عقایدی که گذشتگان در اذهان عامه راسخ نموده اندخامه درروحانیات؛ وازهمین رو کسانی که نسبت به آن معتقدات تعصب داشتند با انتشار دایرة المعارف مخالفت ورزیدند . گاهی به دیدرو و چاپ کننده کتاب آزار رسانیدند و به زندان انداختند ، رگاهی اسباب منع انتشار آن را فراهم آوردند و دوستان هم چنان که باید سازگاری نکردند ؛ اما همت او در کار کوتاهی نیافت ، بسا میشد که روز ها به دکان و کار خانه پیشه وران رفته بیشه می آموخت . و معلوماتی را که روز آموخته بود شب برای دائرة المعارف به نگارش در می آورد، و نوشته هارا پنهانی به چاپ می رسانید . سرانجام عزم استوار و پشت کار دیدرو کتاب را به پایان برد . ودر بیست وبك مجلد بزرگ از چاپ در آمده جز اینکه چاپ کنندگان برای دوری جستن از گزند دشمنان بسیاری از مقالات دیدرو را ناقص کرده و يك اندازه از رنج او را به هدر دادند.
همکار اصلی دیدرو در نوشتن دایرةالمعارف در چند سال اول «دالامبر»[۱] بوده است ، و او مردی دانشمند و مخصوصا در ریاضیات زبردست بود . گفتاری که در چگونگی علم به صورت مقدمه در صدر دایرة المعارف قرار داده ، خود کتابی معتبر بشمار می رود. اما دالامبر تاب آزار مخالفان نیاورده دیدرو را تنها گذاشت . منتسكيو وولتر ونان ژاك روسو وجمعی دیگر نیز مقالاتی به دایرة۔ المعارف داده اند و آن کتاب که امروز کهنه شده در سده هیجدهم بزرگترین عامل ترویج علوم و نشرافکار جديد ومنقلب کننده عقاید بوده است .
اینهمه رنجی که دیدرو در تألیف و تصنیف کشید ، سبب اشتهار ار گردید . اما نه بهره مالی به او بخشید نه جاه و منزلتی یافت . وقتی که خواست دختر خود را به شوهر بدهد برای فراهم ساختن جهاز او مجبور شد کتابخانه خود را بفروشد «کاترین دوم»[۲]
