به آن؟ و از طرف دیگر اولین طرح کنندگان رابطهٔ «ارتداد» و «معجزه»؟ یعنی رابطهٔ «زندقه» و «کرامت»؟ به این طریق هر عارفي -بخصوص هريك از ایشان که اندیشه ای و اثری از خود بجا گذاشته - نوعی روشنفکر زمانه خود بوده است که فقط در حوزۀ «شرع» قیام کرده بوده و نه در رحوزۀ «عرف». و چرا چنین است؟ آیا به این دلیل که زمینه اعتقادی سلطه حکومت های «عرفی» را معتقدات شرعی» می ساخته؟ که بر بنای دستور رسمی «اطیعو الله واطيعو الرسول واولو الامر منكم۱» تصدیق ضمنی می کرده اند «ظل الله» بودن شخص هر حاکم زمانه را؟ یا به این دلیل که ایشان نیز چون ما مستفرنگ ها در تن اسلام فقط عامل مهاجم «عرب» را می نگریسته اند؟ یا به این دلیل که توجه اغلب عرفای صدر اول به هند بوده است؟ - حوزه ای که در آن سلطه حکومت ها در هیچ تاریخی لمس نمی شده و به علت کثرت جمعیت و اختلاف زبان ها و مذاهب و آداب و اقلیم ها، هرگز چیزی به عنوان حکومت مقتدر مرکزی در آنجا پا نگرفته است تا منعی کند از کسی در راهی؛ یا سلب کند حق اندیشیدن را از دیگری. به هر صورت این نکته ای است که در مطالعه عرفان ایرانی کمتر به آن توجه شده است. هم ازین نظر که چرا به هند توجه داشته اند۲ و هم ازین نظر که چرا و به چه علت در مقابل سلطه حکومت های عرفی ساکت بوده اند چون می دانیم که به مناسبت رفت و آمدی که میان خراسان قدیم (خراسان و ماوراء النهر و افغان)
١. اطاعت کنید خدارا و پیامبر را و صاحبان امر -از خویش- را.
۲. تنها پرویز داریوش درین زمینه قلمی زده است. در نقدی که از «شرح حال عطار» - به قلم حضرت فروزانفر - کرد. در شماره اول «کتاب ماه» کیهان . خرداد ۱۳۴۱
