ایران در زمان ساسانیان/مقدمه/منابع سریانی
و مرجعی لازم ساخته است.
از تواریخی که برای سرگذشت عهد ساسانیان در درجه دوم اهمیت است، باید کتاب هجوم عرب تألیف لووند[۱] (گوند[۲] قرن هشتم) را نام برد. همچنین تواریخ متأخر از او مثل تاریخ ارمنستان طوماس آرتسرونی[۳] (قرن دهم)[۴] و تاریخ آلبان‌ها تصنیف موسی کالانک واسی[۵] (قرن دهم) و تاریخ ارمنستان آسولیک[۶] (قرن یازدهم) و ترجمه ارمنی تاریخ میشل سریانی[۷] (قرن دوازدهم) و امثال آن.
پاتکانیان[۸] در کتاب خود مندرجات همه این کتب را مورد استفاده قرار داده است.
۵-منابع سریانی
کتبی که مسیحیان بزبان سریانی نوشته‌اند، از مآخذ مهمه تاریخ دولت ساسانی بشمار است. نخست باید از چند تاریخ نام برد، که لا اقل چهار عدد آنها را معاصرین ساسانیان نوشته‌اند، ازاین‌قرار:
تاریخ استی‌لیتس دروغی[۹] کتابی است، که در حدود سال ۵۰۷ میلادی تألیف شده و حاکی از وقایع ۴۹۴ تا ۵۰۶ است، و بخطا آن را به استی‌لیتس نسبت داده‌اند.[۱۰] این کتاب یکی از منابع عمده تاریخ نیمه اول عهد سلطنت کواذ اول است و در فصول مقدماتی آن خلاصه زمان مقدم بر قباد را، یعنی از جلوس پیروز ببعد، ذکر می‌کند.
تاریخ ادسا، که قدری بعد از ۵۴۰ بتألیف آمده، شامل وقایع زمانی است که از ۱۳۲ قبل از میلاد تا ۵۴۰ بعد از مسیح را فرا می‌گیرد.[۱۱] از جمله منابع این کتاب یک تاریخی از ایران بوده، که فعلا موجود نیست.
تاریخ اربل، که از نیمه قرن ششم است، تاریخ مسیحیت این ایالت را از قرن دوم تا حدود سال ۵۵۰ میلادی روایت می‌کند. بنا بر رأی پول‌پیترس[۱۲] اعتبار این کتاب خیلی مشکوک است، ولی به عقیده مسینا این نظر فقط درباره قسمت آخر کتاب صحیح است، که موضوع آن ذکر آزار مسیحیان توسط شاپور دوم و وقایع بعد از آن است.[۱۳]
تاریخ اجمالی موسوم به بی‌نام گویدی[۱۴] قدری بعد از سال ۶۷۰ نوشته شده است و از روی منبع معتبری، که داشته حوادث تاریخ ایران را بعد از مرگ هرمزد چهارم، که در ۵۹۰ واقع شد، شرح داده و سوانح بعد از آن سال را، که خود بچشم دیده تا بعد از انقراض دولت ساسانی برشته تحریر کشیده است.
تاریخ الیاس نصیبینی، که در سال ۱۰۰۸ میلادی نوشته شده، در مقدمه خود جدولی دارد، که شامل سنوات عهد پادشاهان ساسانی نیز هست. این کتاب را لامی طبع کرده است.[۱۵] نسخه سریانی آن با ترجمه لاتینی باهتمام بروکس[۱۶] و شابوت[۱۷] چاپ گردیده است.[۱۸]
دیگر از تواریخ مهمه کتاب میشل سریانی بطریق انطاکیه (۱۱۶۶-۱۱۹۹) است.[۱۹]
گریگوربورس بارهبراوس[۲۰] (ابوالفرج)، که در سال ۱۲۸۶ فوت شده، صاحب دو تاریخ است. یکی تاریخ سوریه[۲۱] دیگر تاریخ روحانیت[۲۲] کتاب میشل- سریانی یکی از منابع بسیار معتبر او محسوب می‌شود.[۲۳] تاریخ عربی یا رهبراوس[۲۴] نسخه جدیدی است از تاریخ سوریه سابق الذکر.
برای تاریخ نصرانیت در ایران عهد ساسانی باید رجوع بکتب ذیل نمود: فتاوی انجمنها،[۲۵] کتاب حکام تألیف طوماس مرگائی، که در ۸۴۰ نوشته شده است،[۲۶] از روابط فرقه نستوری با پادشاهان ایران بحث می‌کند و تاریخ عهد هرقل و خسرو دوم را شرح می‌دهد. دیگر ترجمه احوال بطریق‌های نستوری ماربهای اول[۲۷] و سبریشوع[۲۸] و دنحا[۲۹] و یهبلاهای ثالث[۳۰] و شرح زندگی ربن هرمزد.[۳۱]
کتب اعمال شهدای ایران[۳۲] نه تنها برای دانستن آزار و تعقیب عیسویان ایران، بلکه برای تمدن ساسانیان بطور کلی از منابع بسیار معتبر محسوب می‌شوند.
