رباعیات خیام (تصحیح رمضانی)/رباعیات ۲۰۱ — ۳۰۰

از ویکی‌نبشته
رباعیات حکیم عمر خیام از عمر خیام
تصحیح محمد رمضانی

رباعیات ۲۰۱ — ۳۰۰

۲۰۱

  خورشید کمند صبح بر بام افکند  
  کیخسرو روز باده در جام افکند  
  می خور که منادی سحرگه خیزان  
  آوازهٔ اشربوا در ایّام افکند  

۲۰۲

  خوش باش که عالم گذران خواهد بود  
  جان در پیِ تن نعره زنان خواهد بود  
  این کاسهٔ سرها که تو بینی فردا  
  زیر لگد کوزه گران خواهد بود  

۲۰۳

  خوش باش که غصّه بیکران خواهد بود  
  بر چرخ قران اختران خواهد بود  
  خشتی که ز قالب تو خواهند زدن  
  ایوان و سرای دیگران خواهد بود  

۲۰۴

  خوش باش که ماه عید نو خواهد شد  
  و اسباب طرب جمله نکو خواهد شد  
  مه زرد و خمیده قدّ و لاغر شد و سست  
  مانا که درین رنج فرو خواهد شد  

۲۰۵

  خیّام اگرچه خرگه چرخ کبود  
  زد خیمه و در بست درِ گفت و شنود  
  چون شکل حباب باده در جامِ وجود  
  ساقیّ ازل هزار خیام نمود  

۲۰۶

  دادم بامید زندگانی بر باد  
  نابوده ز عمر خویشتن روزی شاد  
  زان میترسم که عمر امانم ندهد  
  چندانکه ز روزگار بستانم داد  

۲۰۷

  دارم گنهی که پشت ایمان شکند  
  بازار تمام بت پرستان شکند  
  بار گنهم اگر بمیزان سنجند  
  ترسم که بروز حشر میزان شکند  

۲۰۸

  در چشم تو عالم ارچه می‌آرایند  
  مگرای بدان که عاقلان نگرایند  
  بسیار چو تو شدند و بسیار آیند  
  بربای نصیب خویش کت بربایند  

۲۰۹

  در دل نتوان درخت اندوه نشاند  
  همواره کتاب خُرّمی باید خواند  
  می باید خورد و کام دل باید راند  
  پیداست که چند در جهان خواهی ماند  

۲۱۰

  در دهر کسی بگلعذاری نرسید  
  تا بر دلش از زمانه خاری نرسید  
  در شانه نگر که تا بصد دنده نشد  
  دستش بسرِ زلف نگاری نرسید  

۲۱۱

  در دهر هر آنکه نیم نانی دارد  
  وز بهر نشست آشیانی دارد  
  نه خادم کس بود نه مخدوم کسی  
  گو شاد بزی که خوش جهانی دارد  

۲۱۲

  در سر هوس بتان چون حورم باد  
  در دست همیشه آب انگورم باد  
  گویند کسان خدا ترا توبه دهاد  
  او خود ندهد من نکنم دورم باد  

۲۱۳

  در عالم جان بهوش میباید بود  
  در کارِ جهان خموش میباید بود  
  تا چشم و زبان و گوش بر جا باشد  
  بی چشم و زبان و گوش میباید بود  

۲۱۴

  در ملکِ تو از طاعت من هیچ فزود  
  وز معصیتی که رفت نقصانی بود  
  بگذار و مگیر زانکه معلومم شد  
  گیرندهٔ دیری و گذارندهٔ زود  

۲۱۵

  در میکده جز بمی وضو نتوان کرد  
  وان نام که زشت شد نکو نتوان کرد  
  خوش باش که این پردهٔ مستوری ما  
  بدریده چنان شد که رفو نتوان کرد  

۲۱۶

  دریاب که از روح جدا خواهی شد  
  در پردهٔ اسرار فنا خواهی شد  
  می نوش ندانی ز کجا آمده‌ای  
  خوش باش ندانی بکجا خواهی شد  

