این مسئله که تمام اعضای يك حزب سیاسی می باید روشنفکر به حساب آیند، ممکن است که باعث يك مشت شوخی و کاریکاتورسازی بشود. معذلك وقتى دقت کنیم می بینیم که مطلب کاملا درستی است. باید درجات را در نظر گرفت. يك حزب ممکن است که در پائین ترین یا بالاترین مراتب خود دارای وسعت زیادی باشد. این مهم نیست. آنچه اهمیت دارد نقش اداره و سازمان دهندگی حزب است، یعنی نقش تربیتی. یعنی نقش فكرى. يك تاجر برای این وارد حزب نمی شود که تجارت کند. يك صاحب صنعت هم برای تولید زیادتر با قیمت کمتر وارد حزب نمی شود يك دهقان هم بهمین ترتیب برای یاد گرفتن شیوه های نوین کشت به حزب نمی پیوندد. حتی اگر توقعات آن تاجر یا صاحب صنعت و یا دهقان از برخی لحاظ در حزب سیاسی برآورد شود[۱]. برای این هدف و در داخل این مرزها، سندیکای حرفه ای وجود دارد که در آن فعالیت اقتصادی صنعتی تاجر یا صاحب صنعت یا دهقان در مناسبترین چارچوب خود قرار می گیرد. در يك حزب سیاسی، عناصر يك گروه اجتماعی - اقتصادی از این حد رشد تاریخی در می گذرند و عوامل فعالیتی عمومی با خصلت ملی و بین المللی می شوند اگر از نحوه رشد دسته های روشنفکران ارگانيك و سنتی، چه در زمینه تاريخ ملل مختلف و چه در زمینه رشد مهم ترین گروه های اجتماعی ملل گوناگون و به ویژه گروه هایی که فعالیت اقتصادیشان «ابزاری» بوده است يك تحليل تاريخي قابل لمس به عمل بیاوریم، آن وقت این نقش حزب سیاسی خیلی روشنتر خواهد شد.
پیدایش روشنفکران سنتی جالب ترین مسئلۀ تاریخی است که بطور قطع بستگی دارد به بردگی زمان باستانی و كلاسيك و موقعیت آزاد شدگان یونانی نژاد و شرقی در سازمان دادن اجتماعی امپراطوری روم.
یادداشت: تغییر شرائط موقعیت اجتماعی روشنفکران در روم، از عصر جمهوری تا عصر امپراطوری (یعنی از رژیم اشرافی - صنفی تا رژیم دموكراتيك بوروكراتيك) مربوط به سزار است که به پزشکان و استادان هنر های آزاد حق اقامت داد تا در روم بمانند و دیگران هم به روم بیایند.
- ↑ عقیده عامه خلاف این است. می گویند که تاجر صاحب صنعت و دهقانی که «وارد سیاست می شوند» بیش از آنچه بدست می آورند، از دست می دهند و بدترین عناصر صنف خود می شوند. این مسئله می تواند عنوان يك بحث قرار گیرد. (یادداشت گرامشی)
