ﺑﺎبُ اﺛﺒﺎتِ اﻟﻌﻠﻢ
ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﻓﯽ ﺻﻔﺔ اﻟﻌﻠﻤﺎء» :اﻧّﻤﺎ ﯾَﺨْﺸَﯽ اﻟﻠّﻪَ ﻣِﻦْ ﻋِﺒﺎدِهِ اﻟْﻌُﻠَﻤﺎءُ )/۲۸ﻓﺎﻃﺮ(«. و ﭘﯿﻐﻤﱪﮔﻔﺖ ،ﺻﻠﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و ﺳﻠّﻢ» :ﻃَﻠﺐُ اﻟْﻌِﻠﻢ ﻓﺮﯾﻀَﺔُ ﻋَﻠﯽ ﮐُﻞﱢ ﻣﺴﻠﻢٍ «.و ﻧﯿﺰﮔﻔﺖ ،ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴّﻼم» :أُﻃْﻠُﺒُﻮا اﻟْﻌِﻠْﻢَ
وَﻟَ ْﻮ ﺑﺎﻟﺼّﲔِ«.
و ﺑﺪان ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ و ﻋﻤﺮﮐﻮﺗﺎه ،و آﻣﻮﺧﱳ ﺟﻤﻠﮥ ﻋﻠﻮم ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻓﺮﯾﻀﻪ ﻧـﻪ ،ﭼـﻮن ﻋﻠـﻢ ﻧﺠـﻮم و ﻃـﺐ و ﻋﻠـﻢ
ﺣﺴﺎب و ﺻﻨﻌﺘﻬﺎی ﺑﺪﯾﻊ و آﻧﭽﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺎﻧﺪ ،ﺑﺠﺰ از اﯾﻦ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﺪان ﻣﻘﺪارﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﺗﻌﻠـﻖ دارد :ﻧﺠـﻮم ﻣـﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ وﻗﺖ را اﻧﺪر ﺷﺐ ،و ﻃﺐ ﻣﺮ اﺣﺘﻤﺎرا ،و ﺣﺴﺎب ﻣﺮ ﻓـﺮاﯾﺾ و ﻣـﺪت ﻋـﺪت را ،و آﻧﭽـﻪ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﺎﻧـﺪ .ﭘـﺲ
ﻞ ذَمّ ﮐﺮد آﻧﺎن را ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﺑﯽ ﻣﻨﻔﻌﺖ آﻣﻮزﻧـﺪ؛ ﻓﺮاﯾﺾ ﻋﻠﻢ ﭼﻨﺪان اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺪان درﺳﺖ آﯾﺪ و ﺧﺪای ﻋﺰّ و ﺟ ّ ﻟﻘﻮﻟــﻪ ،ﺗﻌــﺎﱃ» :وَﯾَﺘَﻌَﻠﱠﻤُــﻮنَ ﻣﺎﯾَﻀُ ـﺮﱡﻫُﻢ وﻻﯾَ ـﻨْﻔَﻌُﻬﻢ )/۱۰۲اﻟﺒﻘــﺮه «.و رﺳــﻮل ﻋﻠﯿــﻪ اﻟﺴّــﻼم زﯾﻨﻬــﺎر ﺧﻮاﺳــﺖ وﮔﻔــﺖ:
»أﻋﻮذُﺑِﮏَ ﻣﻦ ﻋﻠﻢٍ ﻻﯾَﻨْﻔَﻊُ«.
ﭘﺲ ﺑﺪان ﮐﻪ از ﻋﻠﻢ اﻧﺪک ﻋﻤﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﺗـﻮان ﮔﺮﻓـﺖ ،و ﺑﺎﯾـﺪﮐـﻪ ﻋﻠـﻢ ﻣﻘـﺮون ﻋﻤـﻞ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﮐﻤـﺎ ﻗـﺎل ،ﻋﻠﯿـﻪ اﻟﺴّـﻼم:
»اﻟﻤُﺘَﻌﺒﱢﺪُ ﺑﻼﻓﻘﻪٍ ﮐَﺎﻟْﺤِﻤﺎرِ ﻓﯽ اﻟﻄّﺎﺣﻮﻧﺔ «.ﻣﺘﻌﺒﺪان ﺑﯽ ﻓﻘﻪ را ﺑﻪ ﺧﺮ ﺧﺮآس ﻣﺎﻧﻨﺪﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻣـﯽﮔـﺮدد ﺑـﺮ ﭘـﯽ
ﻧﺨﺴﺘﲔ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ راﻫﺸﺎن رﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد.
