مبحث دوم-تشکیلات
اگر فرض کنیم، فهرستی که هرودوت از قسمت‌های قشون ایران در جنگ ایران و یونان داده (صفحات ۷۳۰-۷۴۳) شامل تمام ملل تابعه ایران آن زمان بوده، چهل و نه نوع مردم از نژادهای گوناگون در ایران و ممالک تابعۀ آن می‌زیسته‌اند.
این ملل و مردمان مختلف آزاد بودند، که موافق معتقدات دینی و عاداتشان رفتار کنند و مذهب شاهان و معتقدات اهالی ایران به آنها تحمیل نمی‌شد. عادات و اخلاق و زبان ملل تابعه هم محفوظ بود و علاوه بر آن بعض ممالک، که پائین‌تر ذکر خواهد شد، مختار بودند مؤسسات ملّی، سلسلۀ پادشاهان و امراء محلّی و روحانیّین خود را حفظ کنند. چیزی که ایران از ممالک تابعه می‌خواست این بود، که تمام اهالی خودشان را بندگان شاه، یا چنانکه داریوش در کتیبه‌های خود گوید، خودشان را از شاه دانسته احکام مرکز را مجری و قانون او را محفوظ دارند. مقصود از قانون قانون مدنی یا قضائی و امثال آن نیست، زیرا چنانکه بیاید این نوع قوانین موافق عادات و سنن و گذشته‌های ملل بود و حکومت مرکزی یا ولات در این‌گونه امور دخالت نمی‌کردند. مقصود داریوش تنظیمات و تنسیقات دولتی است مانند پرداختن مالیاتها، نگاهداشتن ساخلوها در جاهای لازم، حفظ امنیّت عمومی و چاپارخانه‌ها، تسهیل حرکت چارپاها، زدن سکّه در حدودی که مرکز معیّن کرده بود، احتراز از زدن سکّۀ طلا، فرستادن قشون در موقع جنگ به جاهای لازم، حفظ راه‌ها از خرابی و کلیة آنچه که راجع بانتظامات مملکتی و آسایش عمومی بود.
ضمنا باید گفت، که شاهان هخامنشی نظر خاصّی به آبادی و عمران ممالک تابعه داشتند، تا در وصول مالیاتها وقفه یا اختلالی روی ندهد (شرح مطلب پائین‌تر بیاید).
برای اجرای این مقاصد داریوش اوّل تشکیلاتی به ایران و ممالک تابعۀ آن داد، که ذکر می‌شود و، چون در رأس تشکیلات شاه قرار گرفته بود، از او و دربارش شروع می‌کنیم.
شاه و دربار
راجع باین موضوع آنچه از نوشته‌های مورّخین قدیم، که در باب اوّل این کتاب ذکر شد، و آثار دورۀ هخامنشی استنباط
