آسوریها در ایران تا کویر لوت رانده اینجا را آخر دنیا تصوّر کردند. این است چیزهائی، که به کتزیاس می‌توان ایراد کرد و از مقایسه نوشته‌های او با نوشته‌های هرودوت تردیدی باقی نمی‌ماند، که نوشته‌های هرودوت به حقیقت نزدیکتر است.
شاهان ماد موافق فهرست کتزیاس
عدّه شاهان ماد و مدّت سلطنت آنها در نوشته‌های کتزیاس با نوشته‌های هرودوت مباینت کلی دارد. هرودوت، چنانکه گذشت، عدّه شاهان ماد را چهار دانسته و اسامی آنها را با سنین سلطنتشان چنین ذکر کرده: دیوکس - ۵۳ سال، فراارتس - ۲۲، کیاکسار ۴۰، آستیاگس - ۳۵. بنابراین مدّت دوام دولت ماد ۱۵۰ سال بوده، امّا کتزیاس اسامی شاهان و سنین سلطنت آنها را چنین بیان می‌کند: آرباکس - ۲۸ سال، مانداکس - ۵۰، سوسارمس - ۲۸، آرتی‌کاس - ۵۰، آربیان - ۲۲، آرته‌یس - ۴۰، آرتی‌نس - ۲۲، آستی‌باراس - ۴۰، آسپاداس یا آستی‌گاس۱ ۳۵، جمعا ۳۱۵ سال. این اختلاف کلی در اسامی و سنین سلطنت شاهان ماد از دیرگاهی جلب توجّه محققین را کرده و بعض آنها بسیار کوشیده‌اند، که رفع اختلاف را بکنند، ولی موفّق نشده‌اند. مثلا اپ‌پر عالم فرانسوی، حدس زده، که هرودوت اسامی شاهان ماد را بزبان مادی نوشته و فهرست کتزیاس ترجمۀ این اسامی بپارسی است. برای اثبات این نظر عالم مزبور تأویلاتی کرده، که خیلی مصنوعی است و دارمستتر، عالم دیگر فرانسوی، با دلائلی آن را در کتاب خود موسوم به تتبعات ایرانی ردّ کرده۲. نولدکه گوید، که کتزیاس فهرست خود را موافق گفته‌های مادیها نوشته و آنها خواسته‌اند بسبب حسیات قومی مدّت دوام دولت خود را دو برابر وبل بیشتر بکنند۳.
این است عقیدۀ علمای فنّ راجع به فهرستهای دو مورّخ یونانی، ولی باید گفت، که نمی‌توان فهرست کتزیاس را بالتمام غیر صحیح دانست، زیرا سه اسم فهرست
________________________________________
(۱) - کتزیاس آسپاداس را با (آستی‌گاس) یا آستیاگس تطبیق می‌کند.
(2) - Darinesteter.Et.Iran.1882 II,p.۱۰-۱۳.
(3) - Noldeke,Et.Hist.S.la Perse Ane.Paris,1896 p.۲۴.
تاریخ ایران باستان جلد ۱
