و بواطنها حیات للشریعة لواسع، و مجامع للاغلال جوامع، و لما قدح اهل زمانه فی دینه، و اظهروا ما اسره من مکنونه، خثی علی دمه، و امسک من عنان لسانه و قلمه، و حج متاقاة لا تقیة، و ابدی اسرارا من السرار غیر نقیة، و لما حصل ببغداد سعی الیه اهل طریقته فی العلم القدیم، فسد دونهم الباب سد النادم لا سد الندیم، و رجع من حجه الی بلده یروح الی محل العبادة و یغدو، و یکتم اسراره و لا بد ان تبدو. و کان عدیم القرین فی علم النجوم و الحکمة، به یضرب المثل فی هذه الانواع لو رزق العصمة، و له شعر طائر تظهر خفیاته علی خوافیه، و یکدر عرق قصده کدر خافیه، فمنه
اذا رضیت نفسی بمیسور بلغة یحصلها بالکد کفی و ساعدی امنت تصاریف الحوادث کلها فکن یا زمانی موعدی او مواعدی الیس قضی الافلاک فی دورها بان تعید الی نحس جمیع المساعد فیا نفس صبرا فی مقیلک انما تخر ذراه بانقضاض القواعد» پس ازو زکریا بن محمد بن محمود القزوینی در کتاب آثار البلاد و اخبار العباد که در سنۀ ۶۷۴ تألیف نموده است در ذیل نیسابور چنین گوید ۱:
«نیسابور. . . . ینسب الیها من الحکماء عمر الخیام کان حکیما عارفا بجمیع انواع الحکمة سیما نوع الریاضی و کان فی عهد السلطان ملکشاه السلجوقی سلم الیه مالا کثیرا لیشتری به آلات الرصد و یتخذ رصد الکواکب فمات السلطان و ما تم ذلک، و حکی انه نزل ببعض الربط فوجد اهلها شاکین من کثرة الطیر و وقوع ذرقها و تنجس ثیابهم بها فاتخذ تمثال الطیر من الطین و نصبه علی شرافة من شرافات الموضع فانقطع الطیر عنها، و حکی ان بعض الفقهاء کان یمشی الیه کل یوم قبل طلوع الشمس و یقرأ علیه درسا من الحکمة فاذا حضر عند الناس ذکره بالسوء فامر عمر باحضار جمع من الطبالین
کلیات چهار مقاله جلد ۱
