اورازان/فصل یازدهم

by جلال آل‌احمد

۱۱

چند نکتهٔ دستوری

الف – وضع صفت و موصوف

در لهجهٔ اهالی اورازان صفت همیشه قبل از موصوف میآید. با این وضع که آخر صفت همیشه مفتوح است. قرمزبز = بز قرمز. گته قزان = دیگ بزرگ. تله کاسه = کاسه تلخ (تلخ کاسه)

ب – وضع مضاف و مضاف الیه

نیز مضاف الیه همیشه قبل از مضاف درمیآید. با این فرق که کسرهٔ مضاف بصورت اشباع شده (یاء) در آخر مضاف الیه در میآید. مثل: یزدان بخشی قبری دیم = نزدیک قبر یزدان بخش. اسکولی میان = میان غار. پایی بن = بن پا. بزانی شیر = شیربزها. اوری پیش = پیش او.

ج – علامت مفعول صریح (را)

(را) علامت مفعول صریح در لهجهٔ محلی بصورت راء مفتوح خلاصه میشود نه بصورت راء مضموم که در لهجهٔ تهران است. و در اغلب موارد نیز (ر) حذف میگردد و مفعول صریح فقط بعنوان علامت مشخص (فتحه)ای را حفظ میکند. مثل: چاقوره صوبدا = چاقو را تیز کرد. اینه تندوری میان دوشانین = اینرا میان تنور بتکانید.

د – حرف اضافهٔ (از)

حرف اضافه (از) بصورت (دی) و در دنبال کلمه درمی‌آید نه پیش از کلمه. چه در مورد مفعول بواسطه و چه در هر مورد دیگری. مثل: پیه رش صحرا دی بیومه = پدرش از صحرا آمد. اوره خودی راست کرد = او را از خواب بیدار کرد.

ه – محل حرف نفی

در افعالی که پیشوند دارند مثل: هاکشین = کشیدن. هاکتی‌ین = افتادن. هاخرین = خریدن. دمبستن = بستن. دمی‌نی‌ین = گذاشتن. ویگی‌تن = گرفتن. حرف نفی پس از پیشوند درمیاید. مثل: هانکشی = نکشید. هانخری = نخرید. دنمی‌بنده = نمی‌بندد. دنمی‌نن = نمیگذارند. و نمی‌گیره = نمی‌گیرد. اما افعالی که با حرف اضافهٔ «ب» استعمال میشوند از این قاعده مستثنی هستند. و نیز در فعل نهی این قاعده مرعی نیست.

و – فعل (است)

فعل معین «است» که در آخر کلمات در لهجهٔ تهران بصورت کسره خلاصه میشود (مثل سفیده = سفیداست) در لهجهٔ محلی بصورت فتحه خلاصه میشود. مثل: باروله = بار کج است. کوهستان کمکستانه = کوهستان کمکستان است.

ز – جمع فقط با (آن)

تقریباً بدون استثناء تمام انواع اسامی در لهجهٔ محلی با (آن) جمع بسته میشود. در تمام ایامی که راقم این سطور در آن نواحی بسر برده‌است حتی یکبار بخاطر ندارد که اسمی با علامت جمعی غیر از (آن) جمع بسته شده باشد. مثل: ریکان = ریگها. داران= درخت‌ها. یالان = بچه‌ها. سیفان = سیب‌ها و الخ.

ح – علامت نسبت

«ای» علامت نسبت در زبان رسمی است مثل تهرانی و پایینی. گرچه گاهی «این» هم در اینمورد بکار میرود. اما در لهجهٔ اوارازان علامت نسبت همیشه «این» است در آخر کلمه. حتی اگر اسم منسوب هم جمع بسته شود باز چیزی از این پسوند نمیافتد. مثل: جوارین = بالایی. جیرین = زیری. نسایین = نسایی. تهرانین = تهرانی و الخ.

چند نکته مربوط به صوت شناسی

الف – قلب و تحریف کلمات عربی

اغلب کلمات عربی مورد استعمال در لهجهٔ محلی بصورت مخصوصی نرمش یافته یا قلب و تحریف میشود. در مثالهای زیر، بعنوان مثال در اغلب موارد (ع) یا افتاده‌است یا بصورت (ه) در آمده.

دعوا		دهوا		مزرعه		مزرعا kozra-á
صاف		صو		ساعت		ساهت
صرفه		صفره		قطع امید		قته میت

ب – تبدیل حروف

۱– حروف «غ – ق» در لهجهٔ محلی اغلب بصورت «خ» درمیآید. مثلا در لغات زیر:

تیخ – وخت – چخماخ که بترتیب بجای تیغ – وقت – چخماق بکار میرود.

۲– حرف «ز» در لهجهٔ محلی اغلب بصورت «ج» درمی‌آید و گاهی بصورت «ک». در لغات زیر:

جیر – پوجار – دمیجار – ریک، که بترتیب بجای زیر – پاافزار – دیمی زار – ریز، می‌آید.

