اسلامی ایران تا اوایل صفویه حوزه ارتداد و روشنفکری است. و به تعبیر ساده تر همۀ عرفا و صوفیان بزرگ نوعی چون و چراکنندگان بوده اند. در قبال سلطه تحجر فقهای قشری و سر نسپارندگان بوده اند به مراجع قدرت «شرع». اما در مقابل مراجع قدرت «عرف»، اغلب ایشان ساکت بوده اند. و فوراً بپرسم که آیا روشنفکران معاصر همان راه عرفا را نمی روند؟... اما نهضت دیگر که نهضت باطنیان اسمعیلی است تمام قیام خود را فقط در مقابل مراجع قدرت «عرف» و حکومت ها نشان داده۱. و چندان توجهی به حوزۀ «شرع» ندارد. با همه اطلاق زننده و سنگین «الحاد» که به ایشان نسبت داده شده. و جالب اینکه چنین نسبتی را تنها «روحانی» زمانه به ایشان نداده است بلکه خواجه نظام الملك «وزیر» سلجوقی نیز داده و جالب تر اینکه مثلا سراسر «اسرار التوحيد » در عین حال که کوچکترین معارضه ای با حکومت ها ندارد؛ پر است از اشارات زندقه آمیز شخص بوسعید ابی الخیر در تسهیل و امهال مذهبی و وسعت مشرب و سعه صدر و تحمل آراء و اشخاص مختلف و جوال رفتن با پیشوایان قشری. اما همین کتاب پر هم هست از نیمچه «معجزه»ها - یعنی از کرامات شیخ ـ و دیگر شیوخ عرفا. به همین روال است « تذكرة الاولياء» عطار. و به همین روال است سراسر مثنوی. و به این طریق آیا چنین نمی نماید که عرفای بزرگ ایرانی از طرفی اولین فراموش کنندگان قدرت حکومت ها اند یا رضایت دهندگان
۱. برای اینکه بدانیم این شورش ها برای دستگاه خلافت چه دردسرهایی ایجاد کرد کافی است گفته شود که پس از برانداختن نهایی قرمطیان در خود النهرين (سال ۹۰۶ میلادی) خزانه عباسیان بکلی تهی شده بود - (و در حاشیه) برای فرونشاندن شورش ۷۰۶ میلیون دینار زر مصرف شد - ابن مسکویه.» ار صفحه ۸۱ «ناصر خسرو و اسماعیلیان». اثر آ.ی برتلس - ترجمه آرین پور
.
