۲۱
خودبینی فرنگی در این رساله نمیگنجد و مقصود آنست که مطلب همه آن نیست که فکلی میگوید. حسینقلی آقا و هر ایرانی دیگر باید در پیروی از هر عقیده‌ای که بخواهد آزاد باشد. دقیقی شاعر هم کیش زردشتی را دوست میداشت ولیکن زبان مملکت را بازیچه خود نساخت. میان کسی که بخواهد زبان چندین صدسالۀ ملّتی را بخیالات باطل تغییر بدهد با درویشی که آرزو دارد بمدد بنگ و حشیش در سماوات سیر کند اگر تفاوتی هست در سفاهت ایشان نیست. درد ما آنست که میخواهیم بمتابعت از اشخاص بیچارهٔ ساده لوحی نظیر حسینقلی آقا و بزبان کتبی از قبیل «داستان ترکتازان هند» و «پروز نگارش پارسی» این تمدّن عظیم دقیق فرنگی را تسخیر کنیم و این کاریست محال. تمدّن فرنگی را باید بطریقهٔ فرنگی که امروز روش عقلی و علمی و عملیست و با مراعات شرائط حزم و احتیاط مسخّر سازیم و درس اوّل این کتاب آنست که هر کس، علی‌الخصوص هر که دعوی رهبری خلق و دلالت مردم بتمدّن فرنگی دارد، فارسی را هم خوب آموخته باشد.
عمر ما همه بر سر چیزهای باطل و یکوشش در انجام دادن امور ناممکن ضایع میشود و امروز فکلی نادان گمان میبرد که فکر تندروش مطالب نو کشف کرده است و نمیداند که در گوشه و کنار تاریخ و در این ایّام در زاویه‌های دارالمجانین فرنگ مردم خیال‌باف بسیارند. هوشنگ هَناوید نه از کار سفیهانهٔ پیشوای خود حسینقلی آقا خبر دارد و نه از فرمان اکبر شاه هندی که از فرط خودبینی و بواسطۀ جهل و کوته نظری از خود دینی ساخت و امر کرد که کلمات عربی اصل را عمداً غلط باید نوشت و هیچکس نباید نام محمّد داشته باشد و هر که اسمش محمّدست
