صورت مذکور طبق دفاتر قدیم بحساب سیاق تنظیم شده و ما برای سهولت استفاده از آن با رقام هندسی در آوردیم.
در دوره ناصرالدین شاه چند روزنامه مفید از قبیل ایران؛ اطلاع؛ علمی؛ ملتی و غیره نشر یافته که دنباله انتشار بعضی از آنها مثل ایران و اطلاع بزمان مظفرالدین شاه نیز کشیده شده است. نکته شایان توجه، چنانچه بعداً بتفصیل بیان خواهیم کرد، این است که روزنامههای مذکور هم از حیث مطلب و هم از جهت ترتیب انتشار، در درجه اول قرار گرفته و اگر ادعا کنیم که روزنامههای فعلی ما نسبت بآن زمان چندان ترقی نکرده و بلکه از پاره جهات تنزل نیز نموده، اغراق و مبالغه نگفتهایم.
روزنامهنگاری زمان مظفرالدین شاه
همانطور که اشاره کردیم دنباله انتشار بعضی از جراید دولتی بزمان مظفر الدین شاه نیز کشیده شده و امتیاز این دوره با دوره سابق این است که در زمان مظفرالدین شاه بعضی از جراید خصوصی نیز بدست اشخاص تأسیس یافت و برای امتیاز این دسته از جراید، از جراید دولتی؛ آنها را در تاریخ خود بنام جراید آزاد نام میبریم. گرچه بشرحیکه بعداً خواهیم نوشت روزنامههای شخصی حق استعمال کلمه آزاد را در عنوان خود نداشته و مدتها آزادیخواهان برای نوشتن این کلمه با دولت مبارزه نمودند ولی چون از قیود جراید دولتی آزاد بودند، لذا ما آن ها را جراید آزاد نام میگذاریم. اول روزنامه که حق نوشتن کلمه آزاد را در عنوان خود پیدا کرد روزنامه مجلس بود.
انتشار جراید غیر دولتی حتماً با اجازه وزارت انطباعات صورت میگرفت و به پیشنهاد وزارتخانه مذکور صدر اعظم حکمی مبنی بر اجازه انتشار روز نامه صادر میکرد. و گاهی در موارد مخصوصی، باز بحکم صدر اعظم از انتشار مجله و یا روزنامه جلوگیری میشد. مجله الاسلام یا گفتگوی صفاخانه اصفهان که بمدیری داعی الاسلام در اصفهان مدت دو سال منتشر شده؛ پس از انتشار شماره اول؛ ه ماه از طرفامین السلطان توقیف گردید و اجازه نشر آن داده نشد.
میرزا محمد حسین فروغی ملقب بذكاء الملك؛ با اینکه خود در دستگاه دولتی بزرگ شده بود؛ پس از تأسیس روزنامه تربیت در زمان مظفرالدین شاه، در سال اول آن؛ جمله ) با اجازه وزارت جلیله انطباعات ( در عنوان روزنامهاش قید شده است انتشار نه ساله روزنامه تربیت پیشرفت بزرگی برای مطبوعات آزاد کشور بود و در حقیقت ذكاء الملك اول روزنامهنویسی است که سبك روزنامه را در ایران از آن حالت خشك و بیروحی روزنامههای دولتی و درباری خارج ساخت و لذا میتوان مرحوم ذكاء الملك را پدر مطبوعات ایران دانست.