آویانهای ایرانی با زحمات زیاد وسائل آبیاری مصنوعی را فراهم و اراضی را آباد کنند، بنابراین سعی و عمل و مجاهدت در زندگانی از لوازم معیشتی آریانهای ایرانی گردید و رعایت این اصل بدرجه‌ای از اهمیت رسید، که در تعالیم مذهبی ایرانی‌های قدیم داخل شد. از مقایسۀ مذهب ایرانی‌های قدیم با مذاهب هندی این نکته روشن است و ظنّ قوی می‌رود، که جدائی مذهبی بین آریانهای ایرانی و هندی از اختلاف حوائج آنها، از تأثیر شرایط جغرافیائی و آب‌وهوای فلات ایران و هند روی داده. چون از مذهب آریانهای ایرانی در جای خود صحبت خواهد بود، عجالة در اینجا بهمین تذکر اکتفا می‌شود. بالاخره در اینجا باید یک نکته را تذکر دهیم: فلات ایران، از نظر تاریخ ایران، تنها یک اصطلاح جغرافیائی است و بس، چه حدودی را، که فلات نشان می‌دهد نه با مفهوم قومی آریانهای ایرانی مطابقت می‌کند، نه با منطقۀ زبانهای ایرانی. با اوّلی مطابقت نمی‌کند، زیرا، چنانکه بیاید، مردمانی بودند، که شعبه‌هائی از آریانهای ایرانی محسوب شده‌اند، و حال آنکه در آسیای وسطی و قفقازیه یا ماوراء کوههای قفقاز و جاهای دیگر می‌زیستند و اکنون هم می‌زیند. با دائرۀ وسعت زبانهای ایرانی موافقت ندارد، زیرا موافق تحقیقات علماء فن مسلم است، که از اقصی بلاد پامیر تا آخرین نقاط کردنشین به زبانهائی تکلم می‌شود، که از گروه زبانهای ایرانی است. در جای خود این نکته روشن‌تر خواهد بود.
آریانها - شعبۀ ایرانی آنها
چنانکه گفته شد، آریانها یکی از شعب مردمان هند و اروپائی‌اند. از حیث تحقیقاتی، که راجع به مردمان هند و اروپائی می‌شود، شعبۀ آریانی شعبۀ اولی است، زیرا آثار تاریخی و ادبی آنها از قرن چهاردهم ق. م[۱] شروع شده، و حال آنکه آثار ادبی یونانی و ایطالیائی بالنسبه جوان‌تر و آثار ادبی پنج شعبۀ دیگر نسبت به آثار یونانی و ایطالیائی هم خیلی تازه‌تر است. آریانها بعد از جدائی از مردمان هند
- ↑ مثلا (ریگ‌ودا) و (ودا) که کتب مذهبی هندیها است.
