میکنم میبینم خدمت سلطنت برساير خدمت ها چربیده و عمده منفعت باين محل مقدس رسیده و آنها که در معنی سفته اند حسب حال را گفته اند .»
روزنامه تربیت علاوه بر مقالات مفید و ترجمه های نافع که با عباراتی دلکش دار است ، پاورقیهای مفید چه بصورت کتاب و چه بشکل ترجمه از کتب ورسائل خارجی در آن درج شده که بدکر بعضی از این پاورقیها می پردازیم. قسمتی از ترجمه پاورقیها بقلم مرحوم میرزا محمد علی فروغی فرزند ذكاء الملك است پاورقیهای روزنامه از شماره دوم شروع میگردد و پاورقی شمارههای اولیه مقالاتی راجع باختراع فن طبع است که تا نمره ۱۰ روز نامه ادامه دارد و در نمره ۱۰ ترجمه حال (كوتمبرك (درج شده، از نمره ۱۱ مقاله نواب عبد الله میرزا عکاس مخصوص راجع بان عکاسی بعنوان پاورقی چاپ گردیده. از نمره ۲۱ رساله ( مفتاح العلوم نير الملك وزير علوم وقت ) درج شده و این رساله بصورت سؤال و جواب و باین عبارات شروع میگردد : « بسم الله الرحمن الرحيم . مقدمات در منشاء حرارت . سؤال ؟ حرارت چیست ؟ جواب . حرارت بالذات یا فی نفسه عبارت است از حرکت ذره که واقع میشود در اندرون اجسام باسیاله بی وزنی که متاخرین ( ایتر ) مینامند » ماضی و حال سیستان فواید مجلس شورایلی نظامنامه کتابخانه ملی . و از این قبیل پاورقیها در روزنامه زیاد است .
در نمره ٤٢٧ بعوض سرمقاله ( نظامنامه اساسی مجلس شورایملی ) چاپ شده و قبل از آن مقدمه ذکر شده که قسمت اول آن این است:
« بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم - بساط کهنه برچینیم و طرح نو دراندازیم. نظامنامه اساسی مجلس شورایملی که قانون اساسی دولت علیه ایرانست و چندی مشغول ترتيب و جرح و تعدیل آن بودند عاقبت بامضای اعلیحضرت قوی شوکت شاهنشاه جمجاه شهریار خیرخواه کارآگاه پادشاه رعیت پرور عدالت گستر طرازنده تخت و تاج کیان انوشیروان عصر و زمان السلطان بن السلطان بن السلطان مظفرالدین شاه ، قاجار خلد الله ملكه وسلطانه رسیده و مصدق بتصديق حضرت اقدس ارفع امنع معظم شاهنشاه زاده اعظم محمد علی میرزا ولیعهد گردون مهد دولت علیه ایران گشته روز سه شنبه شازدهم شهر ذى القعدة الحرام سنه هزار و سیصد و بیست و چهار هجری مطابق روز اول ماه ژانویه سال ۱۹۰۷ میلادی....»
ساقا در مقدمه جلد اول کتاب ، جائیکه گفتگو از وضع و تاریخچه جراید در بین بود یادآور شدیم که قدیمترین روزنامه ملی که امتیاز آن داده شده و عنوان (روزنامه آزاد ملی) را داشته روزنامه تربیت است. اکنون بی مناسبت نیست در تایید آن گفتار خود شرحی را که مرحوم ذكاء الملك مدیر تربیت در این باره در نمره ٤٢٤ روزناه، درج کرده بعينه نقل نمائیم . آن شرح این است : « سیر روزنامه تربیت و حالت حالیه آن - در سلطنت با میمنت مظفری بزرگتر دولتی که رو نمود آزادی بود و آن نخست روزنامه ها را شامل شد بعد عاید عموم مملکت گردید و خاص و عام از آن بهره مند گشتند. در این دوره اول کسیکه قلم بر داشت و قدم در راه ارادت گذاشت من بنده بودم که با
-۱۲۰-
