مدخل
مورخین و نویسندگان ارمنستان
از نویسندگان ارمنی و غیر ارمنی، که راجع بتاریخ ارمنستان کتابهائی نوشته‌اند نیز می‌توان اطلاعاتی راجع به ایران قدیم بدست آورد. اگر این اطلاعات راجع به دوره‌های قبل از اشکانیان و ساسانیان، از آنجا که غالباً داستانی است، مورد اعتماد نباشد، شکی نیست که گفته‌های نویسندگان مزبور راجع به دوره‌های بعد یعنی، اشکانی و ساسانی بیشتر در زمینه تاریخ است و از وقایع ارمنستان، که غالباً با تاریخ ایران مربوط است، اطلاعات گران‌بهائی بدست می‌آید. چون این نظر در جای خود روشن خواهد بود، عجالة بذکر بعض نویسندگان ارمنستان و کتابهائی که نوشته‌اند اکتفا کرده می‌گذریم.
مارْآپاس کاتی‌نا[۱]
این شخص که تاریخ ارمنستان قدیم را نوشته اصلاً از اهالی سوریه بود. دربارۀ او موسی خورن، مورّخ ارمنی، چنین گوید (کتاب ۱ فصل ۸): وال ارشک، پس از اینکه تشکیلات ارمنستان را باتمام رسانید، خواست بداند که کی‌ها قبل از او در این مملکت سلطنت کرده‌اند و از حیث صفات شخصی چگونه پادشاهانی بوده‌اند. بر اثر این فکر شخصی را یافت از اهل سوریه که نامش (مارآپاس کاتی‌نا) بود و از ادبیات یونانی و کلدانی اطلاعاتی زیاد داشت.
بعد نامه‌ای به برادر بزرگتر خود، ارشک بزرگ، بدین مضمون نوشت (تصوّر می‌کنند که این اشک مهرداد اوّل اشکانی بوده):[۲] «به ارشک پادشاه تاج‌دار زمین و دریا، شاهی که صورتش مانند صورت خدایان است، طالع و اقبالش فوق طالع و اقبال سایر پادشاهان و فکرش بقدری وسیع است، که چون آسمان بر زمین استیلا یافته. وال ارشک، برادر کوچکتر و رفیق جنگهایت، که بفضل تو پادشاه ارمنستان است، به تو درود می‌فرستد و بهره‌مندی تو را الی‌الابد خواهان است. فرمان تو را، راجع به اینکه من عقل را با شجاعت توأم کنم، هیچ‌گاه فراموش نکرده‌ام. به‌قدری که قوّه و مهارت من اجازه می‌داده به هر کار مراقب بوده‌ام. اکنون که این سلطنت از