از جمله کتب دینی سریانیان، که وضع عیسویان ایران را در عهد ساسانی روشن می‌کند، باید رساله تبیینیه افراآت[۳۳] را نام برد،[۳۴] که ترجمه و اقتباس مجموعه قوانین ساسانیان است بزبان سریانی (رجوع شود به صفحۀ این کتاب).
همچنین چند کتاب رد و اثبات و جدال قلمی از این زمان باقی است، که ما را از افکار و عقاید دینی آن عهد در ایران و آسیای غربی واقف می‌کند از قبیل: محاربه قلمی آذر هرمزد و اناهیذ با موبذان موبذ،[۳۵] که مسلما از عصر ساسانی است، و جلد یازدهم شروح تئوردور بارکونای،[۳۶] که ظاهراً در حدود سال ۸۰۰ تألیف شده، آراء گنوستیک‌ها را باختصار و عقاید زردشتیان و مانویان را بتفصیل می‌کند.[۳۷]
تفاصیل دیگری راجع به مانویه در ترجمه سریانی یک‌صد و بیست و سومین رسالۀ تبیینیه سور انطاکی[۳۸] بدست توان آورد. مؤلف این کتاب، که اصل آن از بین رفته،[۳۹] سور است، که از ۵۱۲ تا ۵۱۸ بطریق انطاکیه بوده است.
۶-منابع چینی
در سفرنامه یکی از زوار بودایی چین موسوم به هیوئن تسیانگ (هوان تسانگ)، که در سنه ۶۲۹-۶۳۰ مسافرت نموده، یادداشت کوتاهی راجع به ایران آن زمان مسطور است. ولی باید دانست، که سیاح مزبور شخصا ایران را ندیده و فقط مسموعات خود را درباره این کشور و ساکنین آن یادداشت
- ↑ Levond
- ↑ Ghevond
- ↑ Thomas Artsruni
- ↑ ترجمه در مجموعه مورخان ارمنی بروسه Brosset,Collection d'his toriens armeniens سن‌پطرسبورغ ۱۸۷۴.
- ↑ KaIankvaci
- ↑ Aaolik
- ↑ Michel le Syrien
- ↑ patkanian
- ↑ Pseudo-Ssylites متن تاریخ یوشع استی‌لیتس با ترجمه آن توسط رایت W. Wr! pht، کمبریج 1882 The Chronicle of Joshus she Stylise مقایسه شود با کریستنسن، کواذ بخش ۱، ص ۵ و ما بعد.
- ↑ رک به مقاله آبه‌نو L'Abbe Nau در Suppl. de Porient chretien 1897 و کتاب دوال Duval موسوم به ادبیات سریانی Littelatuie sylisque ، چاپ دوم، ص ۱۸۸.
- ↑ هالیر، تحقیقات در باب تاریخ الرها، متن سریانی و ترجمه آن به آلمانی در مجموعه «متون و تحقیقات» کبهارد و هارناک، ج ۹، بخش ۱(لیپزیگ 1892) L. Hallier,Untersuchungen uber die Ederrenische Chronik mit dem syrischen Text und einer Uebersetzung, "Texte und Unt ersuchungen" von Gebhardt und Harnack. ؛ چاپ جدید این کتاب توسط گیدی Guidi ؛ ترجمه لاتینی آن در مجموعه کتب مقدس مسیحی مشرق Corpus scriptorum christianorum oriensalium,Script. Syr. ser. III,t. IV,Par s l
- ↑ P. Paul Peeters
- ↑ مینگانا Mingana ؛ منابع سریانی Sources Syriaques ، ج ۱، ص- VII-XI و ۱۵۹-۱؛ زاخو، تاریخ اربل Die Chronik von Arbel ، رسالات آکادمی پروس،۱۹۱۵، شماره ۶، هارناک، مأموریت و انتشار مسیحیت A. Harnack, Die Mission und Ausbereitung des Christentums. چاپ چهارم، ج ۲(لیپزیگ ۱۹۲۴)، ص ۶۸۳ و بعد؛ پیترس P. Peetert شهید ادیابن AnaIecta Le "Passionaire d'Adia bene» در Bollandiana ج ۴۳، ص ۲۶۳ و ۳۰۲ و ما بعد، مسینا در Orientalia ، ج ۶، ص ۲۳۳ و بعد. (رم ۱۹۳۷).
