شاهنامه (تصحیح ترنر ماکان)/گفتار در هجو سلطان محمود

by فردوسی

گفتار در هجو سلطان محمود

	ایا شاه محمود کشور کشای			زکس گر نترسی بترس از خدای
	که پیش از تو شاهان فراوان بدند			همه تاجداران کیهان بدند
	فزون از نو بودند یکسر بجاه			بگنج و سپاه و به تخت و کلاه
	نکردند جز خوبی و راستی			نگشتند گرد کم و کاستی
	همه داد کردند بر زیر دست			نبودند جز پاک یزدان پرست
	نجستند از دهر جز نام نیک			وزان نام جستن سرانجام نیک
	هران شه که در بند دینار بود			بنزدیک اهل خرد خوار بود
	گرایدونکه شاهی بگیتی تراست			بگوئی که این خیره گفتن چراست
	ندیدی تو این خاطر تیز من			نیندیشی از تیغ خون ریز من
	که بد دین و بد کیش خوانی مرا			منم شیر نر میش خوانی مرا
	مرا غمزه کردند کان بد سخن			بمهر نبی و علی شد کهن
	هر آنکس که در دلش بغض علی است			ازو در جهان خوارتر گو که کیست
	منم بندهٔ هر دو تا رستخیز			اگر شه تند پیکرم ریز ریز
	من از مهر این هر دو شه نگذرم			اگر تیغ شه بگذرد بر سرم
	منم بندهٔ اهل بیت نبی			ستایندهٔ خاک پای وصی
	مرا سهم دادی که در پای پیل			تنت را بسایم چو دریای نیل
	نترسم که دارم ز روشندلی			بدل مهر جان نبی و علی
	چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی			خداوند امر و خداوند نهی
	که من شهر علمم علیم در است			درست این سخن قول پیغمبر است
	گواهی دهم کین سخن راز اوست			تو گوئی دو گوشم برآواز اوست
	چو باشد ترا عقل و تدبیر و رای			بنزد نبی و علی گیر جای
	گرت زین بد آید گناه من است			چنین است و این رسم و راه منست
	باین زاده‌ام هم باین بگذرم			چنان دان که خاک پی حیدرم
	ابا دیگران مر مرا کار نیست			برین در مرا جای گفتار نیست
	اگر شاد محمود ازین بگذرد			مر او را بیک جو نسنجد خرد
	چو بر تخت شاهی نشاند خدای			نبی و علی را بدیگر سرای
	گراز مهرشان می حکایت کنم			چو محمود را صد حمایت کنم
	جهان تا بود شهریاران بود			پیامم بر تاجداران بود
	که فردوسئ طوسئ پاک جفت			نه این نامه بر نام محمود گفت
	بنام نبی و علی گفته‌ام			گهرهای معنی بسی سفته‌ام
	چو فردوسی اندر زمانه نبود			بدان بُد که بختش جوانه نبود
	نکردی درین نامهٔ من نگاه			بگفتار بدگوی گشتی ز راه
	هر آنکس که شعر مرا کرد پست			نگیردش گردون گردنده دست
	من این نامهٔ شهریاران پیش			بگفتم بدین نغز گفتار خویش
	چو عمرم بنزدیک هشتاد شد			امیدم بیکباره بر باد شد
	بسی سال اندر سرای سپنج			چنین رنج بردم بامید گنج
	ز ابیات غزا دوره سی هزار			مر آن جمله در شیوهٔ کارزار
	ز شمشیر و تیر و کمان و کمند			ز گوپال و از تیغ‌های بلند
	ز برگستوان و ز خفقان و خرد			ز صحرا و دریا و از خشک و رود
	ز گرگ و ز شیر و ز پیل و پلنگ			ز عفریت و از اژدها و نهنگ
	ز نیرنگ غول و ز جادوی دیو			کز ایشان بگردون رسیده غریو
	ز مردان نامی بروز مصاف			ز گردان جنگی گه رزم و لاف
	همان نامداران با جاه و آب			چو تور و چو سلم و چو افراسیاب
	چو شاه آفریدون و چون کیفقباد			چو ضحاک بد کیش و بی دین و داد
	چو گرشاسپ و سام نریمان گرد			جهان پهلوانان با دست برد
	چو هوشنگ و طهمورث دیو بند			منوچهر و جمشید شاه بلند
	چو کاوُس و کیخسرو تاجور			چو رستم چو روئین تن نامور
	چو گودرز و هشتاد پور گزین			سواران میدان و شیران کین
	همان نامور شاه لهراسپ را			زریر سپهدار و گشتاسپ را