۲۱۷

  دست چو منی که جام و ساغر گیرد  
  حیف است که آن دفتر و منبر گیرد  
  تو زاهد خشکیّ و منم فاسق تر  
  آتش نشنیده‌ام که در تر گیرد  

۲۱۸

  دهقان قضا بسی چو ما کِشت و درود  
  غم خوردن بیهوده نمیدارد سود  
  پر کن قدح می بکفم در نه زود  
  تا باز خورم که بودنیها همه بود  

۲۱۹

  دیدم بسر عمارتی مردی فرد  
  کو گل بلگد میزد و خوارش میکرد  
  وان گِل بزبان حال با او میگفت  
  ساکن که چو من بسی لگد خواهی خورد  

۲۲۰

  روزیست خوش و هوا نه گرمست و نه سرد  
  ابر از رخ گلزار همی شوید گرد  
  بلبل بزبان حالِ خود با گل زرد  
  فریاد همی زند که می باید خورد  

۲۲۱

  زان پیش که غمهات شبیخون آرند  
  فرمای که تا بادهٔ گلگون آرند  
  تو زر نه‌ای ای غافل نادان که ترا  
  در خاک نهند و باز بیرون آرند  

۲۲۲

  زان پیش که نام تو ز عالم برود  
  می خور که چو می رسد بدل غم برود  
  بگشای سر زلف بتی بند به بند  
  زان پیش که بند بندت از هم برود  

۲۲۳

  زین دشت کز آن خوف و خطر میزاید  
  حیرت بفراز حیرتم افزاید  
  معلوم نشد که از کجایند و چه جا  
  یک قافله میرود، یکی می‌آید  

۲۲۴

  شب نیست که عقل در تحیر نشود  
  وز گریه کنار من پر از دُر نشود  
  پر می‌نشود کاسهٔ سر از سودا  
  هر کاسه که سرنگون بود پُر نشود  

۲۲۵

  صیّاد ازل که دانه در دام نهاد  
  صیدی بگرفت و آدمش نام نهاد  
  هر نیک و بدی که میرود در عالم  
  او می‌کند و بهانه بر عام نهاد  

۲۲۶

  طبعم همه با روی چو گُل پیوندد  
  دستم همه با ساغر مُل پیوندد  
  از هر جزوی نصیب خود بردارم  
  زان پیش که جزوها بکل پیوندد  

۲۲۷

  عشقی که مجازی بود آبش نبود  
  چون آتش نیم مرده تابش نبود  
  عاشق باید که سال و ماه و شب و روز  
  آرام و قرار و خورد و خوابش نبود  

۲۲۸

  عمرت تا کی بخود پرستی گذرد  
  یا در پی نیستیّ و هستی گذرد  
  می نوش که عمری که اجل در پی اوست  
  آن به که بخواب یا بمستی گذرد  

۲۲۹

  عید آمد و کارها نکو خواهد کرد  
  ساقی میِ لعل در سبو خواهد کرد  
  افسار نماز و پوزه بند روزه  
  عید از سر این خران فرو خواهد کرد  

۲۳۰

  فردا علم نفاق طی خواهم کرد  
  با موی سپید قصد می خواهم کرد  
  پیمانهٔ عمر من به هفتاد رسید  
  این دم نکنم نشاط کی خواهم کرد  

۲۳۱

  فردا که جزای شش جهت خواهد بود  
  قدر تو بقدر معرفت خواهد بود  
  در حسن صفت کوش که در عرصهٔ حشر  
  حشر تو بصورت صفت خواهد بود  

۲۳۲

  قدر گل و مُل باده پرستان دانند  
  نه تنگدلان و تنگ دستان دانند  
  از بیخبری بی خبران معذورند  
  ذوقیست درین باده که مستان دانند  

۲۳۳

  قومی ز گزاف در غرور افتادند  
  قومی ز پی حور و قصور افتادند  
  معلوم شود چو پرده‌ها بردارند  
  کز کوی تو دور دور دور افتادند  

