کلیات سعدی/بوستان/باب اول/شنیدم که در وقت نزع روان

by سعدی

	شنیدم که در وقت نزع روان			بهرمز چنین گفت نوشیروان
	که خاطر نگهدارِ درویش باش			نه در بند آسایش خویش باش
	نیاساید اندر دیار تو کس			چو آسایش خویش جوئی[۱] و بس
	نیاید بنزدیک دانا پسند			شبان خفته و گرگ در گوسفند
	برو پاس درویش محتاج دار			که شاه از رعیت بود تاجدار
	رعیت چو بیخند و سلطان درخت			درخت ای پسر باشد از بیخ سخت
	مکن تا توانی دل خلق ریش			و گر میکنی میکنی بیخ خویش
	اگر جاده‌ای بایدت مستقیم			ره پارسایان امیدست و بیم
	طبیعت شود مرد را بخردی			بامید نیکیّ و بیم بدی
	گرین هر دو در پادشه یافتی			در اقلیم و ملکش بنه[۲] یافتی
	که بخشایش آرد بر امیدوار			بامید بخشایش کردگار
	گزند کسانش نیاید پسند			که ترسد که در ملکش آید گزند
	و گر در سرشت وی این خوی نیست			در آن کشور آسودگی بوی[۳] نیست
	اگر پای بندی رضا پیش گیر			و گر یکسواری[۴] سر[۵] خویش گیر
	فراخی در آن مرز و کشور مخواه			که دلتنگ بینی رعیت ز شاه
	ز مستکبران دلاور بترس[۶]			از آنکو نترسد[۷] ز داور بترس
	دگر کشور آباد بیند بخواب			که دارد دل اهل کشور خراب
	خرابیّ و بدنامی آید ز جور			رسد پیشبین[۸] این سخن را بغور
	رعیت نشاید ببیداد کشت			که مر سلطنت را پناهند و پشت
	مراعات دهقان کن از بهر خویش			که مزدور خوشدل کند کار بیش
	مروّت نباشد بدی با کسی			کزو نیکویی دیده باشی بسی
	شنیدم که خسرو بشیرویه گفت			در آن دم که چشمش ز دیدن بخفت
	بر آن باش تا هرچه نیت کنی			نظر در صلاح رعیت کنی
	الا تا نپیچی سر از عدل[۹] و رای			که مردم ز دستت نپیچند پای
	گریزد رعیت ز بیدادگر			کند نام زشتش بگیتی سمر
	بسی بر نیاید[۱۰] که بنیاد خود			بکند آن که بنهاد بنیاد بد
	خرابی کند مرد[۱۱] شمشیر زن			نه چندانکه دود دل طفل و زن
	چراغی که بیوه زنی برفروخت			بسی دیده باشی که شهری بسوخت
	از آن بهره‌ورتر در آفاق کیست[۱۲]			که در ملکرانی بانصاف زیست
	چو نوبت رسد زین جهان غربتش			ترحم فرستند بر تربتش
	بد و نیک مردم چو می‌بگذرند			همان به که نامت بنیکی برند

***

	خدا ترس را بر رعیت گمار			که معمار ملکست پرهیزگار
	بداندیش تست آن و خونخوار خلق			که نفع تو جوید در آزار خلق
	ریاست بدست کسانی خطاست			که از دستشان دستها بر خداست
	نکو کار پرور نبیند بدی			چو بد پروری خصم خون[۱۳] خودی
	مکافات موذی بمالش مکن			که بیخش برآورد باید ز بُن
	مکن صبر بر عامل ظلم دوست			که[۱۴] از فربهی بایدش کَند پوست
	سرِ گرگ باید هم اوّل برید			نه چون گوسفندان مردم درید

***

	چه خوش گفت بازارگانی اسیر			چو گردش گرفتند دزدان بتیر
	چو مردانگی آید از رهزنان			چه مردان لشکر چه خیل زنان
	شهنشه که بازارگان را بخست			در خیر[۱۵] بر شهر و لشکر ببست
	کی آنجا دگر هوشمندان روند			چو آوازهٔ رسم بد بشنوند
	نکو بایدت نام و نیکی[۱۶] قبول			نکو دار بازارگان و رسول[۱۷]
	بزرگان مسافر بجان پرورند			که نام نکوئی بعالم برند
	تبه گردد آن مملکت عن قریب			کزو خاطر آزرده آید غریب
	غریب آشنا باش و سیاح دوست			که سیاح جلّاب نام نکوست
	نکودار ضیف و مسافر عزیز			وز آسیبشان بر حذر باش نیز
	ز بیگانه پرهیز کردن نکوست			که دشمن توان بود در زیّ دوست

