تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، جلد اول/وجهه خارجی امتیاز نفت
۳۸- وجهه خارجی امتیاز نفت
یادداشتهای دولت شوروی:
روز ۲۳ ربیع‌الاول ۱۳۴۰ قمری برابر دوم قوس ۱۳۰۰ خورشیدی دو فقره یادداشت اعتراض‌آمیز که یکی از آنها تقریباً لحن اولتیماتوم را نیز داشت از طرف سفارت دولت شوروی بوزارت خارجه ایران فرستاده شد که اولی راجع بواگذاری امتیاز نفت شمال بکمپانی استاندارد اویل امریکائی و مفادش بقرار ذیل بوده است:
«بموجب فصل سیزدهم معاهده اخیر ایران و روسیه مورخ ۲۱ فوریه ۱۹۲۱ دولت ایران نباید امتیازات شمال را که دولت جمهوری روسیه بایران واگذار میکند بدیگری بدهد و چون امتیاز نفت شمال را یکی از کابینه‌های ادوار فترت به خوشتاریا که تبعهٔ گرجستان است طبق ورقه‌ای که صورت امتیازنامه داشته داده است بنا بر این معادن نفت شمال ایران چنانچه خود ملت و دولت ایران استخراج ننماید باید زیر خاک بماند.»
یاد داشت دوم راجع بتسریع تصویب مجلس شورای ملی ایران در معاهده دولتین ایران و شوروی بوده است.
قبل از اینکه جواب دولت ایران را ذکر نمائیم با توجه باین نکته و سوابق امر لازم است گفته شود اصولا چنین امتیازی (امتیاز خوشتاریا) از نخستین روز تحصیل بدون رسمیت بود و صورت قانونی نداشت زیرا یکی از کابینه‌های ادوار فترت در نتیجه فشار و تهدید و انواع ناملایمات و ناچاری با اطلاع باینکه امتیاز بدون تصویب مجلس شورای ملی بر خلاف اصل ۲۴ قانون اساسی است و از درجه اعتبار ساقط است اجباراً به خوشتاریا واگذار نمود.
پس از آن کابینه‌های بعد عدم اعتبار آن مراسله و امتیاز را بسفارت روس و سایر سفارتخانه‌های مقیم تهران اعلام نمودند حتی یکبار دیگر که همان کابینه روی کار آمد خوشتاریای مزبور هرچه تقاضای تجدید امتیازنامهٔ لغوشده را نمود کابینه مزبور حاضر نشد و الغای آنرا رسماً بسفارت دولت روسیه تزاری و بخود خوشتاریا اطلاع داد.
خوشتاریا پس از آنکه کاملا از طرف دولت ایران مأیوس شد باروپا مسافرت کرد و ابتدا با یک کمپانی نفت هلندی داخل مذاکرهٔ فروش این امتیازنامه شد. کمپانی مزبور بوزیر خارجه ایران مراجعه کرد، وزیر خارجه ایران نیز عدم اعتبار امتیاز مزبور را بکمپانی هلندی اعلام نموده او را از خرید این امتیازنامهٔ بی‌مصرف منصرف کرد
خوشتاریا از این مرحله هم مأیوس شد و بفرانسویها برای فروش مراجعه کرد. آنها نیز بوزیر خارجه ایران مراجعه کرده همین جواب را شنیدند و صرفنظر از خرید آن کردند. تا بالاخره خوشتاریا بانگلیسها متوسل شد. لرد کرزن مراسله‌ای بوزارت خارجه ایران نوشت همین جواب را شنیده ساکت ماندند. پس از چندی یکمرتبه معلوم شد که کمپانی نفط جنوب این امتیاز را که اصلا مراحل امتیازی را طی نکرده و بکلی از درجه اعتبار ساقط بود خریده و بدولت ایران هم اطلاع دادند. دولت ایران پس از استماع این موضوع فوراً همان جواب را بآنها داده حتی آخرین یادداشت سفارت انگلیس در موضوع امتیاز خوشتاریا که بکمپانی نفت جنوب واگذار شده بود در اوایل کابینه اول آقای قوام‌السلطنه بدولت ایران رسید و دولت هم با صریح‌ترین عبارتی عدم اعتبار آن را بسفارت انگلیس خاطرنشان نمود.
با این کیفیت دولت شوروی یادداشت مذکور را داد و دولت ایران هم بوسیله یادداشت ذیل جواب اعتراض دولت شوروی را داد:
جواب یادداشتهای دولت شوروی:
روز ۲۸ ربیع‌الاول از طرف وزارت امور خارجه مراسله‌ای بسفارت دولت اتحاد جماهیر شوروی فرستاده شد مشعر بر اینکه چون نوشته مزبور بهیچوجه مدارج قانونی را طی نکرده و بتصویب مجلس شورای ملی نرسیده است قانوناً باطل و از درجهٔ اعتبار ساقط و کان‌لم‌یکن بوده است و بهمین نظر بوده است که در موضوع اظهارات کمپانی نفط جنوب بعنوان اینکه معامله با خوشتاریا نموده دولت علیه مکرر باطل بودن نوشته را که در دست خوشتاریا بوده خاطرنشان ساخته و اعلام کرده است.
