محتشم کاشانی (قصاید)/دهنده‌ای که به گل نکهت و به گل جان داد

by محتشم کاشانی

	دهنده‌ای که به گل نکهت و به گل جان داد			به هرکس آن چه سزا بود حکمتش آن داد
	به عرش پایه عالی به فرش پایه‌ی پست			ز روی مصلحت و رای مصلحت‌دان داد
	به دهر ظل خرد آن قدر که بود ضرور			ز پرتو حرکات سپهر گردان داد
	به ابر قطره چکاندن به باد قره زدن			برای نزهت دیرین سرای دوران داد
	دو کشتی متساوی اساس را در بحر			یکی رساند به ساحل یکی به طوفان داد
	دو سالک متشابه سلوک را در عشق			یکی ز وصل بشارت یکی ز هجران داد
	هزار دایه طلب را ز حسرت افزایی			رساند بر سر گنج و به کام ثعبان داد
	هزار خسته جگر را ز صبر فرمایی			گداخت جان ز غم آنگه نوید جانان داد
	گدای کوچه و سلطان شهر را از عدل			عدیل وار حیات و ممات یکسان داد
	درین مقاسمه‌اش نیز بود مصلحتی			که مسکنت به گدا سلطنت به سلطان داد
	زبان بسته که بد حکمتی نهفته در آن			به کمترین طبقات صنوف حیوان داد
	عزیز کرده زبانی که وقت قسمت فیض			دریغ داشت ز جن و ملک به انسان داد
	به شکرین دهنان داد از سخن نمکی			که چاشنی به نباتات شکرستان داد
	به قد سروقدان کرد جنبشی تعلیم			که خجلت قد رعنای سرو بستان داد
	بر ابروان مقوس زهی ز قدرت بست			که سهم چرخ مقوس ز تیرپران داد
	ز باغ حسن سیه نرگسی چو چشم انگیخت			به آن بلای سیه خنجری چو مژگان داد
	به چشمهای سیه شیوه‌ای ز ناز آموخت			که هر که خواست به آن شیوه دل دهد جان داد
	به ناز داد سکونی که وصف نتوان کرد			به عشوه طی لسانی که شرح نتوان داد
	به هر که لایق اسباب کامرانی بود			سرور و مسند و خر گاه چتر و چوگان داد
	بهر که در طلب گنج لایزالی بود			گلیم مختصر فقر و گنج ویران داد
	به هر یکی ز سلاطین به صورتی دیگر			بسیط عرصه‌ای اندر بساط دوران داد
	چو پادشاهی اقلیم صورت و معنی			زیاده دید از ایشان بمیر میران داد
	غیاث ملت و دین کافتاب دولت او			ز خاک یزد ضیا تا به عرش یزدان داد
	سمی والد سامی محمد عربی			که داد رونق دین و رواج ایمان داد
	خدایگان سلاطین که چتر سلطنتش			به سایه جای هزاران خدیو و خاقان داد
	بذره‌ی تربیتش کار آفتاب آموخت			به مور تقویتش قدرت سلیمان داد
	قیام رکن جلالش که قایم ابدیست			بسی مدد به قوام چهار ارکان داد
	نه ابر ریخت به دشت و نه بحر داد به بر			به سایل آن چه کفش آشکار و پنهان داد
	دلش ز جوهر احیا توان گریست کریم			که هرچه مرگ ز مردم گرفت تاوان داد
	قضا زد آتش غیرت به مهر و ماه آن دم			که پاسبانی ایوان او به کیوان داد
	سپهر بر در او در مراتب خدمت			نخست پایه به سلطان چهارم ایوان داد
	چو گشت لشگریش فارس زمانه به او			قضا ز هفت فلک هفت گونه خفتان داد
	پلاس پوش درش خلعت مریدی خویش			به شاه و خسرو و خاقان و خان و سلطان داد
	به تو شمال وی از صحن پر کواکب چرخ			فلک فراخور شیلان او نمکدان داد
	بگرد رفت هزار ازدحام حشر آن جا			که میزبان سخایش صلای مهمان داد
