دیگر اینکه اهل هوش میدانند که تمام مطالب گفتنی را ذکاءالملک در تربیت گفته و هنر بزرك او همین است که چیزهائی را که در زمان استبداد کسی یارای گفتن آن نداشت بقدرت قلم و پرده و حجاب انشاء اذب چنان میگفت که اسباب ایراد نمیشد مع ذلك زحمت و مرارت و صدماتیکه در زیاده از ده سال روزناره نو پس کشید و آزار و اذیتها ئیکه از دوست و دشمن دید در چند سال آخر عمر که وقت استراحت و فراغت بود بتصور کسانیکه خارج از کار بوده اند در نمی آید تا اینکه در زمستان سال گذشته مبتلی بمرضی شدید و طولانی شد که بکلی قوای او را تمام کرد و پس از شفای از آن مرض هم دیگر بحال نیامد و از آنجا که عمده زحمت روزنامه را شخصاً متحمل میشد پس از آنکه آن سال بسر رسید ناچار از این کار دست کشید . خدمات دیگر مرحوم ذكاء الملك تدریس و تعلیمی است که در مدرسه علوم سیاسی مدت هفت سال از علوم ادبیه نموده و سه سال آنمدرسه را اداره کرده و درسهائیکه در آن مدرسه گفته متضمن مسائل ادبیه ؛ معانی ، بیان ؛ بدیع ، ترجمه احوال شعرا و منتخبات اشعار ایشان میباشد هرگاه جمع و مدون شود تالیفی معتبر است . »
(۳۷۹) ترجمان حقیقت
شورایعالی فرهنگ در تاریخ ۱۵ تیرماه ۱۳۰۵ شمسی تصویب نمود که مجله ترجمان حقیقت در شهر قزوین بمدیری ( میرزا علی اکبرخان ) منتشر گردد.
(۳۸۰) ترقی
روزنامه ترقی در شهر طهران بمدیری و نگارندگی ( میرزا محمد علیخان طهرانی معروف باسلامبولی ) تاسیس و شماره اول آن در ۱۷ صفر ۱۳۲۰ قمری در چهار صفحه بقطع ٦ و سه ربع در ۱۲ سانتیمتر ، با چاپ سنگی منتشر شده است .
ترقی هفته دو بار طبع و توزیع میشده و وجه اشتراك آن بعد از سه ماه مطالبه و در یافت میگردیده است ه در بالای اسم روزنامه ( ترقی ) جمله ( جهان نمای ملی ) و در زیر آن سال تاسیس ( ١٣٢۵ ) قید گردیده است قیمت اشتراك ساليانه آن در دارالخلافه طهران ۱۳ قران ؛ سایر ولایات داخله ۱۵ قران ؛ قفقاز و روسیه همنات ممالك عثمانى ومصر ٣ مجیدی؛ هندوستان ۱۰ روپیه . اجرت پست همه جا بعهده اداره است . قیمت يك نمره صد دينار وقیمت اعلانات سطری دهشاهی و در صورت تکرار تخفیف داده خواهد شد. روزنامه ترقی معمولا در چهار صفحه و هر صفحه آن مشتمل بر دوستون و با چاپ سنگی در مطبعه که بعوض نام آن نوشته ( رئیس مطبعه شاهنشاهی عبدالله قاجار ) طبع گردیده . در زیر عنوان روزنامه ترقی اینطور معرفی شده است : « جریده ایست سیاسی علمی ادبی . در هر ماه هشت نسخه طبع و توزیع میشود ۲۰ شماره دوم ترقی در تاریخ پنجشنبه ششم صفر منتشر شده و مندرجات آن عبارت است از مقاله عنوان ( بقیه قانون از نمره یك ) و مقاله (هشت مجازات مضاعف می
-۱۲۴-
