یافته . از نمره ۱۳۰ روزنامه بوضع سابق یعنی هفتگی شده و در عنوان آن ( روزنامه آزاد هفتگی ) قید گردیده است . از شماره مذکور سال سوم رورنامه شروع شده و در این سال دو فرشته بالدار روی نام روزنامه قرار گرفته است مقاله افتتاحی سال سوم بدينقسم شروع میگردد :
بسمه تبارك و تعالى
هر آدمی که در عنصر و گوهرش چیزی از ماده غیرت باشد و در سرشت و طبیعتش بیش یا کمی از خمیر مایه حمت .....»
بدین نحو روزنامه تربیت مدت نه سال چهارصد و سی و چهار نمره در ٢٤٩٢ صفحه منتشر شده و آخرین شماره آن در تاریخ پنجشنبه ۲۹ شهر محرم الحرام ١٣٢٥ قمری و بشماره ٤٣٤ توزیع و خاتمه یافته است . پس از انتشار نمره ٤٣٤ بعلت ضعف و پیری و ناتوانی ذکاء الملک از کار روزنامه دست کشیده و ملت ایران را از رشحات قلمی خود دیگر محروم ساخته و پیش بینی عدم انتشار روزنامه را در آخرین شماره سال نهم بدین نحو بیان کرده است: « چون در این وقت حال اداره تربیت بدرستی معلوم نیست و معین آنکه در اوایل سنه آتیه قوی تیل ما روزنامه نخواهیم داشت از مدیران محترم جراید درخواست میکنیم آن روزنامه هایی را که بعنوان مبادله باداره تربیت ارسال میفرمایند نفرستند زیرا که عوض آنرا نداریم و این فقره اسباب شرمندگیست اگر روزنامه تربیت بخواست خدا باز دایر شد و از طبع خارج گشت و دیدند آنوقت در ارسال و عدم آن مختارند متاسفانه عمر مدیر تربیت وفا ننمود و روزنامه برای باردیگر منتشر نگشت و برای همیشه تعطیل شد بنا بر این عدم انتشار تربیت بمیل و اراده مدیران بوده و مبتنی بر ضعف و ناتوانی و حتی قوا بوده است . مرحوم ذكاء الملك از پیشقدمان مؤسسین و مدیران جراید مملکت ایران است و با شرکت در تهیه مقالات و ترجمه های روزنامه های اطلاع و ایران و تاسیس روزنامه تربیت خدمت بزرگی با بناء وطن نموده و بطور قطع میتوان گفت انتشار مرتب و منظم نه ساله روزنامه تربیت سهم مهمی در بیداری ایرانیان از خواب غفلت و آماده نمودن آنها برای گرفتن مشروطیت داشته است . برای تکمیل این قسمت بی مناسبت نیست شرحی که بقلم مدیر روزنامه با عباراتی شیوا در شماره آخر سال نهم تحت عنوان (بیان حال) ذکر شده بعينه نقل نمائیم : « بيان حال روزنامه تربیت دوره کاملی طی نمود و بنده ضعیف را هرگز این گمان نبود، چه در ساحتی که بنگاه آفت و مخافت باشد تنها و بی سلاح گشتن و با پای چوبین از پلی خراب صحیح و سالم گذشتن کاریست که بعقل بر نیاید مگر حسن اتفاق كمك نمايد و دست غیب همراه باشد و پای سعادت بمیان، برکات رای پیر و کارسازی بخت جوان باری بهر جهت آنوقت که من بنده بنگارش این جریده شروع کردم بیش از يك مطلب در نظر نداشتم و آن خیر
مملکت بود هر چند فایده شامل ملت و دولت و مروزید هه میشد . اما حالا که ملاحظه
-۱۱۹-
