خلاصه شاهنامه/مقدمه

by فردوسی

بنام ایزد مهربان

اینجانب هیچگاه از فردوسی غافل و با شاهنامه بیگانه نبوده‌ام، ولیکن بیش از بیست سال قبل مناسباتی پیش آمد که شاهنامه را از آغاز تا انجام در ظرف مدت بالنسبه قلیلی مرتباً خواندم تأثیری که این قرائت کلّی آن کتاب در خاطر من بخشید فوق‌العاده بود. گذشته از تمتع و لذّتی که از حسن بیان فردوسی می‌بردم احوال مختلف پیش میآمد که گاهی شاد میشدم و زمانی غم روی میآورد وقتی غضب دست میداد و یا رأفت و محبّت غلبه میکرد و روی همرفته عظمت و ابهّت دولت و همّت و غیرت ملّت و بزرگان ایران باستان و بلندی مقام ایشان در خاطر جلوه‌گر میشد و حالتی میرفت و گیرندگی از آن داستانها دیده میشد که از وصف آن عاجزم.

از آنزمان معتقد شدم که خواندن تمام شاهنامه بر هر ایرانی واجب است و آرزومند گردیدم که بتوانم این کیفیّت را بر ابناء وطن معلوم سازم وبقدر قوّه در این راه کوشیدم ولیکن بزودی باین نکته برخوردم که طول و تفصیل شاهنامه برای اکثر مردم مانع است که آنرا تماماً و مرتباً بخوانند اولا سنگین قیمت است و همه کس استطاعت خریداری آنرا ندارد، ثانیاً داستان دراز است و کمتر کسی حوصله و مجال خواندن آنرا می‌یابد. پس درصدد برآمدم که خلاصهٔ از شاهنامه ترتیب دهم که آن هردو مانع مرتفع شود گرفتاری بمشاغل رسمی نگذاشت که این مقصود بزودی حاصل گردد و تأخیر بسیار در آن رفت. اتفاقاً اتمام آن مقارن شد با وقتیکه گفتگوی جشن هزار سالهٔ ولادت فردوسی بمیان آمد و مقتضی گردید که نشر این خلاصهٔ شاهنامه هم یکی از هدایائی باشه که نثار روان تابناک آن بزرگوار میشود و وزارت جلیلهٔ معارف اقدام بطبع آنرا مناسب دید. اینک توضیحاً توجه میدهم که این خلاصه را میتوان بمنزلهٔ یک دورهٔ تمام شاهنامه قرار داد چه رشتهٔ تاریخی مطالب بهم پیوسته است و از اینجهت نقصانی در کتاب نیست، از اشعار ممتاز شاهنامه هم هیچ فردی ترک نشده و خوانندگان میتوانند مطمئن باشند که اگر این کتاب را مرتباً از آغاز تا انجام بخوانند در حالیکه کمتر از نصف شاهنامه است مثل آنست که خود شاهنامه را خوانده باشند، زیرا که ترک نشده است الّا بعضی از داستانها که نه از جهت اتصال رشتهٔ تاریخی لازم بوده و نه از حیث شیرینی و دلنشینی اهمیّتی داشته است، و از اشعار هم آنچه حذف شده ابیاتی است که جهت امتیاز خاصّی نداشته و ترک آنها بمعنی مطالب و داستانها خللی وارد نمیآورده است.<

البته اگر مقیّد نبودم باینکه رشتهٔ مطالب بهم متصل باشد و روی همرفته نقصانی در تسلسل داستان روی ندهد این خلاصه را از این هم مختصرتر میتوانستم بکنم، ولیکن چون دریغ داشتم از اینکه هیچ فردی از اشعار ممتاز و برجستهٔ فردوسی ترک شود بسا میشد که برای نگاهداشتن یک بیت یا قطعهٔ کوچک مجبور میشدم چندین بیت بی اهمیت را هم نگاه بدارم. معهذا کمان میکنم این کتاب با آنکه تمام مزایای شاهنامه را دارد و خواندنش تأثیرات روحی و فکری واخلاقی و لذت شعری و ادبی شاهنامه را کاملاً می‌بخشد بهیچوجه از جهت طول کلام کسالت و ملالت نخواهد آورد. از آنطرف امیدوارم که این خلاصه قائم مقام شاهنامهٔ اصلی نشود و آنرا متروک نسازد، و اینجانب مدت مدیدی باحتیاط اینکه مبادا نتیجه چنین شود از نشر این خلاصه احتراز داشتم، و بطبع آن راضی نشدم مگر باین ملاحظه که هم‌اکنون شاهنامه در واقع متروک گردیده است و نشر این کتاب مهجوری آنرا مزید نخواهد کرد و شاید که سبب مرغوبی آن شود، چه گمان میکنم از خواندن این خلاصه ذوق و شوق مطالعهٔ شاهنامهٔ تمام در خاطر ابناء وطن بیشتر گردد و شک نیست که با همه مزایائی که برای این خلاصه شمردم خواندن شاهنامهٔ تمام اثر دیگر می‌بخشد و نتایج دیگر دارد که از آن غافل نباید بود.

برای آنکه اهمیت کتاب شاهنامه و مزایای آن بر کسانیکه توجّه بآن ننموده یا قادر بر تشخیص آن نبوده‌اند معلوم باشد مقالهٔ مختصری را که در تحقیق از خصایص شاهنامه و احوال فردوسی برای کتاب جشن‌نامهٔ آن حکیم سخن‌پرور بصورت مراسله نوشته‌ام در دنبال این مقدمه قرار دادم تا برای خوانندگان شاهنامه مفتاح و راهنمائی جهت توجه بخصوصیات آن بشود. تحقیق در چگونگی شاهنامه و داستانهای و مزایای شعری و حکمتی و اخلاقی آن و مقایسهٔ فردوسی با سایر سخن‌سرایان ایران و خارج از ایران و تشخیص مقام و حیثیت شاهنامه و گویندهٔ آن میان سایر منظومه‌ها و گویندگان آنها و نقّادی در این ابواب البته در مقدمهٔ مختصری چنانکه اینجانب نگاشته‌ام نمیگنجد، و همانقسم که در آخر آن مقدّمه اشاره کرده‌ام بعدها که اهمیّت شاهنامه بدرستی بر مردم این مملکت معلوم شد مسائل مزبور را موضوع بحث و فحص قرار خواهند داد و رسائل و کتب در آنباب خواهند پرداخت، و برای اینجانب با کثرت مشغله و قلّت بضاعت میسّر نبود که باین تحقیقات کاملاً بپردازم و فقط خواستم غافلین را تنبیهی کرده و از این نوع تحقیقات سر رشتهٔ بدست داده باشم.

برای آنکه همه‌گونه تسهیل جهت خوانندگان شده باشد هر شعری که فهم آن قدری مشکل بود در حاشیه توضیح کرده و فهرستی از الفاظ فارسی غیرمأنوس که در این خلاصه دیده میشود با معنی آنها ترتیب داده بآخر کتاب ملحق ساخته‌ام.

 

اسفندماه ۱۳۱۲
محمدعلی فروغی