مرعوب دائرة المعارف‌نویس‌های فرانسه نبوده‌ایم. همچنان که دوره آثار «ابن سینا» نوعی دائرۃ المعارف عصر دیلمی است. یا یک «احیاء العلوم» غزالی حکمی در همین حدود را دارد برای یکی دو قرن بعد. یک دورۀ «بحارالانوار» نیز با تمام خبر‌سازی‌هایش، نوعى دائرة المعارف شیعی عصر صفوی است. و این‌ها همه از سنت گرفته تا اساطیر و از مذهب گرفته تا علم، حتی هنوز مورد احتیاج همین روشنفکر امروزی است. در تأیید اثر تربیتی کار روحانیت مراجعه کنید به ضمیمه ارزیابی تعلیمات اسلامی - که خواهد آمد - که در آن، از حدود ۱۰۰ دبستان و دبیرستان وابسته به انجمنهای تعلیمات اسلامی سخن می‌رود با در حدود ۴٠ هزار شاگرد؛ و نیز از حدود ۲۰۰ مدرسه قدیمی طلبه پرور با در حدود ١۴ هزار طلبه علاوه براینکه نسبت معتنابهی از آموزگاران و دبیران و قضات و محضر‌داران از روحانیان یا از روحانی زادگانند. به این طریق تا وقتی که هنوز سهم عمدۀ نقل بار فرهنگ به عهده مدارس اسلامی و نشریات اختصاصی حوزه‌های مذهبی[۱] و روحانیان پراکنده در مملکت و منابر و رادیو‌ها (در ایام سوگواری) است و تا وقتی که طبق قانون اساسی تشیع مذهب رسمی مملکت است و تا وقتی که فارغ التحصیلان مدارس جدید و دانشگاه‌ها جانشین‌ایشان نشده‌اند نمی‌توان قدرت روحانیت را در پیشبرد نهضت‌های اجتماعی ندیده گرفت. بخصوص که قانون اساسی مملکت با همۀ حك واصلاح‌هایی که در آن به نفع حکومت‌ها شده است هنوز از
- ↑ مجله آستان قدس مشهد مجلۀ «مکتب اسلام قم و از این قبیل.
