و بخصوص در قضیه شکست ترکمانچای، در زمان عباس میرزای قاجار. ولین روزنامه به سبك فرنگ «در ۱۲۵۳ قمری در آمد به مدیریت میرزا صالح شیرازی - به عنوان اخبار وقایع دار الخلافه تهران، و دومین روز نامه در ۱۲۶۷ قمری. شمارۀ اولش به نام «روز نامچه اخبار دار الخلافه» و از شمارۀ دوم به اسم «روزنامه وقایع اتفاقیه». مدیر آن میرزا جبار تذکره چی (پدر میرزا جوادخان سعدالدوله) بود و مباشر و مترجمش برجیس صاحب نام داشته است. برجیس صاحب از اروپائیانی بود که در زمان عباس میرزا به ایران آمد.»[۱]
در همین دورۀ عباس میرز است که در تبریز اولین چاپخانه تأسیس می شود. و بعد مدرسه دارالفنون است که در ۱۲۶۸ قمری افتتاح می شود. و بعد در ۱۲۷۹ اولین اثر فتحعلی آخوندزاده (آذربایجانی) در می آید. و بعد در ۱۲۸۸ قمری پنج نمایشنامۀ معروف اروپایی به ترجمه قراجه داغی (ایضاً آذربایجانی) به فارسی منتشر می شود... و درین الباقی سال های قرن سیزده هجری مؤسسات فرهنگی و مطبوعاتی و علمی به سبك فرنگ همچنان رو به ازدیاد است تا آنجا که ناظم الاسلام کرمانی در حوالی ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ قمری در حدود ۷۰ روزنامه و ۴۹ مدرسه و بیست تایی مؤسسات کارخانه ای و تکنیکی را بر می شمارد[۲]. این زادگاه های تربیت روشنفکران و آماده کنندگان زمینۀ نهضت مشروطه. اما صرف نظر
