تذکرة الاولیاء/ذکر ابوسلیمان دارائی

by عطار نیشابوری

آن مجرد باطن و ظاهر ، آن مسافر غایب و حاضر ،آن در ورع و معرفت عامل ، آن درصد گونه صفت کامل ، آن در دریای دانایی ، ابوسلیمان دارائی رحمةالله علیه ، یگانه وقت بود و از غایت لطف او را ریحان القلوب گفته اند . و در ریاضت صعب و جوع مفرط شانی نیکو داشت چنانکه او را بندار الجایعین گفتندی که هیچ کس از این امت بر جوع آن صبر نتوانست کرد که وی ، و در کلماتی است عالی واشارتی لطیف و دیگر دارا ، دیهی است در دمشق ، او از آنجا بود . احمد حواری که مرید او بود گفت :شبی در خلوت نماز می کردم و در آن میانه راحتی عظیم یافتم . دیگر روز با سلیمان گفتم . گفت : ضعیف مردی ای که تو را هنو زخلق در پیش است تا در خلا دیگرگونه ای و در ملا دیگرگونه ، و در دو جهان هیچ چیز را آن خطر نیست که بنده را از حق تواند باز داشت . و ابوسلیمان گفت : شبی در مسجد بودم و از سرما آرامم نبود . در وقت دعا دعا ی: دست پنهان کردم . راحتی عظیم از راه این دست به من رسید . هاتفی آواز داد : یا باسلیمان آنچه روزی آن دست بود ، که بیرون کرده بودی ، دادیم . اگر دست دیگر بیرون بودی ، نصیب وی بدادمانی . سوگند خوردم که هرگز دعا نکنیم به سرما و گرما مگر هردو دست بیرون کرده باشم . پس گفت : سبحان آن خدایی که لطف خود در بی کامی و بی مرادی تعبیه کرده است . و گفت : وقتی خفته ماندم ورد من فوت شد . حوری دیدم که مرا گفت خوش می خسبی . پانصد سال است که مرا می آرایند در پرده از برای تو . و گفت : شبی حوری دیدم که از گوشه ای در من خندید ، و روشنی او به حدی بود که وصف نتوان کرد . وصف زیبایی او به جایی که در عبارت نمی گنجد . گفتم : این روشنی و جمال از کجا آوردی ؟ گفت : شبی قطره ای چند از دیده باریدی. از آن ، روی من شستند . این همه از آن است که آب چشم شما گلگونه رویهای حوران است ، هرچند بیشتر از خوبتر . و گفت : مرا عادت بود به وقت نان خوردن نان و نمک خوردمی . شبی درر آن نمک یک کنجد بود که خورده آمد . یکسال وقت خود گم کردم . جایی که کنجدی نمی گنجد صد هزار شهوت با دل تو ندانم چه خواهد کرد . و گفت : دوستی داشتم که هرچه خواستمی . بدادی . یکبار چیزی خواستم ، گفت : چند خواهی ؟ حلاوت دوستی از دلم برفت . و گفت : برخلیفه انکار کردم . دانستم که سخن من شنود و از آن نه اندیشیدم ، لکن مردمان بسیار بودند . ترسیدم که مرا بینند و صلابت به نظر خلق در دل من شیرین شود . آنگاه بی اخلاص گشته شوم . و گفت : مریدی دیدم به مکه ، هیچ نخوردی الا آب زمزم . گفتم : اگر این آب خشک شود چه خوری؟ پس برخاست و گفت : جزاءک الله خیرا . مرا راه نمودی که چندین سال زمزم پست بودم . این بگفت و برفت . احمد حواری گفت : ابوسلیمان در وقت احرام لبیک نگفتی . گفت : حق تعالی به موسی علیه السلام وحی کرد که ظالمان امت خود را بگوی تا مرا یاد نکنند کههرکه ظالم بود و مرا یاد کند من او را به لعنت یاد کنم . پس گفت : شنیده ام که هرکه نفقه حج از مال شبهت کند آنگاه گوید لبیک ! او را گویند : لالبیک و لاسعیدک حتی ترد ما فی یدیک . نقل است که پسر فضیل طاقت شنیدن آیت عذاب نداشتی . از فضیل پرسیدند : پسر تو به درجه خوف به چه رسید ؟ گفت : به اندک گناه . این با سلیمان گفتند : گفت :کسی را خوف بیش بود از بسیاری گناه بود ، نه از اندکی گناه . نقل است که صالح عبدالکریم گفت : رجا و خوف در دل دو نور است. با او گفتند : از این هر دو کدام روشنتر ؟ گفت : رجا. این سخن را به بوسلیمان رسانیدند . گفت : سبحان الله ! ای« چگونه سخنی است که ما دیده ایم ، که از خوف تقوی و صوم و صلوة و اعمال دیگر می خیزد و از رجا نخیزد . پس چگونه روشنتر بود ؟ و گفت : من می ترسم از آتشی که آن عقوبت خدا است ، یآ می ترسم از خدایی که عقوبت او آتش است . و گفت : اصل همه چیزها در دنیا واخرت خوف است .از حق تعالی بود هر گاه که رجا بر خوف غالب آید دل فساد یابد ، وهر گاه که خوف در دل دایم بود خشوع بر دل ظاهر گردد،وهر دایم نگرددوگاه گاه بر دل خوفی می گذرد ،هرگز دل راخشوع حاصل نیاید. وگفت:هرگزاز دلی خوف جدا نشود که نه آن دل خراب گردد. ویک روز احمد حواری را گفت :چون مردمان را بینی که بر جا عمل می کنند ،اگر توانی که تو بر خوف عمل کنی بکن .لقمان پسر خود را گفت بترس ازخدای ترسیدنی که در او ناامید نشوی از رحمت او ، و امید دار به خدای امید داشتی که در او ایمن نباشی از مکر او . و گفت : چون دل خود را در شوق اندازی بعد ز آن در خوف انداز ، تا آن شوق را خوف از راه برگیر . یعنی تو این تو این ساعت به خوف محتاجتری از آنکه به شوق . و گفت : فاضلترین کارها خلاف رضای نفس است و هرچیزی را علامتی است . علامت خذلان دست داشتن از گریه است و هرچیزی را زنگاری است و زنگار نور دل سیر خوردن است . و گفت : احتلام عقوبت است. از آن جهت می گوید علامت سیری است . و گفت : هرکه سیر خورد شش چیز به وی درآید . عبادت را حلاوت نیابد ، و حفظ وی در یادداشت حکمت کم شود ، و از شفقت برخلق محروم ماند که پندارد که همه جهانیان سیراند ، و عبادت بر وی گران شود ، و شهوات بر وی زیادت گردند ، و همه مومنان گرد مساجد گردند و او گرد مزابل گردد. و گفت : جوع نزدیک خدای از خزانه ی است مدخر که ندهد به کسی الا بدان که او را دوست دارد . و گفت : چون آدمی سیر خورد جمله اعضای او به شهوات گرسنه شد ، و چون گرسنه باشد جمله اعضای او از شهوات سیر گردد. یعنی تا شکم سیر نبود هیچ شهوت دیگر آرزو نکند . و گفت : گرسنه کلید آخرت است ، و سیری کلید دنیا . و گفت : گرسنگی کلیأ آخرت است ،و سیری کلید دنیا. و گفت : هرگاه که تو را حاجتی بود از حوایج دنیآ و آخرت ، هیچ مخور تا آن وقت که آن حاجت روا بود از بهر آنکه خوردن عقل را متغعیر گرداند ، و حاجت خواستن زا متغیر ، متغیر بود . پس بر تو باد که بر جوع حرص کنی که جوع نفس را ذلیل کند و دل را رقیق کند و علم سماوی بر تو ریزد . و گفت : اگر یک لقمه از حلال شبی کمتر خوردم دوست تر دارم از آنکه تا روز نماز کنم . زیرا که شب آن وقت درآید که آفتاب فرو شود . و شب دل مومنان آن وقت آید که معده از طعام پر شود . و گفت : صبر نکند از شهوات دنیا ، مگر نفسی که در دل او نوری بود که به آخرتش مشغول می دارد . و گفت : چون بنده صبر نکند بر آنکه دوست تر دارد چگونه صبر کند بر آنکه دوست ندارد . و گفت : بازنگشت آنکه بازگشت الا از راه ، که اگر برسیدی بازنگشتی ابدا. و گفت : خنک آنکه در همه عمر خویش یک خطوه ای به اخلاص دست دادش. و گفت : هرگاه که بنده خالص شود از بسیاری وسواس و ریا نجات یابد . و گفت : اعمال خالص اندکی است . و گفت : اگر صادقی خواهد که صفت کند آنچه در او بود زبانش کار نکند . و گفت : صدق با زبان صادقان به هم برفت و باقی ماند بر زبان کاذبان . و گفت : هرچیزی را که بینی زیوری است ، و زیور صدق خشوع است . و گفت : صدق را مظنه خویش ساز و حق را همیشه شمشیر خویش ساز ، خدای را غایت طلب خویش دان . و گفت : قناعت از رضا به جای ورع است از زهد . این اول رضا است و آن اول زهد . و گفت : خدای را بندگان اند که شرم می دارند که با او معاملت