بودند و بعد از ایشان اصناف و ارباب حرف و صنایع و این جمله مردمان آزاد بودند.
جماعت دیگر بندگان بودند که جزء اموال آقایان خود محسوب میشدند و عده آنها بسیار بود لکن در زمان امپراطوری مخصوصا در اواخر حال ایشان بهبودی یافته بود. بعضی از بندگان را هم صاحبان آنها آزاد میکردند لکن باز تابع صاحب خود بودند و جزء سایر مردمان آزاد محسوب میشدند.
علاوه بر اینها یک طبقه دیگر بودند که با وجود آزادبودن با سایر مردم آزاد تفاوت داشتند و آن طبقه جماعت زارع(۱) بودند باینمعنی که املاک در روم غالبا متعلق بارباب و ملاکین بزرگ بود و آنها بندگان خود را در آن املاک بکار و زراعت وامیداشتند لکن کم‌کم بندگان برای اینکار کفایت نکردند و ملاکین محتاج بمردمان آزاد شدند. مستاجر هم پیدا نمیکردند بواسطه اینکه کسی از عهده ادای وجهی که لازمه مستاجری بود برنمیامد. لهذا این ترتیب را اختیار کردند که یک قطعه از ملک را بیکنفر واگذار کنند در آن زراعت کند و قسمتی از محصول را بمالک بدهد.
زارعین مذکور مردمانی بودند آزاد لکن تا یک اندازه تابع ارباب بودند علی‌الخصوص که غالباً نسبت بارباب مقروض هم میشدند و در آنصورت دیگر حق نداشتند از ملک او خارج شوند. ارباب هم هرچند
