تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، جلد اول/امتیاز نفت شمال
۳۷- امتیاز نفت شمال
در فصول پیشین اشارتی بامتیاز نفت شمال شد و نشان دادیم که در نتیجه این عمل چگونه دو دولت مقتدر همسایه از دولت قوام‌السلطنه که بانی این بنای شگرف بود ناراضی گردیدند.
اکنون ضروری میدانم که فصلی خاص در این موضوع باز کنیم. هر چند اگر بنا باشد داد معنی در مبحث نفت شمال داده شود باید کتابی مفصل در این باره نوشته شود، بلکه کتابها هم نخواهد توانست داد این مطلب را کما هو حقه بدهد!
همین قدر باختصار باید بگوئیم که این عمل هر چند از پیش نرفت و با دسایس بزرگ اجانب و فریب خوردن بلکه حماقت بعضی از رجال کشور و خیانت برخی دچار شد.
اما فهمانید که ایرانی در یافته است که باید جل و گلیم خود را بتوسط سرمایهٔ دولت امریکای شمالی از آب بیرون کشد و مصلحت خود را در آن دیده است که با همدستی دولت اتازونی خود را از گرداب فقر که پیاپی او را در آن هل میدهند نجات دهد!
شاید حس رقابت شدیدی که در بین دول ذینفع همه وقت موجود است در این وهله باعث بر آن شد که نگذاشتند ما (یعنی جمعیت اصلاح‌طلبان و مرحوم مدرس و قوام‌السلطنه) سال نخستین مجلس چهارم را بپایان رسانیم...
☆ ☆ ☆
دولت قوام بوسیله مأمور امین خود «میرزا حسین خان علاء» در امریکا و بتوسط «مرگان شوستر» مستشار سابق مالی امریکا در ایران و مصارف هنگفتی که آن زمان بدویست هزار تومان سر میزد ـ توانست امتیاز کلیهٔ معادن نفت شمال کشور ایران را بکمپانی معروف «استندارد اویل» امریکائی واگذار نماید و پس از ختم عمل که البته بعضی از نمایندگان که محرم‌تر بودند مطلع شده و اکثریت بی‌اطلاع بودند مطلب در جلسهٔ خصوصی مجلس روز شنبه ۲۱ ربیع‌الاول ۱۳۴۰ قمری برابر ۳۰ عقرب ۱۳۰۰ شمسی در پنج ماده بفوریت مطرح گردید و همان روز بعداز احساس موافقت نمایندگان در جلسهٔ آشکار که در عصر تشکیل گردید امتیازنامه مطرح شد و تقاضای فوریت آن خواسته شد و همانروز بکمیسیونهای مربوطه (کمیسیون خارجه ـ فوائد عامه ـ تجارت) احاله گشته در مدت تنفس موافقت کمیسیونهای مزبور حاصل و بعد از تنفس باصل امتیاز نامه که مبتنی بر پنج ماده بقرار زیر بود رأی گرفته تصویب گردید:
متن امتیاز نامه:
۱ـ مجلس شورای ملی ایران واگذاری امتیاز حق استخراج نفت ایالات مفصلةالاسامی شمال ایران را بکمپانی «استاندارد اویل» امریکائی تصویب مینماید نقاط مزبور شامل ایالات: آذربایجان، استرآباد، مازندران، گیلان، خراسان خواهد بود،
۲ـ مدت این امتیاز پنجاه سال خواهد بود.
۳ـ حقوق دولت ایران زائد بر صدی ده از کلیهٔ نفط و مواد نفطی مستخرجه از چاهها قبل از آنکه هر گونه خرجی باو تعلق بگیرد خواهد بود.
۴ـ شرایط دیگر امتیاز از قبیل تسعیر سهم دولت و پرداخت آن و طرز نظارت دولت در عواید کمپانی ر شرایط ابطال‌کنندهٔ این امتیاز و سایر شرایط دیگر را دولت پس از مذاکره تهیه و برای تصویب بمجلس شورای ملی تقدیم خواهد نمود.
۵ـ کمپانی مزبور حق نخواهد داشت این امتیاز را بدولت یا شرکت خارجی واگذار نماید و در صورت تخلف از این ماده امتیاز مزبور ملغی خواهد بود.»
☆ ☆ ☆
امتیاز مزبور بعد از صحبتهای مختصر با توافق کامل مجلس بتصویب رسید و مثل بمب ترکید و آواز انفجارش را دنیای آنروز شنید، و مخالفت از طرف دو همسایه بفور شروع گردید!