کنند به صبر پس معاملت می کنند به رضا . یعنی در صبر کردن معنی آن بود که من خود صبورم ، اما در رضا هیچ نبود و چنانکه دارد چنان باشد . صبر به تو تعلق دارد و رضا بدو . و گفت : راضی بودن و رضا آن است که از خدا بهشت نخواهی و از دوزخ پناه نطلبی . و گفت : من نمی شناسم زهد را حدی ، و ورع را حدی ، و رضا را حدی و غایتی ، ولکن راهی از او می دانم. و گفت : از هر مقامی حالی به من رسید ، مگر از رضا که به جز بویی از او به من نرسید با این همه اگر خلق همه عالم را به دوزخ برند و همه به کره روند من به رضا روم زیرا که اگر رضای من نیست درآمدن به دوزخ رضای او هست . و گفت : ما در رضا به جایی رسیدیم که اگر هفت طبقه دوزخ در چشم راست ما نهند در خاطر مانگذرد که چرا در چشم چپ ننهادند . و گفت : تواضع آن است که در عمل خویشت هیچ عجب پدید نیاید . و گفت : هرگز بنده تواضع نکند تا وقتی که نفس خویش را نداند ، و هرگز زهد نکند تا نشناسد که دنیا هیچ نیست و زهد آن است که هرچه تو را از حق تعالی باز دارد ترک آن کنی . و گفت : علامت زهد آن است که اگر کسی صوفی در تو پوشد که قیمت آن سه درم بود ، در دلت رغبت صوفی نبود که قیمتش پنج درم بود . و گفت : بر هیچ کس به زهد گواهی مده ، به جهت آن که او در دل غایب است از تو و در ورع حاضر است . و گفت : ورع در زبان سخت تر از آن است که سیم و زر در دل . و گفت : حصن حصین نگاه داشت زبان است و مغز عبادت گرسنگی است ، و دوستی دنیا سر همه خطا هاست . و گفت : تصوف آن است که بر وی افعال می رود که جز خدای نداند و پیوسته با خدای بود چنانکه جز خدای نداند . و گفت : تفکر در دنیا حجاب آخرت است و تفکر در آختر ثمره حکمت و زندگی دلهاست . و گفت : از غیرت ، علم زیادت شود و از تفکر خوف . و در پیش او کسی ذکر معصیتی کرد . او زار بگریست ، وگفت : به خدای که در طاعت چندان آفت می بینم که به آن معصیت حاجت نیست . و گفت : عادت کنید چشم را به گریه و دل را به فکرت . و گفت : اگر بنده به هیچ نکرید مگر برآنکه ضایع کرده است از روزگار خویش تا این غایت ، او را این اندوه تمام است تا به وقت مرگ . و گفت : هرکه خدای را شناخت دل را فارغ دارد و به ذکر او مشغول شود و به خدمت او ، و می گرید بر خطاهای خویش . و گفت : در بهشت صحراهاست . چون بنده به ذکر مشغول شود ، درختان می کارند به نام او تا آنگاه که بس کند . آن فریشته را گویند چرا بس کردید ؟ گویند وی بس کرد . و گفت : هرکه پند دهنده ای می خواهد گو در اختلاف روز و شب نگر. و گفت : هرکه در روز نیکی کند در شب مکافات یابد و هرکه در شب نیکی کند در روز مکافات یابد . و گفت : هرکه به صدق از شهوت بازایستد حق تعالی از آن کمتر است که او را عذاب کند و آن شهوات را از دل او ببرد . و گفت : هرکه به نکاح و سفر و حدیث نوشتن مشغول شود روی به دنیا آورد ، مگر زنی نیک که او از دنیا نیست بلکه از آخرت است . یعنی تو را فارغ دارد تا به کار آخرت پردازی اما هرکه تو را از حق بازدارد از مال و اهل و فرزند شوم بود . و گفت : هر عمل که آن را در دنیا به نقد ثواب نیابی بدانکه آن را در آخرت نخواهی یافت . یعنی راحت قبول آن طاعت باید که اینجا به تو رسد . و گفت : آن یک نفس سرد که از دل درویشی برآید به وقت آروزویی که از یافت آن عاجز بود فاضلتر از هزار ساله طاعت و عبادت توانگر. و گفت : بهترین سخاوت آن است که موافق حاجت بود . و گفت : آخر اقدام زاهدان اول اقدام متوکلان است . و گفت : اگر غافلان بدانند که از ایشان چه فوت می شود از آنچه ایشان در آن اند جمله به