۳– تبدیل حرف «ب» است به «ف». در لغات زیر:

سیف – جیف – فینی – زفان، که بترتیب بجای سیب و جیب و بینی و زبان، می‌آید و بالعکس «رف» در لهجهٔ محلی «رب» میشود.

۴– معادل حرف «ر» کلمات فارسی در کلمات محلی اغلب «ل» بکار میرود. در لغات زیر:

چل – غلبال – چمبله – اصطل – بلگ – اوسال، که بترتیب بجای چرخ – غربال – چمبره – استخر – برک و افسار می‌آید.

۵– «ه» غیر ملفوظ در آخر کلمات فارسی در لهجهٔ محلی در برخی موارد بصورت «ک» درمی‌آید. گاهی ماقبل مضموم و گاهی ماقبل مفتوح.اما این «ک» هیچوقت ماقبل مکسور نیست. مثلا در لغات زیر:

خالک – شوپرک – اسپرک، که بترتیب بجای خاله – شب‌پره – اسپره می‌آید.

ج – تشدید حروف

۱– در لهجهٔ محل حرف «چ» اگر میان دو حرف صدادار قرار گرفته باشد بشرط اینکه مصوت دومی بلند، یعنی (آ – او – ای)، باشد مشدد خواهد شد. در کمات زیر:

قاچی لی – گوراچان – اچین واچان – بواچال – کولاچیه و غیره...

صرف چند فعل

۱– خوردن baxordian		دوم شخص امر baxor
میخورم mixorom		خوردم baxordom
میخوری mixori		خوردی baxordi
میخورد mixora		خورد baxord
میخوریم mixorém		خوردیم baxordém
میخورید mixorén		خوردید baxordén
میخورند mixoran		خوردند baxordon
خورده‌ام baxordiam		خورده بودم baxordebiam
خورده‌ای baxordiey		خورده بودی baxordebiey
خورده است baxordia		خورده بود baxordeba
خورده‌ایم baxordi-eym		خورده بودیم baxordebieym
خورده‌اید baxordi-evn		خورده بودید baxordebieyn
خورده‌اند baxordian		خورده بودند baxordebian

 

۲– گفتن baguton		دوم شخص امر bagu
میگویم migu-om		گفتم bagutom
میگویی migu-i		گفتی baguti
میگوید migu-a		گفت bagut
میگوییم migu-ém		گفتیم bagutém
میگویید migu-én		گفتید bagutén
میگویند migu-an		گفتند baguton

 

۳– برشته کردن darbijian یا barboshtan		دوم شخص امر barbij
برشته میکنم mibijom		برشته کردم barbitom
برشته میکنی mirbiji		برشته کردی barbiti
برشته میکند mirbija		برشته کرد barbosht
برشته میکنیم mirbijém		برشته کردیم barbitém
برشته میکنید mirbijén		برشته کردید barbitén
برشته میکنند mirbijan		برشته کردند barbiton

 

۴– خرد کردن benjian		دوم شخص امر (؟)
خرد میکنم minjanom		خرد کردم benjiom
خرد میکنی minijani		خرد کردی benjiey
خرد میکنیم minjaném		خرد کردیم benjieym
خرد میکنید minjanén		خرد کردید benjieyn
خرد میکنند minjanon		خرد کردند benjion

 

۵– مکیدن bespejian		دوم شخص امر bespoj
میمکم mispejom		مکیدم bespejiom
میمکی mispeji		مکیدی bespejiey
میمکد mispeje		مکید bespeji
میمکیم mispejém		مکیدیم bespajieym
میمکید mispején		مکیدید pespejieyn
میمکند mispejon		مکیدند bespejion

 

مصدر		دوم شخص امر		اول شخص زمان حال		اول شخص ماضی
۶– ساختن bosáton		بساز bosáj		میسازم misájom		ساختم bosátom
۷– نشستن baneshtian		بنشین banish		می‌نشینم minshinom		نشستم baneshtom
۸– دیدن bédian		ببین beyn		می‌بینم meynom		دیدم bédiom
۹– توانستن battanestan		بتوان battán		میتوانم mittámom		توانستم battánstom
۱۰– رفتن béshian		برو bash		میروم mishom		رفتم béshiom
۱۱– بستن dembastan		ببند demband		می‌بندم dembandom		بستم dembastom
۱۲– کشیدن hákashian		بکش hákash		میکشم mikashom		کشیدم hákashiom
۱۳– افتادن hákatian		بیفت hákat		می‌افتم mikovom		افتادم hákatiom
۱۴– بودن dabian		باش dabá (?)		هستم dárom		بودم dabiom
۱۵– آمدن biowmian		بیا biow		میآیم miowm		آمدم biowmom
۱۶– گرفتن vigitan		بگیر hági(r)		میگیرم migirom		گرفتم vigitom
۱۷– خوابیدن xottian		بخواب bexos		میخوابم mixosom		خوابیدم xottiom
۱۸– سوراخ کردن beshkájian		سوراخ کن beshkáj		سوراخ میکنم mishkájom		سوراخ کردم beshkájiom