنه و بلاد خارجه ساخته و آراسته نشده است تالار موزهٔ همایونی که طولاً چهل و سه ذرع و عرضا هیجده ذرع و مشتمل بر بیست طاق است در سمت شمال قصر زمستانی و باغ سلطنتی واقع شده همین که از دیوانخانه بزرک بدربار اعظم آمدند و از دربار اعظم از در معروف بسلام که در طرف مغرب قصر زمستانی است وارد عمارت مبارکه مزبوره شدند یک دریاچه مشاهده مینمایند که علی‌الدّوام چهار سنک آب از وسط آن فوران دارد از پهلوی دریاچه که کذشتند در طرف شمال محاذی همین دریاچه یک در بسیار عالی از فِلِّزست که از این دَر بواسطهٔ پلّه‌های مرمر عریض که باقسام کلدانهای چینی و ملخیت و مجسّمه‌های بسیار ممتاز مزیّن شده صعود نموده بسطحه میرسند در این سطحه حوضی از مرمر دیده میشود که بر سبیل استمرار آب از فوارهٔ آن جاریست ازین سطحه بواسطهٔ دو پلّه بسیار مزیّن دیکر بزیر یک طاق بسیار بلند عریضی ورود مینماید در طرف جنوب اینطاق تالار کلستان است که تخت طاووس معروف در آن کذاشته شده در طرف مغرب تالار موزه و در شمال کتابخانه و در سمت مشرق تالار عاج است که از این تالار بتالار بلور میروند و از تالار موسوم بنارنجستان و در حقیقت تالار نارنجستان از جداول و آب جاری و وضع متناسب و بنای بدیع و خضرت اشجار و فسحت و نزهت صفائی دارد که بوصف در نمی‌آید و غالباً در فصل زمستان که اعلیحضرت همایونی شاهنشاهی خلدالله ملکُه و سُلطانه در دارالخلافه باهره تشریف‌فرما میباشند در این قسمت قصر سلطنتی در تالار بلور و تالار نارنجستان اقامت میفرمایند و چون مقصود اصلی ما بیان وضع موزهٔ مبارکه است دیکر بشرح سایر عمارات مبارکات که در این قصر و باغ همایونی است نپرداخته و بمجملی از تفصیل ابنیه رفیعه طرف شمال اقتصار نمودیم
موزه باصطلاح اهالی فرهنک عبارتست از مکان و محلّی که مخزن آثار قدیمه و اشیاء بدیعه و نفایس و مستظرفات دنیاست و از هر تحفه و یادکاری که در آن مخزون و موضوع است اهل علم و اطلاع کسب فایدتی و کشف سری مینمایند و از احوال و اوضاع هر زمان و صنایع و حِرَف آن و رسوم و آداب معمولَه آن ایّام و عادات طوایف انام باخبر میکردند و میتوان کفت که موزه مقیاس شعور و میزان عقول و درجهٔ افهام اصناف و مرآت ادراک سلاسلست مشکلات لاینحَلْ در اینجا حَل میشود و بر معلومات تاریخی شهود اقامه مینماید این است که موزهٔ همایونی نیز بهمین وتیره خزینه ایست مشحون بزواهر جواهر کرانبها و طرایف و نفایس اشیاء و آثار جلیله علمیّه و مهمّات حربیّه قدیمه و آلات و ادوات متنوّعه و مصنوعات ازمنه سالفه و نتایج خیالات حکمای بزرکوار و تماثیل و تصاویر نکارنده‌های تمثیل و مانند روزکار و پرده‌های نقاشی کار نقاشهای مشهور و حاصل صنای کارخانهای معروف و ظروف چینی بسیار ممتاز کار چین و سِوْر و انکلیس و ژاپن و بلورآلات کار کارخانه‌های ساکْس و ونیز و سایر کارخانه‌های معتبر و مسکوکات قدیمه با صور سلاطین معظمه ایران و غیره بعلاوه تزئینات لایقه بسیار و محصولات رایقه بیشمار که هر یک در عالم علم و درایت و حوزه اطّلاع و بصیرت کوهریست بی‌بدل و در نفاست و امتیاز ضرب‌المثل و دانشمندان ممالک و دول دانند که دلایل بتّی و براهین قطعی حالات و عادات امم و سبک و طریقه اهل عالم و درجات تمدّن و تربیت هر قبیله و اندازهٔ فهم و فضل هر طبقه و سلسله بآثار باقیه آنهاست که در موزه‌های
