بہرۂ سوم - تحلیل برترین قوۂ فہم
دانستیم که قوه حس دروجدان امور چگونه معلومات قبلی به کار میبرد ، و وجدان را می سازد و این نخستین مرحله علم میباشد ، و از این رو گفتیم ، حس يك ركن علم است . اينك بايد به فهم[۱] که رکن دیگر علم است ، بپردازیم ، زیرا حس که قوه دریافت تأثيرات و تصویرات است و به شرحی که بیان کردیم : مايه وجدان امور می شود به تنهایی علم را به ما نمی دهد ، فقط موضوع علم را میدهد . آن تصاویر یعنی موضوعات علم را قوه فهم می گیرد و به قوه عقلیه در ذهن می پرورد ومفهوم[۲] را میسازد ، پس وجدان حسی اگر نباشد فهـم چیزی ندارد که علم از آن بسازد ، ودستش خالی خواهد بود، اما فهمهم اگر نباشد وجدان حسی معلومی به دست نمی دهـد . پس ، همچنان که حادثات ماده و صورتی داشتند که بیان کردیم ، معلومات هم ماده و صورتی دارند، ماده علم یعنی وجدانیات به وسیله حس حاصل میشود و صورتش یعنی مفهومات به وسیله فهم دومی دهد.
در مفهومات هم ممکن است به منشأ تجربی آنها نظر کرده شود و ممکن است مجرد از نظر تجربی و حسی نگریسته شوند . در این قسم دوم علم به اصول مفهومات را «منطق برترین»[۳] می نامیم و
