بازرگانان از يك سو مال می‌اندوختند و از سوی دیگر از جهان و پیشرفتهای نقاط دیگر خبرهایی به ارمغان می‌آوردند. اگرچه بیکاره‌ها و آزمندان بسیاری هم در این میان بودند.
«زینال» قهرمان داستان جلیل محمد قلی‌زاده بنای بیکاره و به شدت خرافاتی و متعصبی است که فقط بلد است وراجی کند و ید «ارمنی های کافر» را بگوید.
صفحه‌های مجلهٔ معروف «ملانصرالدین» پر است از منحت شیخ‌ها و حاجی‌های طمعکار و ریاکار ایرانی مقیم قفقاز.
فقط مردم بیدار دل و بازرگانان آزادیخواه بودند که در بیداری مردم مؤثر افتادند و در کشاکش انقلاب ضدفئودالی از بذل جان و مال دریغ نکردند.
لازم به گفتن نیست که در اینجا باید به مفهومی که بورژوازی از آزادی و عدالت و امنیت و غیره دارد توجه کرد.
فرهنگ
اولین دبستان ایران در تبریز به وسیله حسن رشدیه پا گرفت و بعد به وسیلۀ هم او در تهران. از روزنامه های رسمی که بگذریم - و تبریز خود در زمان ولیعهدی مظفرالدین میرزا روزنامه رسمی داشته - نخستین روزنامه غیررسمی «اختر» بوده که کسانی از تبریزیان آن را در استانبول می‌نوشته‌اند. بعد که در خود شهرها روزنامه در آمده، تبریز پس از تهران اولین شهر بوده که روزنامه بیرون می‌داده.
