ملایر در تاریخ و جغرافیای راه عراق عجم

قلعه خرابه واقعه در جنوب شرقی حسین‌آباد ملایر که دیده شد، این قلعه را بر یک تپه مصنوعی بنا نموده بودند که قریب پنجاه ذرع از سطح زمین ارتفاع داشت. این قلعه را به وضع تپه بنانموده و در وسط دشت وسیع و طولانی که استطاله‌اش از غرب جنوبی به شرق شمالی است و در سر راه عراق عرب است. شکل قلعه مدور و دیوارهایش از چینه گبری بوده که قرب سه ذرع ثخنن داشته؛ اما ارتفاع دیوار را چون از همه طرف منهدم است، امروز نمی‌توان معلوم کرد، ولی نظر به بنیاد دیوار می‌توان به طور حدس گفت که ارتفاع آن از هفت الی نه ذرع بوده‌است.

داخل قلعه شش برج داشته که قدیم‌الایام توپ در آنها می‌گذاشته‌اند. دوره دیوار قلعه از طرف داخل سیصد قدم است که تقریباً دویست ذرع باشد. جانب شرقی قلعه راه آبی بوده که عندالضروره از پایین آب می‌برده‌اند و این راه مانند زاغه‌ای بوده پوشیده از نظر که آب را به پشت حیوان حمل کرده، از آن راه به بالا می‌برده‌اند.

در وسط قلعه یک گودالی دیده شد که گمان این است که قورخانه و مخزن ذخایر حریبه قلعه بوده‌است و در بالای آن گودال، آثار منازل و مساکن قشون ساخلوی قلعه نمودار بود.

قلعه دروازه‌ای داشت رو به شمال غربی که جنبین آن دو اطاق منزل دروازه‌بان به نظر رسید که طاق اطاقها را از خشت خام زده‌بودند.

آبادی این قلعه در سمت شمال غربی متصل به دامنه تپه قلعه بوده و حصاری هم داشته ه اتصال به تپه داشته‌است. نظر به وسعت حصار و آثار و ابنیه‌ای که در آن موجود است، می‌توان گفت به قدر دویست خانوار در آن مسکن داشته‌است. این قلعه بیست برج داشته که دو عدد از این بروج، دروازه را تشکیل می‌داده‌است. فاصله مابین هر برج پنجاه و شش قدم است. همه بروج به شکل نصف دایره بنا شده و قوس هر برج دروازده قدم عرض دروازه پنج قدم بوده‌است. این حسین‌آباد که قلعه خرابه مزبور در قرب آن است، معروف به حسین‌آباد شاملو و ده بسیار معتبری از دهات ملایر است.

از حسین‌آباد گذشته، می‌رسد به قریه دیگر که موسوم به جوکار و آن نیز قریه معتبری است. بعد از جوکار قریه کِسب است که در نیم فرسخی قریه ننج واقع است. کسب قدیماً رسی ایالت ملایر بوده، امروز قریه‌ای است آباد. سه دانگ آن خالصه دیوان و سه دانگ دیگر اربابی و متعلق به شیرعلی‌خان است. در سمت غربی خاک ملایر واقع و مساکن ساکنین در جلگه است. سه رشته قنات معتبر دارد. اغلب زراعتش آبی است. باغ و اشجار زیادی دارد. جمعیت سکنه‌اش قریب هشتاد خانوار است. در سوابق ازمان-یعنی اوان سلطنت صفویه- حکام ملایر، جنان که اشاره شد، در کسب می‌نشسته‌اند؛ از جمله عوض‌ببیک نامی که در زمان شاه عباس اول-انارالله برهانه- در ملایر حکمرانی داشته‌است، در آنجا عمارات حکومتی و حمام و یخچال و مسجدی بنا کرده‌است. عمارت آن خراب شده، لیکن حمام و مسجد و یخچال الان دایر و آباد است. قلعه خوبی خان‌بابا‌خان پدر شیرعلی‌خان در آنجا بنا کرده‌است که الان آباد و مسکون است. قریب یک فرسنگ مرتع دارد. مزرعه‌ای دارد موسوم به شیرخان. سیصد و سی و چهار تومان نقد و هشتاد خروار غله مالیات آنجااست. هوایش چندان ییلاقیت ندارد و تا دولت‌آباد شهر ملایر دو فرسنگ مسافت دارد.

این ماده تاریخی است که در مسجد کسب پایتخت قدیم ملایر بر روی تخته سنگی منقور است:

	به عهد شهنشاه گیتی‌پناه			خدیو جهانگیر عباس شاه
	ز نیروی اقبال دستور عهد			برازنده مسند عز و جاه
	گل گلشن حشمت و داد و دین			عوض‌بیگ دارای عدال اکتناه
	ز فیضش چنین مسجدی شد تمام			که بیت‌الحرامش کند قبله‌گاه
	جبینی که ساید به محراب او			ضیا گیرد از طلعتش مهر و ماه
	چو قاسم بدین سال تاریخ او			بر اوج تفکر بزد بارگاه
	به معراج معنی نشست و بگفت			که باید عوض او ز لطف اله*

پانویس

• که باید عوض او ز لطف اله ماده تاریخ است برابر ۱۰۱۲

منابع

• تاریخ و جغرافیای راه عراق عجم، محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، ذیل عنوان ملایر