یا مصری و غیره است، زیرا هرودوت تاریخ ایران را در خارج ایران نوشته.
برای مثل یک مورد را ذکر می‌کنیم: اسم یکی از همدستان داریوش در واقعۀ بردیای دروغی بغابوخش است و هرودوت این اسم را مگابوزس۱ نوشته، زیرا بابلی‌ها مگابودیسو می‌گفتند (نسخۀ بابلی کتیبۀ بیستون)۲ و مگابوز هرودوت باملاء بابلی نزدیکتر است تا باملاء پارسی. اما اسامی که کتزیاس ذکر می‌کند، غالبا موافق حقیقت نیست یا خیلی تصحیف شده و در مواردی هم اسم پدر را بجای اسم پسر ذکر کرده. بعلاوه باید بخاطر آورد، که راجع ببعض جاهای کتابهای خود، هرودوت بعد از روایتی گوید: «من مجبورم، آنچه را که شنیده‌ام ذکر کنم، ولی مجبور نیستم. تمامی این چیزها را باور داشته باشم و مایلم، که این تذکر را شامل کلیۀ کتابهای من بدانند» (کتاب ۷، بند ۱۵۲). بالحاصل پس از مطالعه در کتابهای هرودوت دارای این عقیده می‌شویم، که کتب مذکوره برای تاریخ عهد قدیم و، مخصوصا ایران باستان، حقیقة ذی‌قیمت و گران‌بها است. حتی باید گفت، که از داستانها و افسانه‌هائی هم که ذکر کرده، می‌توان استنباطهائی کرد و چنین استنباطها نیز مفید است. بنابراین، اگر مورّخ مذکور این کتابها را ننوشته بود، با صرف‌نظر از اینکه ایرانیهای قدیم سالنامه‌ها یا مجلداتی داشته‌اند و در ازمنۀ بعد از میان رفته یا اصلا نداشته‌اند، اطّلاعات ما بر وقایع سلطنت شاهان دورۀ ماد و چهار شاه نامی دورۀ اوّل پارسی چه می‌بود و از کتب دیگران راجع بازمنۀ مذکور آیا صد یک این اطّلاعات هم بدست می‌آمد؟ جواب منفی است، زیرا اگر هست ازمنه یا دوره‌هائی از تاریخ ایران قدیم، که چند مورّخ دارد.
مورّخ دورۀ مادی و دورۀ اوّل پارسی تا آخر سلطنت خشیارشا با این شرح و بسط منحصر است به هرودوت، بخصوص که کتب بعض مورّخین گم شده.
بنابراین در این موقع، که از کتابهای هرودوت فارغ می‌شویم، حس وظیفه‌شناسی ما را بر آن می‌دارد، که در سهم خود اظهار قدردانی از زحمات او کنیم و نامش
________________________________________
(1) - Megabuzos (اکنون مگابیز گویند).
(2) - Tolman.Anc.Pers.lexic.and texts p.۷۱۳.
تاریخ ایران باستان جلد ۱
