مبحث هشتم وسعت ممالک ایران در زمان داریوش
در خاتمۀ این فصل، که راجع به سلطنت داریوش اوّل است، مقتضی است بطور اجمال حدود ممالک ایران را بنمائیم. می‌گوئیم بطور اجمال، زیرا باین مطلب در جای خود (فصل اوّل از باب دوّم کتاب دوّم) مشروحا رجوع خواهیم کرد.
حدود ممالک ایران در این زمان چنین بود: در شمال از مغرب به مشرق - رود دانوب، کوه‌های قفقاز، دریای کسپین یا دریای گرگان (بحر خزر کنونی)، رود سیحون. در مغرب - بقول هرودوت صفحات غربی شبه جزیرۀ بالکان تا نقطه‌ای در ساحل دریای آدریاتیک، جزایر بحر الجزائر، اوهس‌پرید (یابن‌غازی کنونی در برقه) و صحرای لیبیا. در مشرق - وادی سند و، موافق نوشته‌های هرودوت، که ذکرش بالاتر (صفحۀ ۶۳۰) گذشت، پنجاب هند. در جنوب - دریای عمان با خلیج پارس و حبشه مجاور مصر. بنابراین تحدید، که مبنی بر نوشته‌های هرودوت و کتیبه‌های داریوش در بیستون و تخت‌جمشید و بالخصوص نقش رستم است۱، این ممالک جزو یا تابع ایران بوده‌اند:
اوّل - از دجله بطرف مشرق: ۱ - ماد بالاخص، که شامل این ایالات یا ولایات کنونی ایران بود: آذربایجان، همدان، گرّوس، قسمتی از کردستان، کرمانشاهان، نهاوند، عراق، ولایات ثلاثه، ری، اصفهان، یزد. ۲ - پارس با کرمان. ۳ - عیلام قدیم و صفحات کوس‌سی‌ها (خوزستان و صفحات لرنشین از لر بزرگ و کوچک). ۴ - ولایت کادوسیان یا گیلان. ۵ - صفحۀ آماردها و تپوری‌ها (تنکابن و مازندران). ۶ - وهرکان یا گرگان. ۷ - پارت یا خراسان.
۸ - هرایو یا هرات. ۹ - مرگو یا مرو. ۱۰ - زرنک یا سیستان. ۱۱ - هرخوواتیش یا رخّج قرون بعد (افغانستان جنوبی و قندهار). ۱۲ - ث‌ت‌گوش (برخی با افغانستان مرکزی تطبیق می‌کنند، محققا معلوم نیست). ۱۳ - گندار (افغانستان غربی). ۱۴ - سند. ۱۵ - باختر.
________________________________________
(۱) - ترجمۀ این کتیبه‌ها در باب دوّم این کتاب بیاید.
تاریخ ایران باستان جلد ۱