مفاجات سختی بمیرند . و گفت : حق تعالی عارف را بر بستر خفته باشد که بر وی سر بگشاید و روشن کند آنچه هرگز نگشاید ایستاده را در نماز. و گفت : عارف را چون چشم دل گشاده شد چشم سرشان بسته شود ، جز ا و هیچ نبینند چنانکه هم او گفت نزدیک ترین چیزی که بدان قربت جویند به خدای تعالی آن است که بدانی که خدای تعالی بر دل تو مطلع است . ا ز دل تو داند که از دنیا و آخرت نمی خواهی الا او را . و گفت : اگر معرفت را صورت کنند برجایی هیچ کس ننگرد در وی الا کی بمیرد از زیبایی و جمال او و از نیکویی و از لطف او و تیره گردد همه روشنیها در جنب نور او . و گفت : معرفت به خاموشی نزدیک تر است که به سخن گفتن و دل مومن روشن است به ذکر او وذکر او غذای او است . و انس راحت او ، و حسن معاملت او تجارت او ، و شب بازار او ، و مسجد دکان او و عبادت کسب او ، و قرآن بضاعت او ، و دنیا کشتزار او و قیامت خرمنگاه او ، و ثواب حق تعالی ثمره رنج او . و گفت : بهترین روزگار ما صبر است و صبر بر دو قسم است . صبری است بر آنچه کاره آنی در هرچه اوامر حق است ولازم است گزاردن و صبری است از آنچه طالب آنی در هرچه تو را هوا بر آن دعوت کند و حق تو را از آن نهی کرده است . و گفت : خیری که در او شر نبود شکر است در نعمت و صبر است در بلا . و گفت : هرکه نفس خود را قیمتی داند هرگز حلاوت خدمت نیابد . و گفت : اگر مردم گرد آیند تا مرا خوار کنند چنانکه من خود را خوار گردانیدم نتوانند ، و اگر خواهند که مرا عزیز گردانند چنانکه من خود را نتوانند . یعنی خواری من در معصیت است و عز من در طاعت است . و گفت : هرچیزی را کاوینی است و کاوطن بهشت ترک دنیا کردن است و هرچه در دنیا است . و گفت : در هر دلی که دوستی دنیا قرار گرفت دوستی آخرت از آن دل رخت برداشت . و گفت : چون حکیم ترک دنیا کرد دنیا را به نور حکمت منورکرد . و گفت : دنیا نزدیک خدای کمتر است از پر پشه ای . قیمت آن چه بود تا کسی در وی زاهد شود . و گفت : هرکه وسیلت جوید به خدای به تلف کردن نفس خویش خدای نفس او را بر وی نگاه دارد و او را از اهل جنت گرداند . و گفت : خدای تعالی می فرماید که بنده من اگر از من شرم داری عیبهای تو را برمردم پوشیده گردانم و زلتهای تو را از لوح محفوظ محو گردانم و روز قیامت در شمار با تو استقصا نکنم . و مریدی را گفت : چون از دوستی خیانتی بینی عتاب مکن ، که باشد در عتاب سخنی شنوی ، که از آن سخت تر . مرطد گفت : چون بیازمودم چنان بود . احمد حواری گفت : یک روز شیخ جامه سفید پوشیده بود ، گفت : کاشکی دل من در میان دلها ، چون پیراهن من بودی در میان جامها. و شیخ جنید گوید(رحمةالله علیه ) : احتیاط وی چنان بود که گفت . بسیار بود که چیزی بر دلم آید از نکته این قوم به چند روز آن را نپذیرم الا به دو گواه عدل از کتاب وسنت . و در مناجات گفتی :الهی چگونه شایسته خدمت تو بود آنکه شایسته خدمتگار تو نتواند بود ، یا چگونه امید دارد به رحمت تو آنکه شرم نمی دارد که نجات یابد از عذاب تو . نقل است که وی صاحب معاذ جیل بود و علم از وی گرفته بود . چون وفاتش نزدیک آمد اصحاب گفتند : ما را بشارت ده که به حضرتی می روی که خداوند غفور و رحمان است . گفت : چرا نمی گویید که به حضرت خداوند ی می روی که او به صغیره ای حساب کند و به کبیره ای عذاب سخت . پس جان بداد . دیگری بعد از وفات او به خوابش دید . گفت : خدای با تو چه کرد ؟ گفت : رحمت کرده ، و عنایت نمود در حق من ولکن اشارت این قوم مرا عظیم زیانمند بو د. یعنی انگشت نمای بودم میان اهل دین . رحمةالله علیه .