- ↑ P. Anonyme de Guidi این تاریخ را کیدی در مجموعه هشتمین انجمن بین المللی مستشرقین در استکهلم (۱۸۸۹) چاپ کرده است و نلدکه آن را با ترجمه و تفسیر و انتقادات در گزارشهای آکادمی امپراطوری اطریش وین، قسمت تاریخ و فقه اللغه (۱۸۹۳)، ج ۱۲۸، انتشار داده است، چاپ جدید در مجموعه کتب مقدس، مسیحیان مشرق، متون سریانی، سری ۳ جلد ۴.
- ↑ الیاس نصیبینی و تاریخ او Elie de Nistbe et sa ehronologie بروکسل ۱۸۸۳.
- ↑ Brooks
- ↑ Chabot
- ↑ تاریخ الیاس مطران نصیبین،۲ جلد (مجموعه کتب مقدس مسیحیان مشرق، متون سریانی، سری ۳، ج ۸ و 7) Eliae Metropolitae Nisbeni Opus chro nologicum
- ↑ ناشر و مترجم فرانسه شابو J. B. Chabot ،۴ جلد، پاریس ۱۹۱۰- ۱۸۹۹.
- ↑ Grigorus Barhebraeus
- ↑ Chronicon Syriacum
- ↑ Chronicon ecclesiasticum
- ↑ تاریخ سوریه را بجان انتشار داده است (پاریس ۱۸۹۰)، تاریخ روحانی را ابلوس Abbeloos ولای Lamy در ۳ جلد در لوون (بلژیک) در سالهای ۶۷-۱۸۷۲ منتشر کرده‌اند.
- ↑ ملخص تاریخ سلسله‌ها Histoire abregee des dynasties، چاپ سالهانی P. Salhani، بیروت ۱۸۹۰.
- ↑ لاگارد، آثار فقهی سریانیان، وین ۱۸۵۶. p. de Lagarde, Reliquiae Juris ecclestici syriace.
- ↑ کتاب حکام The Book of Governors، متن سریانی و ترجمه انگلیسی والیس بوج در ۲ جلد، لندن ۱۸۹۳.
- ↑ Marabha
- ↑ Sadricho
- ↑ Denha
- ↑ YahbalahaIII بجان Bddjan، تاریخ مربیلهه و سه بطریق دیگر و غیره Histoire de Mar Yabalaha et trois autres patriaaches etc پاریس ۱۸۹۵.
- ↑ تاریخ ربن هرمزد ایرانی The History of Rabban Hormizd the Persian، متن سریانی و ترجمه انگلیسی والیس بوج Wallis Budge، ج ۱ و ۲ (کتب سامی لوزاک، ج ۱۱-۹، Luzac's Semitic Series.
- ↑ اعمال شهدای مقدس Acta Sanctorum Martyrum، چاپ آسمانی، ج ۱، رم ۱۷۴۸؛ بجان، اعمال شهیدان و مقدسان Acta Martyrum et Sanctorum ج ۲ و ۴، پاریس ۱۸۹۱ و ۱۸۹۴. هوفمان، اعمال شهدای ایران، لیپزیگ ۱۸۸۰. این کتاب دارای ضمایم بسیار مفید است. برون O. Braun ، منتخبی از اعمال شهدای ایران مونیخ ۱۹۱۵. نیز مقایسه شود با پول پیترس Paul Peeters در Analecta Bollandiana ، ج ۴۳، ص ۳۰۴-۲۶۱ و جلد ۴۹، ص ۲۱-۵.
- ↑ Afraat
- ↑ چاپ پاریسو Parisot در مجموعه سریانی Patrologia syriaca، ج ۱ (پاریس ۱۸۹۴)؛ ترجمه آلمانی از برت Bert در «متون و تحقیقات» «Texie und Uhtersuchungen» گبهاردت Gebhardt و هارناک Harnak، ج ۳، لیپزیگ ۱۸۸۸.
- ↑ نلدکه، مناقشات سریانیان علیه دین ایران Syrische Polemik gegen die Persische Religion در جشن‌نامه رت Festgruss an R. v. Roth ، ص ۳۵ و بعد.
- ↑ Theodore bar Konai
- ↑ پونیون، کتیبه‌های ماندائی جامهای خوابیر (پاریس ۱۸۹۸)، ص 232-105 H. Pognon,Inscriptions mandaites des Coupes de Khouabir ؛ کومون، تحقیقات در باب مذهب مانوی Recderches sur le manicheisme بروکسل ۱۹۰۸، ص ۸۰-۱؛ بنونیست، جهان شرق،۱۹۳۲، ص ۲۱۵-۱۷۰.
- ↑ Severe
- ↑ کومون، تحقیقات مانوی، ص ۱۷۲-۸۳.