۲۳۴

  کس مشکل اسرار ازل را نگشاد  
  کس یکقدم از نهاد بیرون ننهاد  
  من می‌نگرم ز مبتدی تا استاد  
  عجز است بدست هرکه از مادر زاد  

۲۳۵

  کم کن طمع جهان و میزی خورسند  
  وز نیک و بد زمانه بگسل پیوند  
  می در کف و زلف دلبری گیر که زود  
  هم بگذرد و نماند این روزی چند  

۲۳۶

  گر باده بکوه بر دهی رقص کند  
  ناقص بود آنکه باده را نقص کند  
  از باده مرا توبه چه میفرمائی  
  روحیست که او تربیت شخص کند  

۲۳۷

  گردون ز زمین هیچ گلی بر نارد  
  تا نشکند و باز بگل نسپارد  
  گر ابر چو آب خاک را بردارد  
  تا حشر ازو خون عزیزان بارد  

۲۳۸

  گردون ز سحاب نسترن میریزد  
  گوئی که شکوفه در چمن میریزد  
  در جام چو سوسن می گلگون ریزم  
  کز ابر بنفشه گون سمن میریزد  

۲۳۹

  گر می نوشد گدا بمیری برسد  
  ور روبهکی خورد بشیری برسد  
  ور پیر خورد جوانی از سر گیرد  
  ور زانکه جوان خورد به پیری برسد  

۲۴۰

  گویند بحشر گفتگو خواهد بود  
  نی کار کی بکار او خواهد بود  
  از خیّر محض جز نکوئی ناید  
  خوشباش که عاقبت نکو خواهد بود  

۲۴۱

  گویند بهشت و حور عین خواهد بود  
  آنجا می ناب و انگبین خواهد بود  
  گر ما می و معشوق گزیدیم چه باک  
  چون عاقبت کار همین خواهد بود  

۲۴۲

  گویند بهشت و حور و کوثر باشد  
  جوی می و شهر و شیر و شکّر باشد  
  پر کن قدح باده و بر دستم نه  
  نقدی ز هزار نسیه بهتر باشد  

۲۴۳

  گویند که ماه رمضان گشت پدید  
  من بعد بگرد باده نتوان گردید  
  در آخر شعبان بخورم چندان می  
  کاندر رمضان مست بیفتم تا عید  

۲۴۴

  گویند هر آن کسان که با پرهیزند  
  زانسان که بمیرند چنان برخیزند  
  ما با می و معشوقه از آنیم مدام  
  باشد که بحشرمان چنان انگیزند  

۲۴۵

  لب بر لب کوزه هیچ دانی مقصود  
  یعنی لب من نیز چو لبهای تو بود  
  آخر که وجود تو نماند موجود  
  لبهات چنین شود بفرمان ودود  

۲۴۶

  مگذار که غصّه در کنارت گیرد  
  و اندوه محال روزگارت گیرد  
  مگذار کتاب و لب آب و لب کشت  
  زان پیش که خاک در حصارت گیرد  

۲۴۷

  من می خورم و هرکه چو من اهل بود  
  می خوردن من به نزد او سهل بود  
  می خوردن من حق ز ازل میدانست  
  گر می نخورم علم خدا جهل بود  

۲۴۸

  می خور که تنت بخاک در ذرّه شود  
  خاکت پس از آن پیاله و خمره شود  
  از دوزخ و از بهشت فارغ میباش  
  عاقل بچنین چیز چرا غرّه شود  

۲۴۹

  می خور که ز دل قلّت و کثرت ببرد  
  و اندیشهٔ هفتاد و دو ملت ببرد  
  پرهیز مکن ز کیمیائی که از او  
  یک جرعه خوری هزار علّت ببرد  

۲۵۰

  می گرچه حرامست ولی تا که خورد  
  آنگاه چه مقدار و دگر با که خورد  
  هرگاه که این سه شرط شد راست بگو  
  می را نخورد مردم دانا که خورد  