	چو جاماسپ کاندر شمار سپهر			فروزنده تر بد ز تابنده مهر
	چو دارای داراب و بهمن همان			سکندر که بد شاه شاهنشهان
	چو شاه اردشیر و چو شاپور او			چو بهرام و نوشیروان نکو
	چو پرویز و هرمز جو پورش قباد			چو خسرو که پرویز نامش نهاد
	چنین نامداران گردن کشان			که دادم یکایک از ایشان نشان
	همه مرده از روزگار دراز			شد از گفت من نام‌شان زنده باز
	چو عیسیٰ من این مردگان را تمام			سراسر همه زنده کردم بنام
	یکی بندگی کردم ای شهریار			که ماند ز تو در جهان یادگار
	بناهای آباد گردد خراب			ز باران و از تابش آفتاب
	پی افگندم از نظم کاخ بلند			که از باد و باران نیابد گزند
	بدین نامه بر عمرها بگذرد			بخواند هرآنکس که دارد خرد
	نه زین گونه دادی مرا تو نوید			نه این بودم از شاه گیتی امید
	بد اندیش کش روز نیکی مباد			سخنهای نیکم به بد کرد یاد
	بر بادشه پیکرم زشت کرد			فروزنده اخگر چو انگشت کرد
	اگر منصفی بودی از راستان			که اندیشه کردی درین داستان
	بگفتی که من در نهاد سخن			بدادستم از طبع داد سخن
	جهان از سخن کرده‌ام چون بهشت			ازین پیش تخم سخن کس نکشت
	سخن گستران بیکران بوده‌اند			سخنها بی اندازه پیموده‌اند
	ولبک ار چه بودند ایشان بسی			همانا نگفت است ازینسان کسی
	بسی رنج بردم درین سال سی			عجم زنده کردم بدین پارسی
	جهاندار اگر نیستی تنگ دست			مرا بر سر گاه بودی نشست
	بدانش نبد شاه را دستگاه			وگرنه مرا بر نشاندی بگاه
	چو دیهیم دارش نبد در نژاد			ز دیهیم داران نیاورد یاد
	اگر شاه را شاه بودی پدر			بسر بر نهادی مرا تاج زر
	و گر مادر شاه بانو بدی			مرا سیم و زر تا بزانو بدی
	چو اندر تبارش بزرگی نبود			نیارست نام بزرگان شنود
	کف شاه محمود عالی تبار			نه اندر نه آمد سه اندر چهار
	چو سی سال بردم بشهنامه رنج			که شاهم بیخشد بپاداش گنج
	مرا زین جهان بی نیازی دهد			میان یلان سرفرازی دهد
	بپاداش گنج مرا در کشاد			بمن جز بهای فقاعی نداد
	فقاعی بیرزیدم از گنج شاه			ازان من فقاعی خریدم براه
	پشیزی به از شهریار چنین			که نه کیش دارد نه آئین و دین
	پرستار زاده نیاید بکار			اگر چند دارد پدر شهریار
	سر ناسزایان برافراشتن			وز ایشان امید بهی داشتن
	سر رشتهٔ خویش گم کردنست			بجیب اندرون مار پروردنست
	درختی که تلخ است ویرا سرشت			گرش در نشانی بباغ بهشت
	ور از جوی خلدش بهنگام آب			به بیخ انگبین ریزی و شهد ناب
	سرانجام گوهر بکار آورد			همان میوهٔ تلخ بار آورده
	بعنبر فروشان اگر بگذری			شود جامهٔ تو همه عنبری
	و گر تو شوی نزد انگشتگر			ازو جز سیاهی نیابی دگر
	ز بد گوهران بد نیاید عجب			نشاید ستودن سیاهی ز شب
	بناپاک زاده مدارید امید			که زنگی بشستن نگردد سپید
	ز بد اصل چشم بهی داشتن			بود خاک در دیده انپاشتن
	جهاندار اگر پاک نامی بدی			درین راه دانش گرامی بدی
	شنیدی چو زین گونه گونه سخن			ز آئین شاهان و رسم کهن
	دگر گونه کردی بکامم نگاه			نگشتی چنین روزگارم تباه
	ازان گفتم این بیت‌های بلند			که تا شاه گیرد ازین کار بند
	کزین پس بداند چه باشد سخن			باندیشد از پند پیر کهن
	دگر شاعرانرا نیازارد او			همان حرمت خود نگه دارد او
	که شاعر چو رنجد بگوید هجا			بماند هجا تا قیامت بجا
	بنالم بدر گاه یزدان پاک			نشاننده بر سر پراگنده خاک
	که یا رب روانش بآتش بسوز			دل بندهٔ مستحق بر فروز

 

---