در جواب اظهار مراسله دومی مبنی بر اظهار تکدر از تاخیر تصدیق عهدنامه ایران و روس وزارت خارجه مراسله‌ای بسفارت دولت شوروی فرستاد حاکی از اینکه دولت بهیچوجه مایل بتاخیر انجام مطلب نبوده است و بمحض اینکه مجلس شورای ملی از ترتیبات داخلی خود و تصویب پروگرام هیأت دولت فراغت حاصل نمود عهدنامهٔ مذکور بمجلس تقدیم و از طرف مجلس بکمیسیون خارجه ارجاع گردید در کمیسیون اختلافاتی بین نسخهٔ فارسی و روسی عهدنامه مشاهده گردید و نیز یک دو فقره اشکالی در متن عهدنامه بنظر کمیسیون رسیده بود و چون کمیسیون خارجه با اساس عهدنامه موافقت داشت برای ابراز کمال موافقت و نظر بعلاقه‌مندی که بحسن روابط دولتین داشت میخواست راپرتی بدهد که کاملا موافق باشد این بود در صدد بر آمد بوسیلهٔ مذاکرات خصوصی اختلاف ترجمه بین نسختین فارسی و روسی را اصلاح و رفع اشکال را نماید آنوقت راپرت خود را بمجلس تقدیم دارد و بهمین جهت از طرف دولت با سفارت روس برای رفع چلد فقره اختلاف راجع بعهدنامه مذاکرات شروع گردید نظر باینکه تأخیری که بملاحظات فوق پیش آمده بود حمل بر عدم میل دولت بتسریع انجام مطلب شده بود کمیسیون حاضر گردید برای رفع این توهم راپرت خودرا هر چه زودتر بمجلس تقدیم دارد.
اتمام حجت انگلیس:
متعاقب یادداشتهای سفارت دولت شوروی یعنی روز ۲۵ ربیع‌الاول ۱۳۴۰ قمری دو مراسله شدیداللحن هم راجع باعطای امتیاز نفط شمال بکمپانی استاندارد اویل از طرف سفارت انگلیس بوزارت خارجه ایران واصل گردید مبنی بر اینکه چون خوشتاریا امتیاز خود را بکمپانی نفط جنوب که از اتباع دولت انگلیس است فروخته بنابراین دولت ایران حق ندارد که آنرا بکمپانی امریکائی واگذار نماید.
عصر همین روز رئیس‌الوزراء (آقای قوام‌السلطنه) نمایندگان مجلس را برای تشکیل جلسه خصوصی و علنی خبر کرده و تا پاسی از شب در اطراف یادداشتهای اخیر دولتین روس و انگلیس مذاکره نموده بالاخره قرار بر این شد که دولت جواب یادداشت های دولت انگلیس را نیز هر طوریکه صلاح میداند تهیه و ارسال دارد و چون مذاکرات طولانی شده بود جلسهٔ علنی تشکیل نشد و این مذاکرات در آن جلسه مطرح نگردید
تظاهرات عمومی برله امتیاز نقط شمال:
پس از آنکه امتیاز نفط شمال در مجلس تصویب و مفاد آن بوسیله جرائد منتشر گردید اغلب از ایالات و ولایات ایران بوسیله تلگراف این اقدام دولت و مجلس را تقدیس و ابراز احساسات نمودند و فرقه دموکرات ایران که از احزاب نیرومند و درجه اول آنروز به شمار میرفت اعلامیه ذیل را در تاریخ ۹ قوس ۱۳۰۰ خورشیدی در تهران منتشر ساخت:
یک قدم عملی یا کنترات نفط شمال با کمپانی امریکائی
دولت ایران و آقای قوام‌السلطنه رئیس‌الوزراء حاضر در سنه ۱۳۴۰ هجری یک قدم رو بسعادت این مملکت برداشته و اتفاق آراء نمایندگان مجلس شورای ملی دوره چهارم آن قدم را عملی دانسته و منافع آن را نسبت باین آب و خاک سنجیده و رای اعتماد در این موضوع دادند.
سفارت جمهوری شوروی روسیه و نایب سفیر دولت بریطانی اظهار تکدر از این اقدام دولت نموده بالحان مختلفه یادداشت بدولت ایران میفرستند.
از شرح تاریخ گذشتهٔ این مسئله و بطلان دعوای پوسیده خوشتاریا و ناحق گوئی نمایندگان شمال و جنوب هم صرف نظر نموده و قضاوت این قضیه را بافکار عمومی باید وا گذار کرد هیئت نمایندگان حزب دموکرات تهران با آنکه قبل از انتخاب نقطهٔ ثقل حقیقی خود موظف بمداخله در سیاست مملکتی قانوناً نخواهد بود ولی از بابت اهمیت موضوع مهمترین خدمتی که از هیئت محترم دولت وقت بنفع این مملکت بعمل آمده ناچار است که اولا اظهار عقیده نموده و علنا بگوید که بهترین اقدامی که در دوره مشروطیت برای سعادت ایران شده همین است.
و در ثانی هیئت محترم دولت را تهنیت گفته و خاطرنشان مینماید که بپاداش یک چنین خدمت مهم جمعیت دموکرات تهران تا آخرین دقیقه امکان حاضر است قوای خودرا صرف پیشرفت این مقصود عظیم کرده و رسما نسبت بیادداشت‌های همسایگان در این موضوع اظهار تکدر قوی بنماید.[۱]
هیئت نمایندگان فرقهٔ دموکرات ایران
- ↑ از تاریخ حسین مکی ـ مهر ایران.