یاد باد آن روزگاران
یاد باد
زشت و زیبا، از هر وضعیتی و از هر عادتی، میشود به منت و تحسین قلمفرسائی کرد. مقایسه عادات و رسومات ، مطالعه دقیق در مقتضیات میخواهد، کریتیک و انتقاد حکومتی است شخصی، پای موازنه ومقایسه اطراف مسئله که در کار آمد، غالب انتقادات بی پا میشود.
ما از دستخطها و بیانات و اقدامات ناصرالدین شاه بقدری یاد کرده‌ایم که آن مرد بزرگ ملت‌دوست و وطنخواه به کیفیات شناخته شود، بلی آنچه شاه آرزو داشت و میخواست نشده، دشمنان او اشکالات را بنظر نیاوردند، نه همسایه‌ها سنگی راه بودند، بزرگترین موانع عهدنامه ترکمانچای بود که چون تار عنکبوت دست و پای ملت و دولت را بهم پیچیده داشت.
ناصرالدین شاه تاریخ و جغرافیا خوب میدانست، روزها سر ناهار از روزنامه‌های خارجه محمد حسن خان اعتمادالسلطنه ترجمه میکرد، گاهی هم حکیم باشی تولوزان که سرناهار حاضر بود از اخبار میگفت، سفرنامه‌ها از برای شاه ترجمه میکردند و خوانده میشد، تلماک را علی خان ناظم العلوم پسر عمه ترجمه کرد، سفرنامه استانلی را رضا قلی خان عموزاده؛ شبها در اندرون برای او کتاب میخواندند. وقایع دوره ناصرالدین شاه را مرحوم رضاقلی خان در روضة الصفای ناصری و فهرست التواریخ و مرحوم اعتمادالسلطنه در منتظم ناصری و مرآت البلدان نوشته‌اند. اعتمادالسلطنه در عنوان ماثر و الآثار ترجمه احوال بعضی رجال و شرح بعض مؤسسات و مستحدثات را نگاشته‌است ، فهرستی است برف انبار.
دوره ناصرالدین شاه بحبوحهٔ اختلاط رسوم و عادات مشرق زمین و مغرب زمینی بود، در نرویج محسنات کل اهتمام را کرد، متأسفانه راه استفاده برو بسته بود مگر قلیلی و آنچه نامرغوب بود از آن احتراز داشت و حق داشت.
زندگی شاه با همه ریخت و باش به اقتصاد بود، ثروت شخصی نداشت. املاک حاجی میرزا آقاسی را که بمحمدشاه هبه کرده بود به ملکیت شخصی تصرف نکرد.
معاون‌السلطنه - مشیر خلوت - امین‌السلطنه - نظام الملک - اعتمادنظام - نایب السلطنه - هدایت خان
