ناصر خسرو (قصاید)/ای دننده همچو دن کرده رخان از خون دن
ظاهر
ای دننده همچو دن کرده رخان از خون دن | خون دن خونت بخواهد ریخت گرد دن مدن | |||||
همچو نخچیران دنیدی، سوی دانش دن کنون | نیک دان باید همیت اکنون شدن ای نیک دن | |||||
راه زد بر تو جهان و برد فر و زیب تو | چند خواهی گفت مطرب را: فلان راهک بزن؟ | |||||
چون سمن شد بر دو عارض مشک شم شمشاد تو | چند بوئی زلف چون شمشاد و روی چون سمن؟ | |||||
بانگ مطرب را فراوان کمتری از ده ستیر | بانگ مذن را فزونی از صد و پنجاه من | |||||
تو چرانی گوروار و شیر گیتی در کمین | شیر گیتی را همی فربه کنی چون گور تن | |||||
گورگیرد شیر دشتی لیکن از بهر تو را | گور سازد شیر گیتی خویشتن را بیدهن | |||||
تن چرای گور خواهد شد، به تن تا کی چری؟ | جانت عریان است و تو برگرد تن کرباس تن | |||||
چهره و جامهی نکو زیب و جمال مرد نیست | ننگ آید مرد را ننگ از جمال و زیب زن | |||||
عیب تو جامهت نپوشد، تیغ پوشد یا قلم | گر نهای زن یا قلمزن باش یا شمشیرزن | |||||
از قلم برنگذرد مر هیچ مردم را شرف | ور کسی را ظن جزین افتد خطا افتدش ظن | |||||
تیغ تخت توست و تاج تو قلم، شو هر دو دست | آن درین زن وین دران زن پادشا کن خویشتن | |||||
دست را چون مرکب تیغ و قلم هر دو بگیر | وانگهی اسپت به میدان شرف بیرون فگن | |||||
گر یکی زین دو شرف را بیش ناوردی به دست | نیم مردی، زانکه تو یک دسته ماندی سوی من | |||||
عدل و احسان پیشه کن، تا چند گوئی بیهده | نام جد من معدل بود و نام من حسن؟ | |||||
خوب روی از فعل خوب است، ای برادر، جبرئیل | زشت سوی مردمان از فعل زشت است اهرمن | |||||
بیهنر گر گنج یابد ممتحن بایدش بود | با هنر بیچیز اگر ماند نباشد ممتحن | |||||
گر هنر باشد ملک نعمت نباشد جز رهی | ور صنم گردد هنر نعمت نباشد جز شمن | |||||
از هنر مر خویشتن را شو یکی چنبر طلب | تا بیاید صد هزار بیشت از نعمت رسن | |||||
تخم بد نیک، پورا، نیست چیزی جز هنر | بار بخت نیکت از شاخ هنر باید چدن | |||||
بیهنر با مال و با شاهی نباشد نیکبخت | با هنر هرگز به محنت در نماند مر تهن | |||||
از سر شمشیر و از نوک قلم زاید هنر، | ای برادر، همچو نور از نار و نار از نارون | |||||
مرد دانا را چو بر دلها سخن خواهد نبشت | خود قلم باشد زبان اندر میان انجمن | |||||
چون شد آبستن به حکمتها زبان مرد علم | تیغ باید تا بیارد زادن آبستن سخن | |||||
از زبان بهترین خلق بهتر دین نزاد، | چون شنیدی، جز بیاریی تیغ تیز بوالحسن | |||||
از سخن وز تیغ زاد این دین، ازان آمد قوی | دین طلب، گر می هنر جوئی، رها کن مکر و فن | |||||
بیهنر دان، نزد بیدین، هم قلم هم تیغ را | چون نباشد دین نباشد کلک و آهن را ثمن | |||||
برهمن در هند بر چندال ناکس فضل داشت | بندهی دین و هنر نشگفت اگر شد برهمن | |||||
مادر و مایهی هنر دین است نشگفت ار هنر | جز به زیر مایه و مادر نمیگیرد وطن | |||||
دین گرامی شد به دانا و، به نادان خوار گشت | پیش نادان دین چو پیش گاو باشد یاسمن | |||||
همچو کرباسی که از یک نیمه زو مرشاه را | قرطه آید وز دگر نیمه جهودی را کفن | |||||
مرد بیدین گاو باشد تا نداری بانکش | مر تو را، پورا، همی مردم به دین باید شدن | |||||
آن سخن باشد سخن نزدیک من کز دین بود | آن سخن کز دین برون باشد چه باشد؟ هین و هن | |||||
گر به دل بینا شدهستی راه دینی پیش توست | گاه از این سو گاه از آن سو چونت باید تاختن؟ | |||||
دین یکی جامه است چون داناش پوشد پاک و نو | باز چون نادانش پوشد چو گلیمی پر درن | |||||
چون که بینا شد به بوی جامهی یوسف پدرش | زان سپس کهش چشم نابینا ببود از بس محن؟ | |||||
وز چه ماندی تو به هر دو چشم نابینا کنون | گر فرستاده است سوی تو محمد پیرهن؟ | |||||
یا تو را از پیرهن خود نیست، ای جاهل، خبر | روز و شب زان ماندهای با هایهای و مفتتن | |||||
دین ز فعل بد نماند پاک جز در پاک دل | شیر پاکیزه کجا باشد در آلوده لگن؟ | |||||
راست گوی و طاعت آر و پاک باش و علم جوی | فوج دیوان را بدین معروف لشکرها شکن | |||||
گر دلت بر نیک همسایه ز حسد کینه گرفت | کینهت از بد فعل جان خویش باید آختن | |||||
ای منافق، یا مسلمان باش یا کافر به دل | چونت باید با خداوند این دوالک باختن؟ | |||||
از دل همسایه گر میکند خواهی کین خویش | از دل خویش این زمانه کین همسایه بکن | |||||
همچنان باشم تو را من چون تو باشی مر مرا | گر همی دیبات باید جز که ابریشم متن | |||||
شعر حجت را بخوان، ای هوشیار، و یاد گیر | شعر او در دل تو را شهد است و اندر لب لبن |