ثالثا بودن گمرکات در دولت اشکانی دلیل بودن آن در دولت هخامنشی نتواند بود، زیرا دولت اشکانی چیزهائی از سلوکیها اقتباس کرد و این هم یکی از آنها بود و دیگر اینکه دولت اشکانی نظر بترتیبات ملوک‌الطّوایفی باین منبع عایدی احتیاج داشت و بعلاوه دولت جهانی نبود و طلا از روم به ایران وارد می‌شد. بالاخره این نکته، که ما محقّقا نمی‌دانیم، در دولت ساسانی گمرک می‌گرفته‌اند یا نه، نیز مؤید این نظر است، که گمرک در دولت هخامنشی وجود نداشته، زیرا از تاریخ معلوم است، که دولت ساسانی همواره می‌خواست سنن دولت هخامنشی را زنده کند.
بنابراین طبیعی است، که دولت ساسانی اخذ گمرک را هم از بدعتهای زمان مشئوم سلطۀ مقدونیها بر ایران دانسته آن را لغو کرده باشد.
فصل سوم-مذهب، اخلاق، عادات
مبحث اول-مذهب
مقدّمه
این مسئله، که شاهان هخامنشی و ایرانیان این دوره چه مذهبی داشته‌اند، روشن نیست. جهت این است، که از کتیبه‌های شاهان هخامنشی اطلاعات کافی راجع باین مطلب بدست نمی‌آید و مورّخین یونانی هم نه در این مسئله دقیق شده و نه لااقل بشرح پرداخته‌اند. حتّی اگر لازم آمده از خدای ایرانیان اسمی برند، آنهائی که مانند هرودوت، کتزیاس و کزنفون معاصر بعض شاهان هخامنشی و با اوضاع ایران آشنا بوده‌اند، بجای معبود ایرانیها ارباب انواع یا آلهه یونانی را ذکر کرده‌اند، مثلا (زوس) را بجای اهورمزد- آفرودیت یا دیان را بجای مهر یا ناهید و قس علی‌هذا و دیگر نوشته‌های آنان مجمل است.
بعلاوه باید در نظر داشت، که نوشته‌های کتزیاس گم شده و بما نرسیده و چیزهائی، که به او نسبت می‌دهند، نقل قولی است، که مورّخین قرون بعد مانند دیودور، پلوتارک، فوثیوس و غیره از او می‌کنند. راست است که کسانتوس ساردی[۱]، نویسندۀ تاریخ لیدیّه، در قرن پنجم ق. م می‌زیست و او چیزهائی راجع به مغها نوشته بود، ولی
- ↑ Xantus de Sarde.