و از ﻋﻮام ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ ﻋﻠﻢ را ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﻓﻀﻞ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ،وﮔﺮوﻫﯽ ﻋﻤﻞ را ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و اﯾﻦ ﻫـﺮ دو ﺑﺎﻃـﻞ اﺳـﺖ؛ از آن ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﯽ ﻋﻠﻢ ﻋﻤﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ .ﻋﻤﻞ آﻧﮕﺎه ﻋﻤﻞ ﮔﺮددﮐﻪ ﻣﻮﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻨـﺪه ﺑـﺪان ﻣـﺮ ﺛـﻮاب ﺣـﻖ را ﻣﺘﻮﺟـﻪ
ﮔﺮدد .ﭼﻮن ﻧﻤﺎزﮐﻪ ﺗﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﻋﻠﻢ ارﮐﺎن ﻃﻬﺎرت و ﺷﻨﺎﺧﺖ آب و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺒﻠﻪ وﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﯿـﺖ و ارﮐـﺎن ﻧﻤـﺎز ﻧﺒـﻮد،
ﻧﻤﺎز ﻧﻤﺎز ﻧﺒﻮد .ﭘﺲ ﭼﻮن ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻋﲔ ﻋﻠﻢ ﻋﻤﻞ ﮔﺮدد ،ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﺎﻫﻞ آن را از اﯾﻦ ﺟﺪا ﮔﻮﯾﺪ؟ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻋﻠﻢ را ﺑﺮ
ﻋﻤﻞ ﻓﻀﻞ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﻫﻢ ﻣﺤﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﯽ ﻋﻤﻞ ﻋﻠﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ از آن ﮐﻪ آﻣﻮﺧﱳ و ﯾﺎدداﺷﱳ و ﯾﺎدﮔﺮﻓﱳ وی ﺟﻤﻠﻪ
ﻋﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ ،از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﺪان ﻣﺜﺎب اﺳﺖ .و اﮔﺮ ﻋﻠﻢ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻓﻌـﻞ وﮐﺴـﺐ وی ﻧﺒـﻮدی ،وی را ﺑـﺪان ﻫـﯿﭻ ﺛﻮاب ﻧﺒﻮدی.
و اﯾﻦ ﺳﺨﻮن دو ﮔﺮوه اﺳﺖ :ﯾﮑﯽ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﻨﻨـﺪ ﻣـﺮ ﺟـﺎه ﺧﻠـﻖ را و ﻃﺎﻗـﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠـﺖ آن ﻧﺪارﻧـﺪ و ﺑـﻪ
ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻢ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻋﻤﻞ را از آن ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪ؛ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻋﻠﻢ داﻧﻨﺪ ﻧﻪ ﻋﻤﻞ ،ﺗﺎ ﺟـﺎﻫﻠﯽ ﮔﻮﯾـﺪ» :ﻗـﺎل ﻧﺒﺎﯾـﺪ ،ﺣـﺎل
ﺑﺎﯾﺪ« ،و دﯾﮕﺮی ﮔﻮﯾﺪ» :ﻋﻠﻢ ﺑﺎﯾﺪ ،ﻋﻤﻞ ﻧﺒﺎﯾﺪ«.
و از اﺑﺮاﻫﯿﻢ ادﻫﻢ رﺣﻤﺔاﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ :ﺳﻨﮕﯽ دﯾﺪم ﺑﺮ راه اﻓﮑﻨﺪه ،و ﺑﺮ آن ﺳـﻨﮓ ﻧﺒﺸـﺘﻪ ﮐـﻪ» :ﻣـﺮا ﺑﮕـﺮدان و
ﺑﺨﻮان «.ﮔﻔﺘﺎ :ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪﻣﺶ .ﺑﺮ آن ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ» :أﻧﺖَ ﻻﺗﻌﻤَﻞُ ﺑﻤﺎ ﺗﻌﻠَﻢُ ،ﮐﯿﻒَ ﺗَﻄْﻠُﺐُ ﻣﺎﻻﺗﻌﻠَﻢُ .ﺗﻮ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺧـﻮد
ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﯿﺎری ،ﻣﺤﺎل ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﻧﺎداﻧﺴﺘﻪ ﻃﻠﺐ ﮐﻨﯽ» .ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎر ﺑﻨﺪ آن ﺑﺎش ﮐﻪ داﻧـﯽ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﺑﺮﮐـﺎت آن ﻧﺎداﻧﺴـﺘﻪ ﻧﯿـﺰ ﺑﺪاﻧﯽ.
و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ ،رﺿﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻨﻪ» :ﻫِﻤﱠﺔُ اﻟﻌﻠﻤﺎءِ اﻟﺪّراﯾـﺔُ وﻫﻤﱠـﺔُ اﻟﺴﱡـﻔﻬﺎء اﻟﺮّواﯾـﺔُ«؛ از آﻧﭽـﻪ اﺧـﻮات ﺟﻬـﻞ از
ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ .آن ﮐﻪ از ﻋﻠﻢ ،ﺟﺎه و ﻋﺰّ دﻧﯿﺎ ﻃﻠﺒﺪ ﻧﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﺟﺎه و ﻋـﺰّ از اﺧـﻮات ﺟﻬـﻞ ﺑـﻮد .و ﻫﯿﭻ درﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ اﻧﺪر ﻣﺮﺗﺒﮥ ﻋﻠﻢ؛ ﮐﻪ ﭼﻮن آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻫﯿﭻ ﻟﻄﯿﻔﮥ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺗﻌﺎﱃ ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ ،و ﭼﻮن آن ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷـﺪ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﺷﻮاﻫﺪ و ﻣﺮاﺗﺐ را ﺳﺰاوار ﺑﺎﺷﺪ.
ﻓﺼﻞ
ﺑﺪان ﮐﻪ ﻋﻠﻢ دو اﺳﺖ :ﯾﮑﯽ ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌـﺎﱃ و دﯾﮕـﺮ ﻋﻠـﻢ ﺧﻠـﻖ و ﻋﻠـﻢ ﺑﻨـﺪه اﻧـﺪر ﺟَﻨُـﺐ ﻋﻠـﻢ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻌـﺎﱃ ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺑﻮد ،زﯾﺮا ﮐﻪ ﻋﻠﻢ وی ﺻـﻔﺖ وی اﺳـﺖ و ﺑـﺪو ﻗـﺎﯾﻢ ،و اوﺻـﺎف وی را ﻧﻬﺎﯾـﺖ ﻧﯿﺴـﺖ؛ و ﻋﻠـﻢ ﻣـﺎ ﺻـﻔﺖ ۱۲