۲۵۱

  نابرده بصبح در طلب شامی چند  
  ننهاده برون ز خویشتن گامی چند  
  در کسوت خاص آمده عامی چند  
  بدنام کننده نکو نامی چند  

۲۵۲

  وقتست که از صبا جهان آرایند  
  وز چشم سحاب چشمه‌ها بگشایند  
  موسی دستان ز شاخ کف بنمایند  
  عیسی نفسان ز خاک بیرون آیند  

۲۵۳

  وقتی که طلوع صبح ازرق باشد  
  باید بکفت می مروّق باشد  
  گویند در افواه که حق تلخ بود  
  باید بهمه حال که می حق باشد  

۲۵۴

  هان تا ننهی بر دل خود غصّه و درد  
  تا جمع کنی سیم سفید و زر زرد  
  زان پیش که گردد نفس گرم تو سرد  
  با دوست بخور که دشمنت خواهد خورد  

۲۵۵

  هر جرعه که ساقیش بآب افشاند  
  در دیدهٔ گرم آتش دل بنشاند  
  سبحان الله تو باده می پنداری  
  آبی که ز صد درد دلت برهاند  

۲۵۶

  هر صبح که روی لاله شبنم گیرد  
  بالای بنفشه در چمن خم گیرد  
  انصاف مرا ز غنچه خوش میآید  
  کو دامن خویشتن فراهم گیرد  

۲۵۷

  هرگز دل من ز غلم محروم نشد  
  کم ماند ز اسرار که مفهوم نشد  
  و اکنون که بچشم عقل در مینگرم  
  معلومم شد که هیچ معلوم نشد  

۲۵۸

  هرگه که بنفشه جامه در رنگ زند  
  در دامن گل باد صبا چنگ زند  
  هشیار کسی بود که با سیمبری  
  می نوشد و جام باده بر سنگ زند  

۲۵۹

  هر گه که طلوع صبح ازرق باشد  
  باید بکفت می مروّق باشد  
  گویند در افواه که حق تلخ بود  
  باید که بدین دلیل می حق باشد  

۲۶۰

  هر لذت و راحتی که خلّاق نهاد  
  از بهر مجرّدان در آفاق نهاد  
  هر کس که ز طاق منقلب گشت بجفت  
  آسایش خود ببرد و بر طاق نهاد  

۲۶۱

  یاران چو باتفاق دیدار کنید  
  باید که ز دوست یاد بسیار کنید  
  چون باده خوشگوار نوشید بهم  
  نوبت چو بما رسد نگونسار کنید  

۲۶۲

  یاران چو باتفاق میعاد کنید  
  خود را بجمال یکدگر شاد کنید  
  ساقی چو می مغانه بر کف گیرد  
  بیچاره فلان را بدعا یاد کنید  

۲۶۳

  یاران موافق همه از دست شدند  
  در پای اجل یکان یکان پست شدند  
  خوردیم ز یک شراب در مجلس عمر  
  دوری دو سه پیشتر ز ما مست شدند  

۲۶۴

  یک جام شراب صد دل و دین ارزد  
  یک جرعهٔ می مملکت چین ارزد  
  جز بادهٔ لعل نیست در روی زمین  
  تلخی که هزار جان شیرین ارزد  

۲۶۵

  یک جرعهٔ می ملک جهان می‌ارزد  
  خشت سر خُم هزار جان می‌ارزد  
  آن کهنه که لب ز می بدو پاک کنند  
  حقّا که هزار طیلسان می‌ارزد  

۲۶۶

  یک قطرهٔ آب بود و با دریا شد  
  یک ذرهٔ خاک و با زمین یکتا شد  
  آمد شدن تو اندرین عالم چیست  
  آمد مگسی پدید و ناپیدا شد  

۲۶۷

  یک نان بدو روز اگر شود حاصل مرد  
  وز کوزه شکسته‌ای دمی آبی سرد  
  مخدوم کم از خودی چرا باید بود  
  یا خدمت چون خودی چرا باید کرد  

