از فلات ایران بهند می‌رود شایان توجه است. یکی از آنها راهی است، که از وادی کابل شروع شده و از کوههای سلیمان گذشته به پیشاور، که در وادی سند است می‌رسد، دیگری که کوتاه‌تر است از تنگۀ خیبر می‌گذرد. فاتحین هند و نادر شاه از این راه گذشته‌اند. بالاخره راهی، که افغانستان کنونی را بوادی آمویه ارتباط می‌داد و اکنون نیز همان اهمیت را دارد، راهی است، که از بامیان و بلخ شروع شده، کوههای هندو که را بریده بوادی مزبور می‌رسد. سائر راه‌های ایران، یعنی از ری بآذربایجان، گیلان، طبرستان، خراسان و از خراسان به آسیای وسطی و از بنادر خلیج‌پارس[۱] بشیراز، کرمان و غیره همان بود که حالا هم هست و در جای خود ذکر خواهد شد. عدّۀ نفوس فلات ایران معلوم نیست چه بوده و اکنون هم، چون سرشماری نشده، محققا معلوم نیست. حدس می‌زنند، که باید جمعیت ایران، افغانستان و بلوچستان شانزده میلیون باشد. از سائر مطالب جغرافیائی می‌گذریم، زیرا، اگر ارتباط مستقیمی با تاریخ ندارد، خارج از موضوع است و هرگاه دارد، یعنی از جغرافیای تاریخی است، باید بمناسبت وقایع در جای خود ذکر شود تا بهتر مورد استفاده باشد و زحمت خواننده را هم کمتر کند.
تأثیر شرایط جغرافیائی
فلات ایران پلی است، که قسمتهای شرقی و غربی آسیا را با یکدیگر اتصال داده و این موقع فلات ایران در تاریخ اهمیت مخصوصی داشته، چه در ازمنه‌ای، که دریانوردی اشکالات عدیده داشت، فلات ایران یگانه راهی بود، که قسمتهای آسیا را با یکدیگر و با ممالک دریای مغرب و اروپا مربوط می‌داشت و، چون فلات مزبور در چهار راه عالم قدیم واقع و وسیلۀ ارتباط مردمان بسیار از نژادها و ملل مختلفه بود، از این موقع جغرافیائی نتائجی حاصل شد، که از تاریخ ایران معلوم است و در جایش بیاید. نیز باید در نظر داشت، که شرائط جغرافیائی فلات ایران و آب‌وهوای آن اثرات مبرهنی در مذهب و احوال روحی آریانهای ایرانی گذاشت. توضیح آنکه، چون فلات ایران مانند بین النهرین، مصر و هند دارای رودهای عظیم نیست و رودهای بزرگ در حدود فلات یا در نزدیکی آن است، کم‌آبی و خشکی هوا در غالب جاهای ایران زمین باعث شد، که
- ↑ گمرون عهد قدیم.
