۲۷
شکّ نیست که مقصودشان کلیسای خوش‌ساخت عالی خیال‌انگیز و مجسّمه‌ها و تصویرهای دلفریب و ترجمهٔ فصیح توراة وانجیل بزبان آلمانی و انگلیسی و الحان و سرودهای مذهبی و این قبیل چیزهاست نه دین عیسی چرا که بیدینان فرنگی و سست‌عقیدگان هم که از کشیش بیزار و از کلیسا گریزانند این آثار جمیل را که در عین خاموشی بهزار زبان با روح انسان حرف میزنند بجان و دل دوست و قبول دارند و جزء تمدن فرنگی بشمار میآورند و بفصاحت ترجمه توراة و انجیل معتقدند نه بآسمانی بودنشان.
تمدّن فرنگی اجزاء بسیار و هزاران هزار گونه جلوه‌گری دارد. تمدّن عالی یونان و روم قدیم و علم و ادب و هنر ایطالیا و فرانسه در عهد رنسانس و نثر فرانسوی و شعر انگلیسی و موسیقی آلمانی و رمان روسی و صنعت امریکائی و چیزهای بسیار دیگر از این قبیل همه ارکان آنست امّا بزرگان فرنگ از کار و حال دیگران غافل ننشسته و بهر راهی که توانسته‌اند گنجینهٔ معلومات خود را غنی‌تر ساخته و هر چیز معرفت آموزی را جمع آورده و در شرح هر مطلبی، چه جزئی و چه کلّی، هزاران کتاب نوشته و این بنای مجلّل را برپا ساخته‌اند.
آنکه بگوید پس چرا یکباره و بی‌درنگ در مقابل تمدّن عالی فرنگی سر تسلیم فرود نیاوریم و خود را از جهل و غفلت و فقر مادّی و معنوی رها نکنیم خواننده‌ایست که آنچه در باب کبریا و جبروت و بی‌انصافی این تمدن نوشته شد همه را فراموش کرده‌است. تمدّن فرنگی خوب و عالیست و لیکن آن را مفت بکسی نمیدهند و هیچ ملّتی، چه نزدیک باروپا و چه دور از آن، نمیتواند بتغییر لباس و خطّ و زبان علمای فرنگی را باشتباه بیندازد. از مدّعی تمدّن کتاب، آن هم کتاب درست عمیق