۲۶۸

  آن لعل در آبگینهٔ ساده بیار  
  و آن محرم و مونس هر آزاده بیار  
  چون میدانی که مدّت عالم خاک  
  بادیست که زود بگذرد باده بیار  

۲۶۹

  از بودنی ایدوست چه داری تیمار  
  وز فکرت بیهوده دل و جان افکار  
  خرّم بزی و جهان بشادی گذران  
  تدبیر نه با تو کرده‌اند آخر کار  

۲۷۰

  از گردش روزگار بهری برگیر  
  بر تخت طرب نشین بکف ساغر گیر  
  از طاعت و معصیت خدا مستغنی است  
  باری تو مراد خود ز عالم برگیر  

۲۷۱

  افلاک که جز غم نفزایند دگر  
  ننهند بجا تا نربایند دگر  
  نا آمدگان، اگر بدانند که ما  
  از دهر چه میکشیم نایند دگر  

۲۷۲

  ای خواجه فقیه چون ترا نیست خبر  
  چندین ز چهٔ منکر هر اهل نظر  
  ایشان همه از صانع و صنعش گویند  
  تو از دم حیض و از نجاسات دگر  

۲۷۳

  ای دل همه اسباب جهان خواسته گیر  
  باغ طربت ز سبزه آراسته گیر  
  و آنگاه بر آن سبزه شبی چون شبنم  
  بنشسته و بامداد برخاسته گیر  

۲۷۴

  ای دوست غم جهان بیهوده مخور  
  بیهوده غم جهان فرسوده مخور  
  چون بود گذشت و نیست نابود پدید  
  خوش باش و غم بوده و نابوده مخور  

۲۷۵

  این اهل قبول خاک گشتند و غبار  
  هر ذرّه ز هر ذرّه گرفتند کنار  
  آه این چه شرابیست که ناخورده درست  
  بیخود شده و بیخبرند از همه کار  

۲۷۶

  با ساده رخان بادهٔ ناب اولیتر  
  واندر مستی دیده پرآب اولیتر  
  چون عالم دون بکس وفائی نکند  
  از باده در او مست و خراب اولیتر  

۲۷۷

  با یار چو آرمیده باشی همه عمر  
  لذّات جهان چشیده باشی همه عمر  
  هم آخر کار رحلتت خواهد بود  
  خوابی باشد که دیده باشی همه عمر  

۲۷۸

  برخیز و دوای این دل تنگ بیار  
  آن بادهٔ مشک‌بوی گلرنگ بیار  
  اجزای مفرّح غم ار می خواهی  
  یاقوت می و بریشم چنگ بیار  

۲۷۹

  تا چند از این حیله و زرّاقی عمر  
  تا چند مرا دُرد دهد ساقی عمر  
  حقّا که من از ستیزه و خدعهٔ او  
  چون جرعه بخاک ریزم این باقی عمر  

۲۸۰

  چون حاصل آدمی درین جای دو در  
  جز خون دل و دادن جان نیست دگر  
  خرّم دل آنکه یکنفس زنده نبود  
  و آسوده کسیکه خود نزاد از مادر  

۲۸۱

  خشت سر خُم ز ملکت جم خوشتر  
  بوی قدح از غذای مریم خوشتر  
  آه سحری ز سینهٔ خمّاری  
  از نالهٔ بوسعید و ادهم خوشتر  

۲۸۲

  در دایرهٔ سپهر ناپیدا غور  
  می‌نوش بخوشدلی که دور است بجور  
  نوبت چو بدور تو رسد آه مکش  
  جامیست که جمله را چشانند بدور  

۲۸۳

  در موسم گل بادهٔ گلرنگ بخور  
  با نالهٔ نای و نغمهٔ چنگ بخور  
  من می خورم و عیش کنم با دل شاد  
  گر تو نخوری من چکنم سنگ بخور  

