وزیر دیسم ابو القاسم علی پسر جعفر از مردم آذربایگان و اران و ارمنستان بدو سپرده بود۱ در سال ۳۳۰ میانه دیسم با ابو القاسم تیره‌گی پدید آمده ابو القاسم بر جان خود بیمناک شده به تارم بگریخت و هنگامی بدان‌جا رسید که مرزبان و وهسودان بر پدر خود محمد نافرمانی آشکار ساخته به تفصیلی که نوشته‌ایم بر دز و گنجینۀ او دست یافته بودند. ابو القاسم به مرزبان پیوسته چون هردو تن کیش باطنی داشتند با هم دوست و مهربان شده مرزبان او را به وزیری خود برگزید و اجازه داد که بی‌پرده به رواج دین باطنی بکوشد۲.
ابو القاسم مرزبان او را برمی‌انگیخت که به آذربایگان تاخته آن سرزمین را از چنگ دیسم درآورد. و پیوسته از گزافی باج و مالیات و از فراوانی خیر و برکت آنجا گفتگو می‌کرد. و چون نزدیکان و یاران دیسم را یکان یکان می‌شناخت به کسانی از ایشان که کیش باطنی داشته با دیسم که از خارجیان بود دشمنی می‌ورزیدند یا به جهت دیگری از وی رنجیدگی داشتند نامه‌ها نوشته به بیعت مرزبان می‌خواند و بسیاری از ایشان بویژه آنان که دیلمی بودند دعوت ابو القاسم را پذیرفته وعده دادند که چون مرزبان آهنگ آذربایگان بکند دیسم را رها کرده بدو پیوندند۳.
مرزبان از این وعده‌ها دلیر گشته همراه ابو القاسم با سپاهی به آذربایگان تاخت.
دیسم به دفع او شتافته صف‌های جنگ آراست. ولی پیش از آنکه جنگی روی دهد دیلمان که بیش از دو هزار تن بودند به یکبار از او جدا گشته به مرزبان پیوستند و دسته‌ای از کردان نیز به جانب مرزبان شتافتند و پیرامون دیسم جز گروه اندکی نمانده به یک حمله مرزبان پراکنده شدند.
دیسم به ارمنستان گریخته به غاغیق پسر دیرنیق آرجرونی۴ که حکمرانی وان و
________________________________________
(۱) . ابن حوقل، چاپ لیدن، ص ۱۵۴.
(۲) . ابن مسکویه می‌نویسد ابو القاسم یکی از داعیان باطنی و مرزبان یکی از سرشناسان آن طایفه بود.
(۳) . چنان‌که گفته‌ایم یکی از بزرگان دیلم پیش دیسم صعلوک برادر مرزبان بود. معلوم است که او بایستی پیش از دیگران به مرزبان پیوسته باشد لیکن شگفت است که در داستان مرزبان هیچ‌جا نامی از او برده نمی‌شود.
(۴) . این غاغیق اگرچه بر قطعه کوچکی حکمرانی داشت و پادشاهان بزرگ ارمنستان در این وقت با گرادونیان بودند لیکن او، هم میانه ارمنیان و هم پیش مسلمانان بسیار معروف بود، در تاریخ‌های ارمنی او را «غاغیق ستمگر» می‌نامند، بیست و نه سال فرمانروا بود و با یوسف پسر ابی الساج جنگها و داستانها دارد. سال مرگ او را برخی از مورخان ارمنی ۹۳۷ میلادی (مطابق ۳۲۶ هجری) و برخی ۹۴۳ میلادی (مطابق ۳۳۲ هجری) نگاشته‌اند. داستان پناه بردن دیسم به او در سال ۳۳۰ هجری دلیل است که نوشته دومی درست است. اما دیرنیق Derenik نام پدر غاغیق، در کتاب‌های ابن مسکویه و ابن اثیر و ابن حوقل آن را به تحریف «دیرانی» نوشته غاغیق را «ابن الدیرانی» نامیده‌اند. برخی شرق‌شناسان اروپا هم از شکل کلمه به اشتباه افتاده پنداشته‌اند که دیرانی نام خاندان ایشان بود با آنکه نام خاندان ایشان «اجرونی» است.
شهریاران گمنام جلد ۱
