تاریخ شهریاری شاهنشاه رضاشاه پهلوی/تیره‌روزیهای ایران در دورهٔ فرمانروایی قاجارها
تیره‌روزیهای ایران در دورهٔ فرمانروایی قاجارها
دورهٔ صد و سی و چهار سالهٔ فرمانروایی طایفهٔ قاجار بر ایران از ۱۲۰۰ تا ۱۳۴۴ قمری بدترین دورهٔ تنزل و انحطاط کشور ما در سراسر تاریخست. آقا محمد خان در دورهٔ تاخت و تاز کوتاه خود قسمتی از نواحی از دست‌رفتهٔ ایران را در مشرق و مغرب پس گرفت، اما این یگانه پیشرفتیست که قاجارها در دوران فرمانروایی خود کردند و پس از آن همیشه و همه‌جا ایران را ناتوان‌تر ساختند.
دورهٔ فرمانروایی سی و هشت سالهٔ فتحعلی شاه از ۱۲۱۲ تا ۱۲۵۰ قمری سراسر دورهٔ سرشکستگی بوده‌است. نخست نیروی ایران در برابر افغانها چنان سست شد که ناحیهٔ هرات نیز از دست ایران رفت و بافغانستان پیوست. جنگ اول با روسیه از ۱۲۱۹ تا ۱۲۲۸ نه سال تمام کشید و نتیجهٔ آن عهدنامهٔ گلستان و از دست رفتن متصرفات ایران در قفقاز بود. جنگ دوم که از ۱۲۴۱ تا ۱۲۴۳ سه سال کشید منتهی به عهدنامهٔ معروف ترکمانچای شد که دولت مغلوبی می‌بایست ناچار در برابر دولت غالبی امضا کند و برتریهایی در خاک خود برای آن بشناسد و از آن پس دول اروپایی هر یک آن برتریها را بدست آوردند و اتباع ایشان در ایران حکم مخدوم ایرانیان را پیدا کردند. در مغرب نیز در ۱۲۲۱ و از ۱۲۲۷ تا ۱۲۲۸ و از ۱۲۳۶ تا ۱۲۳۹ سه بار در میان ایران و عثمانی جنگ در گرفت و نتیجهٔ آن نیز از دست رفتن برخی از نواحی غربی ایران شد.
دورهٔ فرمانروایی چهارده سالهٔ محمد شاه از ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۴ قمری شامل جنگ هرات در ۱۲۰۳ و قیام آقاخان محلاتی در همان سال و بار دیگر در ۱۲۵۶ دوره‌ای بود که آنرا مقدمهٔ آشفتگی‌های فراوان دوره‌های بعد باید دانست.
در دورهٔ فرمانروایی چهل و نه سالهٔ ناصرالدین شاه از ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ قمری رقابت روس و انگلیس در ایران باوج خود رسید و دولت ناتوان ایران جز آنکه گاهی باین و گاهی بآن تسلیم شود و برای رهایی از درخواست‌های بی‌پایان ایشان منافعی بدولتهای دیگر اروپا و امریکا که امیدوار بودند زیاده‌رویهای روس و انگلیس را جبران کنند بدهد چارهٔ دیگر نداشتند. این دوره را دورهٔ امتیازهای بی‌حد و حصر باید دانست و در ضمن چادرنشین‌های مسلح شمال و جنوب ایران که بیشتر دست‌نشاندهٔ بیگانگان بودند روزبروز در راهزنی و پریشان کردن اوضاع گستاخ‌تر و دلیرتر می‌شدند. دولت ایران که خود را در برابر تمدن جدید ناتوان می‌دید یگانه راه توانایی خود را دشمنی و ستیزه با رواج تمدن اروپایی و اندیشهای آزادی‌خواهی می‌دانست و ازین رهگذرها روزبروز زندگی بر مردم ایران دشوارتر و دامنهٔ بیداد کارگزاران دیوان گشاده‌تر می‌شد. درین دوره نواحی هرات در ۱۲۷۳ و مرو و خیوه در ۱۲۹۹ قمری یکسره از دست ایران رفت.
در دورهٔ فرمانروایی یازده سالهٔ مظفرالدین شاه از ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۴ قمری ایران همچنان راه زوال و ناتوانی را می‌پیمود تا آنکه منتهی شد بتصویب قانون اساسی در ۱۴ ذیعقدهٔ ۱۳۲۴ قمری.
دورهٔ فرمانروایی دو سال و پنج ماههٔ محمد علیشاه از ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۷ قمری دورهٔ بسیار آشفته و پریشان کشمکش و زد و خورد در میان هواخواهان حکومت مشروطه و درباریان بوده است.
دورهٔ فرمانروایی هفده سال و ده ماههٔ سلطان احمدشاه از ۱۳۲۷ تا ۱۳۴۴ قمری را باید بدو دوره تقسیم کرد. در دورهٔ اول تا ۲۷ شعبان ۱۳۳۲ شش سال و دو ماه سلطان احمد شاه صغیر بود و دوتن نایب‌السلطنه کارهای کشور را بدست گرفتند. در دورهٔ دوم که وی مسئولیت کارهای ایران را برعهده داشت در سراسر جنگ جهانی اول از ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۶ قمری چهار سال خاک ایران میدان تاخت و تاز لشکریان و هواخواهان متفقین (روس و انگلیس و فرانسه و دیگران) و متحدین (آلمان و اتریش و عثمانی) و پس از آن گرفتار عواقب وخیم جنگ جهانی بود.