شرح حال رجال ایران/ابوالفتح‌خان زند
ابوالفتح ابوالفتح خان پسر دوم[۱] کریمخان زند است که پس از در گذشت وکیل، زکیخان، برادر مادری و پسر عموی کریمخان، بنام او و محمد علی خان، پسر دیگر کریم خان، که داماد وی بود، مدت صد و پنجروز[۲] زمام امور را در دست داشت. و چون علی مراد خان، خواهرزاده زکیخان، پس از اینکه در سال ۱۱۹۳ قمری بحکومت اصفهان منصوب و انتظامات امور تهران، قزوین و مازندران نیز بعهده او واگذار شد، پس از ورود بمحل مأموریت خود، و نظم و نسقی بامور حکومتی دادن، برعلیه خالوی خود قیام و اقدام نمود. زکیخان، که از موضوع آگاه گردید، فورا لشگری برای دستگیری او تشکیل و ترتیب داد، بهمراه پسران کریمخان، از شیراز بسمت اصفهان بجنگ علی مراد خان شتافت. ابوالفتح خان پس از کشته شدن زکیخان (۲۳ جمادی الاولی ۱۱۹۳ ه. ق. ) در ایزدخواست با سپاه بشیراز بازگشته و مدت بسیار کمی (دو ماه و نه وروز) خود مستقلا در شیراز پادشاه شد و چون جوانی بود دائم‌الخمر، بسیار عیاش، بیکاره، بی لیاقت، بی‌عرضه، تن‌پرور و ساده لوح و با اینکه مردم فارس بواسطه علاقه به پدرش باو نیز علاقه‌مند و توجه کامل داشتند معذلک، بواسطه متصف بودن بصفات مذمومه مذکوره در بالا، از دو ماه و اندی سلطنت، بوسیله صادقخان عمویش، خانه‌نشین و زندانی گردید. هنگامی که ابوالفتح‌خان در اردو بود و از ایزدخواست بشیراز برمیگشت، بطوریکه پیش گفته شد، سرکردگان اردو او را پادشاهی برداشته و بوی پیشنهاد کردند و گفتند که چون ممکن است صادقخان در آینده مزاحم تو شود اجازه دهید که او و فرزندانش را از میان برداریم و یا کاری کنیم که او کاملا مطبع شما گردد و خیال سوئی در او تولید نشود، ابوالفتح‌خان چون مرد نیک نفسی بود راضی باذیت و آزار عموی خود نشد و مانع اقدامات آنان گردید. میرزا محمد کلانتر در روزنامه خود مینویسد: «و او از پاکی طینت و نژاد و صفای طوبت و اعتقاد میفرمود که عمو درباره من بد نخواهد و مرخص نیستند که معترض عموی من شوند و ده مرتبه تکرار کردند بجایی نرسید».
صادقخان که سابقاً یعنی پس از مرگ کریم خان، در سال ۱۱۹۳ قمری، از ترس زکی خان بکرمان فرار کرده بود پس از شنیدن خبر کشته شدن او فورا بطرف شیراز حرکت کرده و بلا مانع وارد شهر شد و با اینکه ابوالفتح‌خان پادشاه بود، با موافقت وی، به پیشکاری برادرزاده، برتق و فتق امور پرداخت و مدت کمی با برادرزاده خود بظاهر اطاعت و خوشرفتاری کرد و چون صادقخان کاملا تحت نفوذ فرزندان خود بود، بتحریک آنان، ابتداء ابوالفتح‌خان را خلع و سپس در ربیع‌الاول ۱۱۹۴ قمری با سائر برادران (محمد علیخان و ابراهیم خان) زندانی نمود و خود، بیش از پیش، راتق و فاتق امور گردیده، پادشاه شد و سپس او و دو برادر دیگرش، محمد علیخان و ابراهیم خان، را صادقخان، هنگامیکه در ارک شیراز پناهنده و محصور اکبرخان پسر زکیخان زند بود، و دو سه روز مانده بکشته شدن خود و فرزندانش باقی مانده بود، آنان را در زندان از هر دو چشم کور نمود. راجع بکور کردن ابوالفتح خان و سائر پسران کریمخان در گلشن مراد تالیف ابوالحسن غفاری نوشته شده که کوری پسران کریمخان در سال ۱۱۹۶ قمری که علی مراد خان شیراز را فتح کرد بامر او صورت گرفت و در جلد نهم روضةالصفاء چنین نوشته شده: «در دوم محرم سال یکهزار و یکصد و نود و شش شیراز مفتوح شد صادقخان و فرزندان وی در دست علی مرادخان بقتل اندر آمدند و همچنین ابوالفتح خان و دیگر پسران وکیل مکفوف‌البصر شدند» گفته گلشن مراد و روضةالصفاء میرساند که ابوالفتح خان را علی مرادخان کور کرد لکن در روزنامه میرزا محمد کلانتر فارس که معاصر و معاشر با بزرگان زندیه (از کریم خان تا صید مرادخان زند) بوده این طور نوشته شده: «ابوالفتح خان را (صادقخان) بی‌اختیار کرده خانه نشینش نمود، و بعد او را، در وقت مستی، گرفته حبس نمود و چند روز بعد از گرفتاری او، از حلیه بصر عاری نمود» بعد در جای دیگر چنین گوید: «ابوالفتح خان، محمد علیخان و ابراهیم خان، پسران وکیل، که در ارک. محبوس صادقخان بودند و در دو روزایکه صادقخان در ارک محصور اکبرخان گشت، هر سه نفر را کور نموده بود.»
مؤلف فارسنامه ناصری در صفحه ۲۲۴ عین گفته میرزا محمد کلانتر را تکرار کرده و در جلد سوم منتظم ناصری صفحه ۳۸ عین گفته‌های گلشن مراد و روضةالصفاء تکرار و در این باب چنین نوشته شده :
«علیمرادخان در دوم محرم ۱۱۹۶ قمری، وارد شهر شیراز شد صادقخان و پسران اورا مجروح و مکحول ساخته، ابوالفتح خان و پسران وکیل را مکحول نموده در حکمرانی استقلالی بهمرسانید». در کور کردن و کشتن صادقخان و پسرانش و نیز کور کردن پسران کریم خان آمر علی مراد خان و عامل اکبر خان پسر زکی خان بوده است. سپس سید مراد خان زند، باشاره علی مرادخان، ابراهیم خان پسر کوچک کریم خان را، علاوه بر کوری، مقطوع‌النسل نیز نمود و ابوالفتح خان را، بطمع جواهر، فلک کرده چوب زیادی باو زد. سرانجام ابوالفتح خان، با حال زار، در زمان سلطنت جعفر خان زند، در رجب سال ۱۲۰۱ قمری، در شیراز، در سن ۳۲ سالگی در گذشت و در زاویه غربی حرم احمد بن موسی (ع) معروف بشاه چراغ بخاک سپرده شد.
- ↑ پسر بزرگ کریمخان محمد رحیم خان بود که پیش از فوت پدر در سال ۱۲۹۰ قمری در شیراز درگذشت و سرجان ملکم در جلد دوم صفحه ۸۰ تاریخ ایران تألیف خود محمد رحیم خان را پسر چهارم و فارسنامه ناصری در گفتار اول صفحه ۲۲۰ او را پسر اول کریم خان زند نوشته است. کریم خان در سال ۱۱۸۰ برای دامادی ابوالفتح خان ۱۲ ساله جشن بسیار مفصلی گرفت که در دوره سلطنت وی خیلی معروف و شهرت داشته است.
- ↑ میرزا محمد کلانتر در روزنامه خود مینویسد: «حاصل صد روز زمان تسلط او بود»