۲۸۴

  دی کوزه گری بدیدم اندر بازار  
  بر پاره گِلی لگد همی زد بسیار  
  و آن گِل بزبان حال با او میگفت:  
  من همچو تو بوده‌ام مرا نیکو دار  

۲۸۵

  زان می که شراب جاودانیست بخور  
  سرمایهٔ لذت جوانیست بخور  
  سوزنده چو آتش است لیکن غم را  
  سازنده چو آب زندگانیست بخور  

۲۸۶

  سستی مکن و فریضهٔ حق بگزار  
  وین لقمه که داری ز کسان باز مدار  
  غیبت مکن و خلق خدا را مازار  
  در عهدهٔ آن جهان منم باده بیار  

۲۸۷

  عمرت چه دو صد بود چه سیصد چه هزار  
  زین کهنه سرا برون برندت ناچار  
  گر پادشهیّ و گر گدای بازار  
  این هر دو بیک نرخ بود آخر کار  

۲۸۸

  گر باده خوری تو با خردمندان خور  
  یا با صنمی لاله رخ و خندان خور  
  بسیار مخور ورد مکن فاش مساز  
  اندک خور و گه گاه خور و پنهان خور  

۲۸۹

  مردانه در از خویش وز پیوند ببر  
  خود را تو ز بند زن و فرزند ببر  
  هر چیز که هست سدّ راهست ترا  
  با بند چگونه میروی بند ببر  

۲۹۰

  وقت سحر است خیز ای طرفه پسر  
  پر بادهٔ لعل کن بلورین ساغر  
  کاین یکدمه عاریت در این کنج فنا  
  بسیار بجوئی و نیابی دیگر  

۲۹۱

  از جُملهٔ رفتگان این راه دراز  
  باز آمده‌ای کو که خبر گیرم باز  
  هان بر سر این دو راههٔ آز و نیاز  
  چیزی نگذاری که نمی‌آئی باز  

۲۹۲

  ای پیر خردمند بگه‌تر برخیز  
  وان کودک خاک بیز را بنگر تیز  
  پندش ده و گو که نرم نرمک می‌بیز  
  مغز سر کیقباد و چشم پرویز  

۲۹۳

  ای دل چو حقیقت جهان هست مجاز  
  چندین چه خور تو غم ازین رنج دراز  
  تن را بقضا سپار و با درد بساز  
  کاین رفته قلم ز بهر تو ناید باز  

۲۹۴

  این چرخ که با کسی نمیگوید راز  
  کشته بستم هزار محمود و ایاز  
  می خور که بکس عمر دوباره ندهند  
  هر کس که شد از جهان نمیآید باز  

۲۹۵

  با تو بخرابات اگر گویم راز  
  به زانکه بمحراب کنم بی تو نماز  
  ای اوّل و ای آخر خلقان همه تو  
  خواهی تو مرا بسوز و خواهی بنواز  

۲۹۶

  بازی بودم پریده از عالم راز  
  تا بو که رسم من از نشیبی بفراز  
  اینجا چو نیافتم کسی محرم راز  
  زان در که در آمدم برون رفتم باز  

۲۹۷

  با مردم پاک و اهل و عاقل آمیز  
  وز نااهلان هزار فرسنگ گریز  
  ار زهر دهد ترا خردمند بنوش  
  ور نوش رسد ز دست نااهل بریز  

۲۹۸

  بر روی گل از ابر نقابست هنوز  
  در طبع و دلم میل شرابست هنوز  
  در خواب مرو چه جای خوابست هنوز  
  جانا می ده که آفتابست هنوز  

۲۹۹

  ساغر پر کن که بر فگون آمد روز  
  زان باده که لعل هست از او رنگ آموز  
  بردار دو عود را و مجلس بفروز  
  یک عود بساز و آندگر عود بسوز  

۳۰۰

  گر گوهر طاعتت نسفتم هرگز  
  گرد گنه از چهره نرفتم هرگز  
  با اینهمه نومید نیم از کرمت  
  زان رو که یکی را دو نگفتم هرگز