***

	غریبی که پر فتنه باشد سرش			میازار و بیرون کن از کشورش
	تو گر خشم بروی نگیری[۱۸] رواست			که خود خوی بد دشمنش در قفاست
	و گر پارسی باشدش زاد و بوم			بصنعاش مفرست و سقلاب و روم
	هم آنجا امانش مده تا بچاشت			نشاید بلا بر دگر[۱۹] کس گماشت
	که گویند برگشته باد آن زمین			کزو مردم آیند بیرون چنین

***

	قدیمان خود را بیفزای قدر			که هرگز نیاید ز پرورده غدر
	چو خدمتگزاریت گردد کهن			حق سالیانش فرامُش مکن
	گرو را هرم دست خدمت ببست			ترا بر کرم همچنان دست هست
	شنیدم که شاپور دم در کشید			چو خسرو برسمش قلم در کشید
	چو شد حالش از بینوائی تباه			نبشت این حکایت بنزدیک شاه
	چو بذل تو کردم جوانیّ خویش			بهنگام پیری مرانم ز پیش

***

	عمل گر دهی مرد منعم شناس			که مفلس ندارد ز سلطان هراس
	چو مفلس فرو برد گردن بدوش			ازو بر نیاید دگر جز خروش
	چو مُشرف دو دست از امانت بداشت			بباید برو ناظری بر گماشت
	ورو نیز در ساخت با خاطرش			ز مشرف عمل بر کن و ناظرش
	خدا ترس باید امانتگزار			امین کز تو ترسد امینش مدار
	امین باید از داور اندیشناک			نه از رفع دیوان و زجر و هلاک
	بیفشان و بشمار و فارغ[۲۰] نشین			که از صد یکی را نبینی امین
	دو همجنس دیرینه را[۲۱] همقلم			نباید فرستاد یکجا بهم
	چه دانی که همدست گردند و یار؟			یکی دزد باشد یکی پرده‌دار
	چو دزدان زهم باک دارند و بیم			رود در میان کاروانی سلیم

***

	یکی را که معزول کردی ز جاه			چو چندی برآید ببخشش گناه
	بر آوردن کام امّیدوار			به از قید بندی شکستن هزار
	نویسنده را گر ستون عمل			بیفتد نبرّد طناب اَمَل
	بفرمانبران بر، شه دادگر			پدروار خشم آورد بر پسر
	گهش میزند تا شود دردناک			گهی میکند آبش از دیده پاک
	چو نرمی کنی خصم گردد دلیر			و گر خشم گیری شوند از تو سیر
	درشتی و نرمی بهم در، بهست			چو رگزن که جراح و مرهم نهست
	جوانمرد و خوشخوی و بخشنده باش			چو حق بر تو پاشد تو بر خلق[۲۲] پاش
	نیامد کس اندر جهان کو بماند			مگر آن کزو نام نیکو بماند
	نمرد آنکو ماند پس از وی بجای			پل و خانی و خان و مهمانسرای
	هر آنکو نماند از پسش[۲۳] یادگار			درخت وجودش نیاورد بار
	و گر رفت و آثار خیرش نماند			نشاید پس مرگش الحمد خواند

***

	چو خواهی که نامت بود جاودان[۲۴]			مکن نام نیک بزرگان نهان
	همین نقش برخوان پس از عهد خویش			که دیدی پس از عهد شاهان پیش
	همین کام و ناز و طرب داشتند			بآخر برفتند و بگذاشتند
	یکی نام نیکو ببرد از جهان			یکی رسم بد ماند ازو جاودان

***

	بسمع رضا مشنو ایذای کس			و گر گفته آید بغورش برس
	گنهکار را عذر نسیان بنه			چو زنهار خواهند زنهار ده
	گر آید گنهکاری اندر پناه			نه شرطست کشتن باول گناه
	چو باری بگفتند و نشنید پند			بده گوشمالش بزندان و بند
	و گر پند و بندش نیاید بکار			درختی[۲۵] خبیثست بیخش برآر
	چو خشم آیدت بر گناه کسی			تأمل کنش در عقوبت بسی
	که سهلست لعل بدخشان شکست			شکسته نشاید دگرباره بست

---

1. خواهی.
2. شاید (پَنه) باشد.
3. روی.
4. سواره.
5. ره.
6. مترس.
7. بترسد.
8. بزرگان رسند.
9. مپیچ ای پسر گردن از حکم.
10. بر نیامد.
11. شبرو.
12. نیست.
13. جان.
14. چو.
15. امن.
16. نیکو.

17. 	نکودار بازارگان و رسول			که نامت بر آید بصدر قبول

18. نرانی.
19. بر سر.
20. غافل.
21. دیرینه.
22. بنده.
23. نماند ز پس.
24. در جهان.
25. درخت.