- ۱۸ - مرکز اوست، و در قدیم تمام ناحیهٔ بین بخارا و سمرقند و حوالی آن ایالت را سُغد میخوانده اند _ این نواحی در اوایل اسلام بسبب خوبی آب و هوا و نعمت فراوان مشهور شده یکی از چهار بهشت دنیا بشمار می آمده است ۱. این نام در کتیبهٔ بزرگ داریوش بنام ( سوگدیانا ) ذکر شده‌است و از شهرستان‌های مهم ایران شمرده میشد و زبان مردم آن نیز لهجه یا شاخه‌ای از زبان ایرانی و بسغدی معروف بوده است ، این زبان در طول خطی متداول بوده است که از دیوار چین تا سمرقند و آسیای مرکزی امتداد داشته و مدت چندقرن این زبان در آسیای مرکزی زبان بین‌المللی بشمار میرفته است ۲ . هنوز یادگار این زبان در آنسوی جیحون و درهٔ زرافشان و نواحی سمرقند و بخارا و بلخ و بدخشان باقی است و یادگار دیگری نیز از آن در ناحیهٔ « پامیر » متداول است ۳ و قدیمترین نمونه‌ای که از این زبان بدست ما رسیده اوراقی است که از کتابهای مذهبی مانی پسر فدیک، پیمبر مانویان بخط آرامی و این ورقها در سالهای نزدیک بدست کاوش کنندگان آثار قدیم که در ترکستان چین بکاوش و پژوهش پرداخته بودند از زیر انقـاص شهر ویران «تورفان» و سایر قسمتهای ترکستان چین پیدا آمده است. و چون آنرا خواندند دانستند که سرودهای دینی مانی و شعر هائیست که در کیش مانوی گفته شده و از آیات کتب مذکور است ، و نیز برخی اسناد از کیش بودائی و فصلی از عهد جدید ترسایان و مطالبی که هنوز حل نشده است در میان آنها است . هر چند این آیات و اشعار پاره پاره و جدا جدا و شیرازه فروگسسته است و گویا باز ماند ومره ریکی است از کتابهای پارسی مانی «شاپورگان» و کتابی دیگر که نام آن «مهرک‌نامه» بوده است. امّا با وجود این بتاریخ تطّور زبان پارسی یاری بزرگی کرده بسیاری از لغت های فارسی را که با لغات اوستا و فارسی باستانی و پهلوی از یک جنس ولی بدیگر لهجه است بما وانمود می سازد و بنیاد قدیم زبان سغدی و بلکه ریشه و پایهٔ زبان شیرین «دری» را که زبان فردوسی و سعدیست معلوم میدارد ؛ و نیز از کشفیات بزبانهای آریائی ۱ - جنات اربعه که عرب ذکر کرده اند: غوطة دمشق ، أبله، شعب بوان فارس و سُغد سمرقند . ۲ - رک : ساسانیان کریستن سن طبع تهران ص - ۲۴ ۳ - ساسانیان کریستن سن طبع تهران ص - ۲۴ ۴ - در اصل «شه پوهرگان» رک : ص ـ ۱۲ این کتاب .
