ناصر خسرو (قصاید)/شبی تاری چو بیساحل دمان پر قیر دریائی
ظاهر
شبی تاری چو بیساحل دمان پر قیر دریایی | فلک چون پر ز نسرین برگ نیل اندوده صحرایی | |||||
نشیب و توده و بالا همه خاموش و بیجنبش | چو قومی هر یکی مدهوش و درمانده به سودایی | |||||
زمانه رخ به قطران شسته وز رفتن برآسوده | که گفتی نافریده ستش خدای فرد فردایی | |||||
نه از هامون سودایی تحیر هیچ کمتر شد | نه نیز از صبح صفرایی بجنبید ایچ صفرایی | |||||
نه نور از چشمها یارست رفتن سوی صورتها | نه سوی هیچ گوشی نیز ره دانست آوایی | |||||
بدل کرده جهان سفله هستی را به ناهستی | فرو مانده بدین کار اندرون گردون چو شیدایی | |||||
برآسوده ز جنبشها و قال و قیل دهر ایدون | که گفتی نیست در عالم نه جنبایی نه گویایی | |||||
ندید از صعب تاریکی و تنگی زیر این خیمه | نه چشم باز من شخصی نه جان خفته ریایی | |||||
مرا چون چشم دل زی خلق، چشم سر به سوی شب | چو اندر لشکری خفته یکی بیدار تنهایی | |||||
کواکب را همی دیدم به چشم سر چو بیداران | به چشم دل نمیبینم یکی بیدار دانایی | |||||
ندیدم تا ندیدم دوش چرخ پر کواکب را | به چشم سر در این عالم یکی پر حور خضرایی | |||||
اگر سرا به ضرا در ندیدهستی بشو بنگر | ستاره زیر ابر اندر چو سرا زیر ضرایی | |||||
چو خوشهی نسترن پروین درفشنده به سبزه بر | به زر و گوهران آراسته خود را چو دارایی | |||||
نهاده چشم سرخ خویش را عیوق زی مغرب | چو از کینه معادی چشم بنهد زی معادایی | |||||
چو در تاریک چه یوسف منور مشتری در شب | درو زهره بمانده زرد و حیران چون زلیخایی | |||||
کنیسهی مریمستی چرخ گفتی پر ز گوهرها | نجوم ایدون چو رهبانان و دبران چون چلیبایی | |||||
مرا بیدار مانده چشم و گوش و دل که چون یابم | به چشم از صبح برقی یا به گوش از وحش هرایی | |||||
که نفس ار چه نداند، عقل پر دانش همی داند | که در عالم نباشد بینهایت هیچ مبدایی | |||||
چو زاغ شب به جابلسا رسید از حد جابلقا | برآمد صبح رخشنده چو از یاقوت عنقایی | |||||
گریزان شد شب تیره ز خیل صبح رخشنده | چنان چون باطل از حقی و ناپیدا ز پیدایی | |||||
خجل گشتند انجم پاک چون پوشیده رویانی | که مادرشان بیند روی بگشاده مفاجایی | |||||
همه همواره در خورشید پیوستند و ناچاره | به کل خویش پیوندد سرانجامی هر اجزایی | |||||
چنین تا کی کنی حجت تو این وصف نجوم و شب؟ | سخن را اندر این معنی فگندی در درازایی | |||||
ز بالای خرد بنگر یکی در کار این عالم | ازیرا از خرد برتر نیابی هیچ بالایی | |||||
یکی دریاست این عالم پر از لولوی گوینده | اگر پر لولوی گویا کسی دیده است دریایی | |||||
زمانه است آب این دریا و این اشخاص کشتیها | ندید این آب و کشتی را مگر هشیار بینایی | |||||
ز بهر بیشی و کمی به خلق اندر پدید آمد | که ناپیدا بخواهد شد بر این سان صعب غوغایی | |||||
فلان از بهر بهمان تا مرو را صید چون گیرد | ازو پوشیده هر ساعت همی سازد معمایی | |||||
همی بینی به چشم دل به دلها در ز بهر آن | که بستاند قبای ژنده یا فرسوده یکتایی | |||||
محسن را دگر مکری و حسان را دگر کیدی | و جعفر را دگر روئی و صالح را دگر رایی | |||||
رئیسان و سران دین و دنیا را یکی بنگر | که تا بینی مگر گرگی همی یا باد پیمایی | |||||
به چشم سر نگه کن پس به دل بیندیش تا یابی | یکی با شرم پیری یا یکی مستور برنایی | |||||
کجا باشد محل آزادگان را در چنین وقتی | که بر هر گاهی و تختی شه و میر است مولایی | |||||
مدارا کن مده گردن خسیسان را چو آزادان | که از تنگی کشیدن به بسی کردن مدارایی | |||||
اگر دانی که نا مردم نداند قیمت مردم | مبر مر خویشتن را خیره زی مردم همانایی | |||||
نبینی بر گه شاهی مگر غدار و بیباکی | نیابی بر سر منبر مگر رزاق و کانایی | |||||
یجوز و لایجوز ستش همه فقه از جهان لیکن | سر استر ز مال وقف گشتهستش چو جوزایی | |||||
تهی تر دانش از دانش ازان کز مغز ترب ارچه | به منبر بر همی بینیش چون قسطای لوقایی | |||||
حصاری به ز خرسندی ندیدم خویشتن را من | حصاری جز همین نگرفت ازین بیش ایچ کندایی | |||||
به پیش ناکسی ننهم به خواری تن چو نادانان | نهد کس نافهی مشکین به پیش گنده غوشایی؟ | |||||
شکیبا گردد آن کس کو زمن طاعت طمع دارد | ازیرا کارش افتاده است با صعبی شکیبایی | |||||
به طمع مال دونی مر مرا همتا کجا یابد | ازان پس کهم گزید از خلق عالم نیست همتایی | |||||
خداوندی که گر بر خاک دست شسته بفشاند | ز هر قطره به خاک اندر پدید آید ثریایی | |||||
نه بینور لقای او نجوم سعد را بختی | نه با پهنای ملک او فلک را هیچ پهنایی | |||||
محلی داد و علمی مر مرا جودش که پیش من | نه دانا هست دانایی نه والا هست والایی | |||||
من از دنیا مواسایی همی یابم به دین اندر | که از دنیا و دین کس را چنان نامد مواسایی | |||||
سپاس آن بی همال و یار و با قدرت توانا را | کزو یابد توانایی به عالم هر توانایی | |||||
یکی دیبا طرازیدم نگاریده به حکمتها | که هرگز تا ابد ناید چنین از روم دیبایی | |||||
درختی ساختم مانند طوبی خرم و زیبا | که هر لفظیش دیناری است و هر معنیش خرمایی |