کوچک یا آتروپاتن [۱] (آذربایجان) ، ارمنستان، کاپادوکیّه، پنت کاپادوکی [۲] (در کنار دریای سیاه) ، بی‌تی‌نیّه و پرگام [۳]. در باب این ممالک سخن در پیش است و ما در جای خود از آنها صحبت خواهیم داشت، عجالة در باب ماد کوچک یا آتروپاتن گوئیم، که والی آن آثروپات، در جنگ آخری داریوش سوّم با اسکندر در گوگمل یکی از سرداران داریوش بود، پس از شکست طرفدار اسکندر گردید و والی ماد کوچک شد. بعد در موقعی، که اسکندر در شوش به مقدونیها زن ایرانی می‌داد، پردیکّاس دختر آثروپات را گرفت (آریان، کتاب ۲۹ فصل ۲۹، بند ۳۰-دیودور، کتاب ۱۸، بند ۳-ژوستن کتاب ۱۳، بند ۴- سترابون، کتاب ۱۱، صفحه ۵۲۳).
سپس، پس از فوت اسکندر معلوم است، که با نیابت سلطنت پردیکّاس آثروپات به ایالت آذربایجان باقی ماند، زیرا در تقسیم اوّلی ایالات اسکندر در ۳۲۳ ماد کوچک بسهم او افتاد. این بقای طولانی آثروپات در این مملکت، اقتدار او را زیاد کرد، پس از آن دودمان او هم در اینجا به حکومت باقی بود و بمرور این مملکت دولتی شد، که اسما جزء دولت سلوکی بشمار می‌رفت، ولی در معنی مستقلّ بود، حتّی چنانکه بوشه لکلرک گوید (تاریخ سلوکی‌ها، صفحه ۵۷) چون یونانیها در اینجا رسوخی نداشتند، آذربایجان پناه‌گاه مذهب زرتشت و تکیه‌گاه ایرانیّت در مقابل یونانیّت گردید.
بیش از این در اینجا از آذربایجان صحبت نخواهیم داشت، زیرا نمی‌خواهیم از موضوع خارج شویم، وقایع بعد این مملکت در جای خود بیاید.
اینها بودند ممالکی، که اسما جزو دولت سلوکی بشمار می‌رفتند، ولی در واقع امر اعتنائی بآن نداشتند و پادشاهانشان را حفظ کرده بودند. در اروپا هم دولت‌های کوچکی بودند، مانند دولت تراکیّه، که در این زمان دولت سلتی بشمار می‌رفت، زیرا گالّی‌ها در اینجا برقرار شده بودند و دول متّحده اتلیانی [۴]و دول دیگر در
________________________________________