متعبر ضبط و بمعرض اظهار و عرض کذاشته شده و این آئینه بی‌شابه تکلّف جهان نماست نه اغراق و تملّق را در آن راهی و نه جای لغزش و اشتباهی و برای مزید استکمال چنانکه اشارت نمودیم کتابخانه در جنب موزه مبارکه همایونست که چندین هزار جلد کتاب خطّی و چاپی از کتب معتبر و قدیمه و جدیده در آن هست و هر کتابی که اسم آن مسموع شده در این کتابخانه شریفه نسخهٔ آن موجود میباشد و از آنجا که اهمیّت این مکان میامن اقتران یعنی عمارت مبارکه موزه معین و علو شان و رفعت آن مبیّن است قسمتی از طرف جنوب آن درین روزنامه نکاشته و مصور شد و چند شعری از قصیده غرا که ابونصر فتح‌الله خان کاشانی مختلص بشیبانی از جله فصحا و شعرا در توصیف این بنای نزهت و بهجت انتما سروده و بمناسبت در ذیل درج نمود و هی هذه
ای قصّه‌ها شنیده ز ارتنک و روم و چین
خیز ایدر آی و موزهٔ شاه جهان ببین
کاندر بنا و نقش صورهاش خیره‌اند
صنعتکران رومی و صورتکران چین
انموذج جهان است این خود نه موزه است
یا خود جهان چو جامه و این قصرش آستین
کز آستین بر آید هر چیز بی کمان
کانرا کنی بجامه نهان از ره یقین
کاخی است این بنا که کیومرث نامدار
مانند آن ندید و فریدون آبتین
هر رطب و یابسی که جهانراست اندر اوست
پس خود مکوش موزه کتابی بود مبین
کاخی چکونه کاخ که زو صد هزار شاخ
آویخته است پر کل صد رنک و یاسمین
وز هر کلی دمیده یکی کوکبی که هست
از آفتاب روشن بر نورش آفرین
دیوار و بام و صحن و درش از بلور صاف
صافی‌تر از جمال دل آرای حور عین
جناب مؤتمن‌الملک
جناب میرزا سعیدخان مؤتمن‌الملک وزیر امور خارجه از ارکان دولت قویشوکت علّیه و رجال معظمه که تمام عمر متقلد جلایل خدمات و مهام خطیره بوده بعد از ظهور کمال کفایت و کاردانی و بصیرت و اطلاع وافی از اصول قوانین دول متمدّنه و رسوم و آداب متنوّعه و درک حفظ مناسبات و عهود منعقده و حقوق معینه و آکاهی از رموز و اسرار و دیپلوماسی در سال هزار و دویست و شصت و هشت بلقب خانی و منصب دبیری مهام خارجه که قایم مقام وزارت امور خارجه است برقرار کردیدند و در سال بعد که سنه هزار و دویست و شصت و نه باشد باعطای یکقطعه نشان مکلّل بالماس از مرتبه سرتیپی اوّل و حمایل سرخ از همان درجه سرافراز و در ماه ربیع‌الثانی همین سال بمنصب جلیل وزارت امور خارجه و لقب جنابی مفتخر و از آن زمان الی الآن پیوسته در عداد وزرای بزرک ایندولت جاوید عدّت معدود و بمناصب جلیله برقرار و چندی نیز بشرف منصب نبیل متولی‌باشیکری آستانه مقدّسه رضویّه علی ساکنها الف سلام و تحیّه فایز کردیده و در هر حال در حضرت کردون بسطت همایون و دربار دولت روزافزون باعتمادی خاص و امتیازی مخصوص درجه اختصاص و مزیّت داشته و دارندمحمّدحسن
