داشته است یا نه[۱] -پی برده است که بی اشعار و امثال و گفتارهای برجستهٔ برگزیده کار کتاب ناتمام است، از آیه و حدیث و مثلها و شعرهای نخبه و زیبا و با قوّت عربی و فارسی مبلغی در آن جا بجا گنجانیده است، و بسیاری از شعرهای فارسی را بالخصوص چنان در کلام خود درج کرده است که مکمّل عبارتست و جمله بی آن ناتمام است؛ و حتّی گاهی یکی دو لفظ را در بیت تغییر داده است تا از وزن خارج گردد و مانند نثر خوانده شود، شبیه به سایر جمل شاعرانه که در اصل کتاب است.
از همان ازمنهٔ نزدیک بعصر مؤلّف کسانی که با این کتاب أنسی داشته‌اند و آن را می‌خوانده و کتابت می‌کرده‌اند همان اندازه که الفاظ و عبارات آن را تغییر داده‌اند، و شاید بیشتر، سعی در افزودن بر ابیات و امثال آن ورزیده و ابیات بسیار فارسی و عربی بمتن الحاق کرده‌اند، و گاهی بیتهای عربی را به بیت یا ابیات فارسی ترجمه کرده و آن ترجمه را در حاشیهٔ کتاب نوشته‌اند و عاقبت داخل متن شده است، بطوری که هنوز صد سال از تحریر و انشای کتاب نگذشته تعیین اینکه کدامین بیتها را واقعا خود نصرالله منشی آورده بوده و الحاقیها کدامهاست از مشکلات کار این کتاب بوده است؛ و امروز دو نسخهٔ خطّی قدیم نمی‌توان یافت که از حیث شمارهٔ ابیات فارسی و عربی و محلّ آنها و ترتیب توالی آنها کاملاً مطابق یکدیگر باشند.
چند تن در قرن هفتم اهتمام به شرح کردن ابیات و امثال عربی که در کلیله و دمنه آمده است کرده‌اند، و دو تن از اینان شکایت کرده‌اند که رنج بسیار تحمّل کردم تا معلوم کنم کدامین بیتها اصیل است؛ دو چنین شرح را که عکس نسخی از آنها در دست بنده بوده است در ضمن توصیف نسخه‌های مأخذ کار خویش خواهم شناسانید؛ یکی دیگر بوده است که بدست من نرسید و نمی‌دانم نسخهٔ آن اصلا موجود است یا نه:
یاقوت حموی در معجم الأدباء (إرشادُالأریب) در جزء مؤلّفات ابراهیم بن محمّد بن حیدر بن علی أبواسحاق نظام‌الدّین المؤذی الخوارزمی متولّد بسال ۵۵۹ که شخصاً
- ↑ مع هذا ۱/۲۰۶ ح دیده شود.
