بعلاوه تأثیر مجله معروف ملانصرالدین و روزنامه‌های نظیر آن را که به زبان خود مردم نوشته میشد و نسخه‌هایش دست به دست میان توده مردم میگشت نباید دست کم گرفت. هنوز پیرمردان تبریز اشعاری از همان مجله را از حفظ دارند.
همه این عوامل و نیز تأسیس اولین چاپخانه ایران در تبریز در زمان عباس میرزا خود مایۀ بیداری مردم و آمادگی آنها برای مقابله با محمد علی میرزا می‌شده است.
مذهب
کشاکش‌های مذهبی در آذربایجان خیلی شدید بود داستان سنی و شیعه از آنجا که آذربایجان میدان جنگ شاه اسماعیل شیعی و سلطان سلیم سنی بوده، در اینجا کینه‌های فراوانی پرورده و خون‌های بسیاری ریخته است.
از نقطه نظر تاریخی بی هیچ تردیدی این دشمنی مذهبی باقیمانده سیاستهای خاص و متضاد دستگاه‌های رهبری دسته‌ها و دولت‌های مختلف در ایران و خارج از ایران است.
اما در دورهٔ مشروطه خواهی که توده مردم معمولا دنبال ریشه‌های تاریخی سنت‌ها و آداب و بقایای فرهنگی نیست، فریفتهٔ تبلیغات دستگاه استبدادی میشد و به حساب دشمن دین به روی هموطن آزادیخواه خود دست بلند میکرد و چه بسا که خونش را
می‌ریخت بدون آنکه ملتفت شود که همهٔ مردم از تمام فرقه‌های مذهبی
