از تحقیقات علمی آثار نفیس از خود به یادگار گذاشتند. حاصل اینکه در مائهٔ نهم و دهم و یازدهم و دوازدهم میلادی که اروپا را ظلمت جهل فراگرفته بود کشورهای پهناور اسلامی از ترکستان گرفته تا افریقا و اسپانیا هریک دانشگاهی محسوب میشد، و آنجا دانشمندان عالیمقام بازار فضل و ادب را گرم و رائج کرده بودند.
برای شرح و بیان مساعی و زحمات مسلمانان، و نتایجی که در عالم علم به دست آوردهاند مجلدات چند باید پرداخت. اجمال احوال اینکه مسلمانان علم و حکمت را چنانکه یونانیان تأسیس و تدوین کرده بودند فراگرفتند، و در جمیع شعب و فنون آن عملیات و تحقیق کردند و تصنیفها و تألیفها پرداختند، و در بیشتر فنون از قبیل جبر و مقابله و مثلثات و جغرافیا و هیئت و طب و شیمی بواسطهٔ اختراعات و اکتشافات و مطالعات تازه، معلومات یونانیان را تکمیل و مزید نمودند. شرح احوال و بیان تحقیقات آن دانشمندان در اینجا روا نیست؛ چه اگر حق مطلب را ادا نکنیم دریغ باشد، و اگر بخواهیم چنانکه شاید و باید وارد مطلب شویم، دامنهٔ سخن دراز میشود و منظور نظر ما هم نیست. زیرا که در این رساله مراد اصلی ما آنست که مشی اروپائیان را در راه علم و حکمت باز نمائیم، پس باز همان مرام را دنبال میکنیم و تاریخ تمدن مشرق و بحث در معارف اسلامی را به موقع دیگر محول میسازیم جز اینکه در ضمن سیر اروپائیان به سوی دانش و معرفت باز به اشاره به مناسبت ذکری از دانشمندان ممالک اسلامی به میان خواهیم آورد.
۴– مقدمهٔ نهضت علمی اروپائیان
چنانکه پیش از این بیان کردیم، پس از آنکه در مائهٔ پنجم میلادی به سبب استیلای قبایل بربر دولت روم غربی انقراض یافت، در ظرف چندین مائه از دورهای که مورخین اروپا «قرون وسطی» مینامیدند بساط علم و حکمت برچیده بود، و نادانی چنان غلبه داشت که اولیای دین هم از سواد و کمال بیبهره بودند، چنانکه شارل کبیر پادشاه فرنگ «امپراطور شارلمانی»[۱] که در آخر مائهٔ هشتم تقریباً بر همهٔ اروپا سلطنت داشت و مردی هوشمند بود و در ترویج معارف اهتمام میورزید،
- ↑ Charlemagne