	به شرق و غرب جهان زینتی که شاه ربیع			دهد ز سبزه و گل او ز سفره و خوان داد
	به جای سبزه زبرجد دمد ز خاک اگر			توان خواص کف او به ابر نیسان داد
	کرم بر اوست مسلم که آن چه وقت سال			گذشت در دل سایل هزار چندان داد
	برای آن که ز طول حیات داد حضور			تواند آن شه خرم دل طرب ران داد
	اگر زمانه کند کوتهی قضا خواهد			به بازگشت زمان گذشته فرمان داد
	سخای او که ز احسان به منعم و مفلس			هر آنچه داد بری از فتور و نقصان داد
	به جیب محتشمان لعل و در به دامان ریخت			به دست بی درمان سیم و زر به میان داد
	چو پا نهاد ز دشت عدم به ملک وجود			به جود دست برآورد و داد احسان داد
	فتاد زلزله در گور حاتم از غیرت			چو شخص همت او رخش جود جولان داد
	لب صدف پر ترجیح دست او برابر			گشوده گشت و گواهی ز بحر عمان داد
	به ملک مصر مگر داده باشد از یوسف			ازو به خطه‌ی یزد آن شرف که یزدان داد
	ایا بلند جنابی که آستان تو را			فلک گرانی قدر از جباه شاهان داد
	توئی ز معدلت آن کسرئی که در عهدت			رواج عدل از ایران اثر به توران داد
	تو در ممالک قدس آن شهی که مالک ملک			و گر تو را ز ملایک هزار دربان داد
	نخست رابطه انگیزی از ولای تو کرد			مهیمنی که به ارواح ربط ابدان داد
	شکوه سنج تو را عالم ثقیل و خفیف			ز سطح‌های فلک کفه‌های میزان داد
	خدا شناس که مادون ذات واجب را			به ممکنات قرار از کمال ایقان داد
	تو را به دور تو بر ممکنات فایق دید			تو را به عهد تو بر کائنات رجحان داد
	اگر ازین فلک تیز رو سکون طلبی			چو خاک بایدت از طوع تن به فرمان داد
	و گر برین کره آرمیده بانگ زنی			به او قرار و سکون تا به حشر نتوان داد
	کسی نظیر تو باشد که وضع پست و بلند			به عکس یابد اگر در زمانه سامان داد
	تواند از زبر و زیر کردن گیتی			به زیر هفت زمین جای این نه ایوان داد
	کسی عدیل تو باشد که گر به نوع دگر			به پایدش نسق گرم و سرد دوران داد
	ز فیض قرب جنابت که کیمیا اثر است			فلک به عالی و سافل خواص چندان داد
	که خاک رهگذر کمترین منازل یزد			بدیده‌ها اثر سرمه صفاهان داد
	ز خاک پای سگان در تو یک ذره			به حاصل دو جهان هر که داد ارزان داد
	حیات را تو اگر پاس داری اندر دهر			ممات را نتوان احتمال امکان داد
	به خصم تشنه جگر هم رساند دست تو فیض			که آبش از مطر قطره‌های باران داد
	ملک حشم ملکا محتشم که قادر فرد			ز لطف بر سخنش اقتدار سحبان داد
	نمود ساز ز اقسام نظم قانونی			که مالش حسن و گوشمال حسان داد
	اگرچه از اثر بخت واژگون اکثر			مقدمات ثنایش نتیجه‌ی خسران داد
	دل تو آن محک آمد که از مراتب فرد			ز مخزن کرمش راتب نمایان داد
	به حال جمعی اگر برد از سخای تو رشک			ولی به نعمت هر ساله رشک ایشان داد
	چو بود عیب گدای تو محض گیرایی			ز التفات تو هم نان گرفت و هم نان داد
	همیشه تا به کف روزگار در و گهر			توان ز موهبت بحر و کان فراوان داد
	ز اقتدار تواند کف به خلق جهان			عطیه بیش ز بحر و زیاده از کان داد